1980ko Turkiako estatu-kolpea

1980ko Turkiako estatu-kolpea
Mota	Estatu-kolpe
Data	1980ko irailaren 12a
Herrialdea	Turkia

1980ko irailaren 12an Turkian emandako estatu-kolpeak, Kenan Evren jenerala, Turkiako Armadako Estatu Nagusiko burua, buru zuela, 1983ra arte iraun zuen erregimen militar bat ezarri zuen. Turkiako Errepublikaren historian hirugarren kolpea izan zen, 1960an eta 1971n gertatu zirenen ondoren.

Aurrekariak

Turkiak tentsio sakonak bizi zituen 1970eko urteetan nazioarteko testuinguru ez oso mesedegarri batean: krisi ekonomiko larria, fanatismo erlijiosoaren hazkundea eta eskuin eta ezker muturreko talde politiko erradikalen ugaritzea. Indarkeria politikoaren egoerak 1970eko hamarkadako azken hiru urteetan 4.000 hildako inguru eragin zituen, eta 2.500ekoa 1980ko hamarkadaren hasieratik.^[1] Süleyman Demirel lehen ministroaren gobernuak ez zuen militarren laguntzarik, 1923an Turkiako Errepublika ezarri zenetik, bere burua Estatuaren bermatzailetzat eta hura kentzeko eskubidetzat zutenak.^[2]

Turkiaren egoera ekonomikoa 1960tik aurrera aplikatutako inportazioen ordezkapen bidezko industrializazio-estrategia batek eragindako kolapsotik gertu zegoen. Aldagai makroekonomikoek desoreka larriak zituzten ordainketa-balantzaren defizit handiarekin, eta horrek 1980an bere ahalmenaren % 50ean bakarrik lan egiten zuen turkiar industriaren hornidura normala eragotzi egiten zuen. Langabezia % 20tik gorakoa zen eta inflazioa, urte horretan bertan, % 100era iritsi zen, BPGk behera egiten zuen bitartean. Kanpo-sektorean, oso zaila zen munduko merkatuan finantzaketa lortzea, eta Turkiaren mendebaldeko aliatuek denbora behar zuten finantza-laguntza adosteko, Nazioarteko Diru Funtsak aurrez ezarritako austeritate-neurriak hartzea eskatzen baitzuten.^[3]

Kolpea

Altxamenduaren aurretik, Evren jeneralak, Turkiako Armadako Estatu Nagusiko buruak, herrialdeko egoera politikoarekin ez zegoela batere konforme adierazi zuen. Lehen ohartarazpen-mezu bat 1979ko abenduan zabaldu zuen, terrorismoaren eta Turkiak bizi zuen krisi ekonomikoaren aurrean alderdi politikoak batzeko eskatuz. 1980ko maiatzean beste deialdi bat egin zuen, eta gero abuztuan berretsi zuen, botere zibilaren eraginkortasunik ezaz eta ezintasunaz publikoki kexatu zenean.^[4]

1980ko irailaren 12an, armadak estatu-kolpe baten bidez boterea eskuratu zuen. Militar kolpistek gobernua kendu, Asanblea Nazionala desegin, askatasunak deuseztatu, alderdi politikoak eta sindikatuak debekatu, egunkariak itxi eta lege martziala aplikatu zuten. 1980ko estatu-kolpea Turkian gertatu zen odoltsuena izan zen, 150.000 atxiloketa baino gehiagorekin eta ehunka hilketa eta desagerpenekin.^[5]

Kenan Evren jeneralak, indar kolpisten buruzagiak, kolpearen ondoren adierazpen hauek egin zituen:

«	... Turkiako indar armatuak Estatuko Administrazioa hartzera behartuak izan dira, herrialdearen eta nazioaren batasuna eta beren herriaren eskubide eta askatasunak babesteko, bizitzeko eta jabetzarako eskubidea eta herriaren zoriona eta oparotasuna ziurtatzeko, eta legearen eta ordenaren nagusitasuna bermatzeko, beste hitz batzuetan esanda, estatu-agintaritza modu inpartzialean berrezartzeko	»
—Kenan Evren

