Hezkuntza baliabide irekiak

Hezkuntza Baliabide Irekiak edo HBIak (ingelesez, Open Educational Resources, OER) hezkuntzarekin (irakaskuntzarekin, ikaskuntzarekin eta ebaluazioarekin) eta ikerketarekin zerikusia duten dokumentu edo multimedia-materialez osatuta daude. Beren ezaugarri nagusia da hezkuntza munduko agenteek, adibidez, irakasleek eta ikasleek, libre atzitu ditzaketela, lizentzia eskubiderik ordaindu beharrik gabe.^[1] Unescok 2002an onartu zuen lehenengo aldiz kontzeptua^[1], eta honela definitzen ditu HBIak: "Informazioaren eta komunikazioaren teknologiek eskaintzen dituzten Hezkuntza Baliabide Irekiak, erabiltzaile-komunitate batek helburu ez-komertzialekin kontsultatu, erabili eta egokitzeko" (Unesco, 2015, 24. or.).

Irismena eta izaera

Logo OER Commons.

HBI kontzeptua ikaskuntza irekia edo hezkuntza irekia kontzeptuarekin desberdindu beharra dago, hezkuntza irekiak inplikazio askoz handiagoak dakartza-eta HBIekin alderatuta, baliabide irekiak askatzeko konpromisoari dagokionez edota hezkuntza-programei dagokienez; izan ere, hezkuntza edo ikaskuntza irekiak berekin dakartza ebaluazio- eta egiaztapen-sistema bat, ikasleari etengabe laguntzea, ikasketa-planak eta aurretiko ezagutzak detektatzeko tresnak, adibide batzuk aipatzearren. Ikaskuntza irekia hezkuntzari buruzko kontzeptzioaren emaitza da, ikasteko oztopoak kentzea baitu helburu, eta aldi berean, ikasleei arrakastarako aukera emanez, beren behar espezifikoetan zentratutako hezkuntza-sistema baten barruan.^[1]

HBIei erreferentzia egiteko definizio ugari daude.^[2] HBIek ikastaro osoak, ikastaroetarako materialak, moduluak, testuliburuak, bideo-transmisioak, probak, softwarea eta ezagutzarako sarbidea bultzatzeko erabiltzen den beste edozein tresna, material edo teknika barne hartzen dituzte.^[3] Eta, edozein euskarritan, modu irekia lizentziapean ekoiztutako edukiak izaten dira: paperean inprimaturiko testuak edo ordenagailuetarako multimedia baliabideak.

Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Erakundeak (ELGA) honela definitzen ditu HBIak: "Hezitzaileei, ikasleei eta autodidaktei eskainitako material digitalizatuak, libreak eta irekiak, irakaskuntzan, ikaskuntzan eta ikerketan erabiltzeko eta berrerabiltzeko. HBIek ikaskuntza-edukiak, inplementazio-edukiak eta baliabideak garatu, erabili eta banatzeko software-baliabideak barne hartzen dituzte, adibidez, lizentzia irekiak ".^[4] Wikipediaren ahizpa/anai den Wikibertsitatea proiektuak berak erabiltzen du aipatutako definizioa.^[5]

Definizio desberdinek HBIekin dauden puntu eztabaigarrienekin lotutako ideia batzuk azalarazten dituzte:

Logotipoaren bertsio alternatiboa OER ingelesez.

• Baliabidearen izaera: definizio batzuek baliabide digitalak bakarrik barne hartzen dituzten bitartean, beste batzuek ikaskuntzarako erabil daitekeen edozein baliabide sartzen dute barnean.
• Baliabidearen jatorria: definizio batzuek adierazten dute ekoitzi beharreko baliabideek hezkuntza-helburu esplizitua izan behar dutela, baina beste batzuek diote ikaskuntzarako erabilgarria izan daitekeen edozein baliabide onar daitekeela.
• Irekitasun maila: definizio gehienek adierazten dute HBIak jabari publikoan edota lizentzia libre baten pean egon behar dutela eskuragarri. Beste batzuen arabera, aldiz, erabilera librea hezkuntza esparrura mugatzen da, merkataritza-erabilerak aparte utzita.

