Haketia

Haketia
Datu orokorrak
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
indoeuropar hizkuntzak
hizkuntza italikoak
hizkuntza erromantzeak
Judu-erromantze hizkuntzak
Ladino
Hizkuntza kodeak
Glottologhaqu1237
Linguist Listlad-haq

Haketia edo judeo-gaztelania marokoarra (Djudeo Spañol) Marokoko megoraxim judu komunitate gazteleradunak hitz egin duen hizkuntza bat da, 1492an juduak Espainiatik kanporatzearen ondorioz Marokon kokatu ziren judu sefardien hizkuntza. Komunitate haietarik gehienak Mediterraneoko ekialdera joan zirelarik, han ladino hizkuntzari jarraipena emanez, talde honena ekialdeko ladino gisa ere definitu izan da.

21. mendean haketia hizkuntza komunitario gisa ez dago bizirik, baina berreskuratze kultural eta etnografikoaren kontestuan hitz egin dezaketen pertsona ikasiak badira.

Bestalde, historikoki Marokoko juduek beste mintzaira batzuek ere izan dituzte, judeo-marokoera kasu, arabieran oinarritua.

Ezaugarriak eta historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Haketiaren ezaugarrietako bat arabiar hizkuntzak mintzaira horretan izan duen eragina da.[1] XVI. mendeko gaztelerazko hiztegiari, judu-espainolaren oinarria osatzen duenari, haketiaren kasuan hebreera biblikotik ez ezik bertako hizkuntzatik hartutako termino asko gehitzen zaizkio, hots, arabiera, Afrika iparraldean hitz egiten den bezala.

Haketiaren eremua Marokoko iparraldeko kostaldean kokatzen zen, Tetuanen, eta Tanger, Larache, Arcila, Alcazarquivir, Chefchaouen hirietan ere ezarpen handia izan zuen, Meknes mendebaldean, Rabaten ere bai, eta Ceuta eta Melillako Afrika iparraldeko Espainiako hiri kolonialetan ere bai.

1860ko hamarkadaren ondoren, Iberiar penintsulako gaztelaniak haketian gero eta eragin handiagoa lortu zuen "ber-gazteleratze" (Haim Vidal Séphiha) edo "hispanizazio" (Yaakov Bentolila) prozesu batean, Tetuango espainiar militarrek konkistatu ondoren Maroko Iberiar penintsularekin harreman estuan (eta menpekotasun ia kolonialean) hasi zen , eta horrek bultzatu zuten bilakaera hori. Joera hori sendotu zen 1912an Marokon Espainiako protektoratu koloniala ezarri zuenean.[2] Fonetikari dagokionez, gaztelaniaratze horren ondorioz, berariaz espainiarrak ziren soinuak ezarrio ziren haketian , hala nola (j) espainiarra.

XIX. mendearen erdialdeko juduen migrazio-mugimenduen ondorioz, haketia Aljerian hedatu zen, batez ere Oran eskualdean (non Tetuani edo tetuanera esaten zitzaion) eta Latinoamerikan.

Haketiak, jatorriz, hebrear alfabetoa erabili zuen, latindar alfabetoko formetara aldaketak izan zirelarik, gaztelania eta frantsesa erabiltzen da hasi zirelako Protekturatuko Aliantza Israeldar Unibertsaleko (AIU) eskoletan. Hizkuntzaren gainbehera eta asimilazioa ekarri zuen horrek, era berean.

Haketiaz emakumezko batek (Jamila Buzaglo) 1832an idatzitako gutuna.

1956az geroztik, Marokoren independentziarekin, haketia hizkuntzako judu gehienek Israelera, Espainiara, Venezuelara eta Kanadara emigratu zuten.

Haim Vidal Séphiha hizkuntzalariaren ustez, haketia bezalako dialekto bat pixkanaka eraldatzeak eta bertan behera uzteak azalpen bat aurkituko luke hiztunek beren dialektoaz egiten duten irudian. 20. mendearen hasieran gaztelerak izan zuen konnotazio kultural oso aldekoarekin batera, elite juduek frantziar eragina ere sentitu zuten, bereziki Aliantza Israeldar Unibertsalaren lanaren bidez.

Geroratzeko ahaleginak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Haketia ez da 21. mendean bizirik dagoen hizkuntzatzat hartzen. Zenbait hiztunek eta ikertzailek deitoratu dute mundu sefardiari eskainitako argitalpenetan judu-espainiar normalizatu baten mesedetan haketia alde batera utzi izana. Hala ere, haketiaren berreskuratze edo geroratze ahaleginak egindira. Adibidez Doris Benmami, Mor Karbasi edo Kol Oud Tof Trio musikarien eskutik.[3][4]

José Benoliel (lad) eta Alegría Bendayan de Bendelac (en) filologoek 1977an eta 1995ean hurrenez hurren gaztelania-haketia hiztegiak argitaratu zituen zituzten. Caracasko (Venezuela) Sefardi Ikasketen Zentroak haketiaren inguruko zabalpen ekimenak bultzatu ditu.[5] Interneteko gune sefardietan haketia kultura geroratzeko ahaleginak ere nabari dira.

Ángel Vázquez Molina idazle espainol tangertarraren La vida perra de Juanita Narboni eleberrian (1976), pertsonaia nagusia funtsean haketian mintzatzen da.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Artikulu hau, osorik edo zatiren batean, frantsesezko wikipediako «Haketia» artikulutik itzulia izan da, 2023-10-20 data duen 208852096 bertsioa oinarritzat hartuta. Sartze-datarik ez duten erreferentziak, edo 2023-10-20 baino lehenago datatuak, jatorrizko artikulutik ekarri dira itzulpenarekin batera.
  1. ↑ (Gaztelaniaz) Mohamed El-Madkouri Maataoui, « Los arabismos en el judeo-hispano-marroquí (Hakitía) », Revista electrónica de estudios filológicos, n°8 décembre 2004, lire en ligne.
  2. ↑ Bentolila, Yaakov. (2003). Alvarez-Péreyre, Frank ed. «Le Processus d'Hispanisation de la "Hakétia" à la Lumière de Quelques Sources Littéraires» Linguistique des Langues Juives et Linguistique Générale (CNRS Editions): 247–265. (Noiz kontsultatua: 2025-02-17).
  3. ↑ Kol Oud Tof Trio Musique, films et multimédias d'Israël et en hébreu. .
  4. ↑ Gazelle - Kol Oud Tof Trio - SensCritique. .
  5. ↑ Maguen Escudo - La Lettre Sépharade en ligne. 2003.

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]