Kalkuluen arabera, kolpearen ondorengo lehen asteetan 30.000 pertsona inguru atxilotu zituzten. Urtebete geroago 25.000 preso zeuden, eta 1982an 10.000 espetxeratu zituzten oraindik, inolako akusaziorik gabe. Errepresioa, atxiloketak, epaiketarik gabeko atxiloketak, tortura eta giza eskubideen beste urraketa batzuk etengabeak izan ziren. Segurtasun Kontseilu Nazionalak tortura kasu batzuk onartu zituen, baina errealitatean errudun bakar bat ere ez zen espetxera joan.^[6]

Kolpearen ondoren, lasaitasun handiagoa zegoen unitate militarrek okupatutako kaleetan, baina izua lekuz aldatu zen, existitzen jarraitu zuen, eta polizia-etxeetan eta atxiloketa-zentroetan egiten zen. Kolpea ez zen ezustekoa izan ia inorentzat, nazioartean protestak urriak izan ziren, eta herrialdearen barruan ia ez zegoen halakorik.^[4]

Itzulera demokraziara

1982an konstituzio berri bat egin eta onartu ondoren, herrialdea demokraziara itzuli zen. Konstituzio hori oraindik partzialki indarrean zegoen 2014an, eta militarrek diktatu zuten herrialdearen egoerari amaiera emateko. Konstituzio berria onartzeko erreferenduma egin zutn, irregulartasun larriekin. Erreferendumean, botoa nahitaezkoa zen, kontrako propaganda eragozten zen eta botoaren sekretua larriki urratu zen.^[7]

1983an hauteskundeak deitu ziren, eta kolpearen aurreko buruzagi politikoen parte-hartzea debekatu zen, Bülent Ecevit, Demirel eta Erbakan barne. Turgut Özal liberal-kontserbadorea izan zen irabazlea. Hala ere, kolpearen liderra, Kenan Evren, Turkiako presidente izan zen 1989ko azarora arte.

1982an idatzitako Konstituzioak matxinadan parte hartu zutenen immunitatea aitortzen zuen. Hala ere, 2010eko irailean egindako Konstituzioaren erreforma batek 1982ko Konstituzioaren 15. artikulua ezabatu zuen, immunitate hori ezartzen zuena. Horrela, 2012an, Ankarako auzitegi batek kereila kriminal bat ireki zuen Kenan Evren eta Tahsin Şahinkayaren aurka, Junta Militar kolpistatik bizirik atera ziren bakarrak,^[8] eta 2014an kartzelara kondenatu zituzten.^[9]

Erreferentziak

1. (Gaztelaniaz) «2.500 muertos en ocho meses» El País 1980/09/13.
2. (Gaztelaniaz) «Turquía sienta en el banquillo a los autores del golpe de Estado de 1980» El Mundo 2012/04/04.
3. Ünsaldi, Levent. (2005). Le militaire et la politique en Turquie. Paris: L'Harmattan, 105-106 or..
4. ↑ (Gaztelaniaz) «Los militares turcos inician la represión contra los extremistas» El País 1980/09/14.
5. (Gaztelaniaz) «Los golpistas de 1980 son acusados tras el referéndum de Turquía» El País 2010/09/14.
6. (Gaztelaniaz) Rodríguez Lopez, Carmen. Turquía: la apuesta por Europa. .
7. (Gaztelaniaz) «Evren Pachá y sus cómplices» El País 1982/11/08.
8. (Gaztelaniaz) «Turquía juzgará a los responsables del golpe de Estado de 1980» El País 2012/01/10.
9. (Gaztelaniaz) «Turquía condena a cadena perpetua al líder del golpe de 1980» El País 2014/06/18.

Kanpo estekak