Era berean, definizio horiek ezaugarri komun batzuk partekatzen dituzte:

• Erabilera eta berrerabilpena, berregokitzapena eta baliabideen etengabeko eguneraketa.
• Irakasleek eta ikasleek hezkuntza-helburuetarako libreki erabiltzeko baimena.
• Baliabide digital mota guztiak.^[6]

Edozein kasutan, Hezkuntza Baliabide Irekien erabiltzaile, sortzaile eta babesleen aniztasuna ikusita, ez da harritzekoa metodo eta eskakizun ugari aurkitzea. Hori dela eta, oso baliagarria izan daiteke HBIen deskribapenen arteko aldeak kontuan hartzea. Aipatutakoez gain, definizioan teknologia espezifikoak zehaztu behar diren ala ez ere izaten da eztabaidagai handienetako bat. Adibidez, bideo batek lizentzia irekia izan dezake eta askatasun osoz erabil daiteke streaming bidez argitaratutako bideoa izan gabe. Edo lizentzia irekia duen liburu bat askatasunez erabil daiteke dokumentu elektronikoa izan gabe. Azken finean, kode irekiko lizentzien diskurtsoarekin egiten dugu topo.

Historia

Ikaste-objektu terminoa 1994an sortu zuen Wayne Hodginsek, eta berehala lortu zuen atxikimendua hezitzaileen eta irakaskuntza-sistemen diseinatzaileen artean, material digitalak irakaskuntza- eta ikaskuntza-egoera askotan erraz berrerabiltzeko diseinatuak izan baitaitezke.^[7]

HBI mugimendua urrutiko hezkuntza irekiaren bilakaeraren ondorioz sortu zen, XX.mendearen amaieran, ezagutza irekia, kode irekia, truke askea eta parekoen arteko lankidetzaren testuinguru zabalenean^[7]. HBIak eta software libre/irekiak, adibidez, alderdi asko dituzte komunean.^[8][4] Konexio hori, lehenik, David Wileyek ezarri zuen 1998an^[9], eduki irekia kontzeptua sortuz, kode irekiaren analogiaz.^[10]

Hala ere, MIT OpenCourseWare (OCW) elkarteari Hezkuntza Baliabide Irekien aldeko mundu mugimendua sortu izana egozten zaio, 2001ean bere ikastaroen katalogo osoa online jarriko zutela iragarri zuelako, eta gero 2002an abiaraziko zuen proiektua.^[11] Mugimendu horren lehen adierazpen batean, MITek Utah Estatuko Unibertsitatearekin lankidetza bat jarri zuen martxan. Konkretuki, David Wiley, hezkuntza teknologiako irakasle laguntzailea, izan zen berdinen arteko laguntza-sare bat sortu zuena, OCW edukia interes eta gai desberdinen araberako komunitate boluntarioen bidez elikatzeko.^[12]

"Hezkuntza Baliabide Irekiak" terminoa Unescok 2002an antolatu zuen foro batean onartu zen lehen aldiz, garapen bidean dauden herrialdeetako Goi Mailako Hezkuntzan duten inpaktuari buruzko foroan hain zuzen.^[13]

Hezkuntza Baliabide Irekiei buruzko Mundu Biltzarraren esparruan.^[14], Hezkuntza Baliabide Irekiei buruzko Pariseko Adierazpena egin zen 2012an. Adierazpen horretan, honako gomendio hauek ematen zaizkie estatu kideei:

1. Hezkuntza Baliabide Irekien ezagutza eta erabilera sustatzea.
2. Informazioaren eta komunikazioaren teknologiak (IKT) erabiltzeko ingurune egokiak sortzea.
3. Hezkuntza Baliabide Irekiei buruzko estrategien eta politiken formulazioa indartzea.
4. Lizentzia irekien ezagutza eta erabilera sustatzea.
5. Kalitatezko ikaskuntza-materialen garapen jasangarrirako gaitasunak handitzen laguntzea.
6. Hezkuntza Baliabide Irekien aldeko aliantza estrategikoak bultzatzea.
7. Hezkuntza Baliabide Irekiak hizkuntza eta kultura testuinguru anitzetan landu eta egokitu daitezen sustatzea.
8. Hezkuntza Baliabide Irekiei buruzko ikerketa bultzatzea.
9. Hezkuntza Baliabide Irekiak bilatzen, berreskuratzen eta trukatzen erraztea.
10. Funts publikoekin finantzatutako hezkuntza-materialetarako lizentzia irekien erabilera sustatzea.^[15]

Lizentziak eta motak

Hezkuntza Baliabide Irekiak, askotan, jabetza intelektualaren eskubideekin zerikusia duten gaiekin lotuta egoten dira; horrela, askotan, uste da lizentzia ireki baten pean dauden edukiak jabari publikokoak direla, eta egileak uko egiten diela material horren gaineko eskubide guztiei. Baina hori ez da horrela. Egia esan, lizentzia irekiek egile-eskubideak babestea dute helburu, baina eduki horiek, formatu digitalean daudenak bereziki, erraz kopiatu eta Interneten partekatu daitezke egilearen baimenik gabe.^[1]

Hezkuntza-material tradizionalak, testuliburuak, adibidez, egile-eskubideen baldintza konbentzionalek babesten dituzte. Hala ere, lizentzia-aukera alternatiboak, malguagoak, Creative Commons erakundearen lanaren ondorioz agertu dira. Erakunde horrek aurrez definitutako lizentzia-akordioak eskaintzen ditu, eta horiek ez dira copyright estandarraren nazioarteko terminoak bezain murriztaileak, hau da, "eskubide guztiak erreserbatuak". Lizentzia-aukera berri horiek guztiak HBI mugimenduaren zerbitzurako azpiegitura kritikoa bihurtu dira.^[16] Bestalde, HBI software garatzaileek erabili ohi duten Beste lizentzia mota bat GNU Lizentzia Publiko Orokorra da.^[4]

Hezkuntza Baliabide Irekien motak: ikastaro osoak, ikastaroetarako materialak, moduluak, ikaste-objektuak, lizentzia irekiko testuliburuak, lizentzia irekiko bideoak (askotan trasmititutakoak), test azterketak, softwarea eta, orokorrean, ezagutzaren atzipenean laguntzeko erabiltzen diren beste tresna, material edo teknika batzuk. HBIak izan daitezke eskuragarri libre dauden baliabide estatikoak, edo denboran zehar ezagutza-bilatzaileek eguneratzen dituzten baliabide dinamikoak (adibidez, Wikipediako artikulu hau), edo bi horien konbinazio bat osatzen duen ikastaro edo modulu bat.

Politika

Gobernu organoek hezkuntza erakundeetan eduki ireki edo libreak erabiltzeko hartutako printzipioa edo postulatuak dira Hezkuntza Baliabide Irekien politikak. Politika horiek, batez ere, herrialde, estatu edo probintzietan ari dira sortzen, gero eta gehiago esparru lokalean garatzen ari diren arren.^[4]

HBI programa garrantzitsu batzuk hauek dira:

• OER Africa, Hegoafrikako Urrutiko Hezkuntzarako Institutuak (Saide) ezarritako ekimena, Afrikako kontinentean hezkuntza sektore guztietan RAE erabiltzea du eginkizun nagusi gisa.^[17]
• Wikiwijs (Herbehereak), Herbehereetako hezkuntza sektorean Hezkuntza Baliabide Irekien (HBI) erabilera sustatzeko zuzendutako programa.^[18]
• HBI-Brasil, 2008az geroztik, HBIak sortzen laguntzeko eta pertsonei prestakuntza emateko bideratutako komunitate gisa sortu zen erakunde honek Brasilgo Hezkuntza Plan Nazionalaren helburuetan sartzea lortu zuen.
• Creative Commons-ek Hezkuntza Baliabide Irekiko politiken erregistroa gordetzen du. Mundu osoko hezkuntza irekiari buruzko 77 politika eta proposamen biltzen ditu gaur egun.^[19]

2015ean, Unescok Goi Mailako Hezkuntzarako Hezkuntza Baliabide Irekien (HBI) gidalerroak argitaratu zituen. Bertan, HBIak goi mailako hezkuntzan integratzeko proposamenak egin ziren, gobernuak eta erakundeak HBIen produkzio, egokitzapen eta erabilera sistematikoak goi mailako hezkuntzaren eguneroko testuinguruan integratzeko, ikasketa-planen kalitatea hobetzeko asmoz, baita kostuak murrizteko asmoz ere, " beti ere inbertitzeko gonbita egin edo bultzatzeko helburuarekin".^[20]

Kokapena

HBI kopuru handia eta zabala egonik, baliabide horiek webgunean era erraz batean eskuragarri jartzeko kezka sortu zen. Hori dela eta, kalitatezko baliabideak aurkitzeko bi laguntza-tresna sortu ziren: bilaketa-motor espezializatuak eta gordailu instituzionalak.^[1]

Gaur egun, Hezkuntza Baliabide Irekien hainbat gordailu daude, jakintzaren hainbat diziplina eta arlotan erabil daitezkeenak, ikaskuntza-prozesua errazteko eta aberasteko.^[1] Gune horietan datu-base bibliografikoak, ikastaroak, saiakerak, eskuliburuak, liburuak, aurkezpenak, mapak, animazioak, tutorialak, baliabide interaktiboak, ikasteko objektuak, animazioak, irudiak, simulazioak eta testak, besteak beste.^[1]

Biltegi horiek erakunde konkretu batekoak izaten dira batzuetan eta, kasu horietan, erakunde horrek argitaratzen dituen materialak biltzen dituzte, beste batzuetan, aldiz, gai batean espezializatutako materiala biltzen dute.^[1] Eskola-liburutegi digitalak ere aipatzekoak dira, horiek hezkuntzarako baliagarri diren formatu digitaleko baliabideak biltzen baitituzte: dokumentuak, liburuak, mapak, aldizkariak, egunkariak eta ikus-entzunezko materialak.^[21] Eskola liburutegi digitalak hezkuntzarako baliabidetzat hartzen dira Lehen Hezkuntza, Bigarren Hezkuntza eta Batxilergoa bezalako etapetan.^[22]

HBIren biltegiek kalitate-irizpide batzuk jarraitu behar dituzte edukia bildu eta antolatzeko. Dena den, irakaskuntza- edota ikaskuntza-egoera batean erabiltzeko baliabideak izanik, beren egokitasuna hezkuntza-arduradunek baloratu beharko lukete.^[1]

Laguntza instituzionala

UNESCOren logotipoa.

Hezkuntza Baliabide Irekiei buruzko hasierako lanaren zati handi bat unibertsitateek eta fundazioek finantzatu zuten, hala nola, William eta Flora Hewlett Foundation-ek^[11] HBIetarako laguntza ekonomiko nagusia eman zuen hasierako urteetan eta 2002tik 2010era bitartean 110$ baino gehiago gastatu zituen, horietatik 14 milioi dolar baino gehiago MITera joan zirela.^[23] Shuttleworth Fundazioak ere edukien sorkuntzarekin lotutako proiektuetan lagundu du. Bestalde, Erresuma Batuko gobernuak 5,7 milioi libera ekarpena egin zuen;^[24]  eta bertako JISC^[25] eta HEFCE^[25] finantzaketa agentziek ere eman zuten laguntza instituzionala.

Unescok protagonismoa hartu du "HBIek duten potentzialaz kontzientziatzeko". Izan ere, erakundeak berak duen Nazioarteko Hezkuntza Plangintzarako Institutuaren (IIEP) bitartez eztabaidak sustatu ditu HBI baliabide praktikan nola aplikatu aztertzeko.

Unescok, Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalaren izpirituari jarraituta, HBIak eskuragarritasuna, berdintasuna eta kalitatea sustatzeko bitartekoak direla defendatzen du^[26], HBIek kalitatezko hezkuntza izateko eskubidea zabaldu baitezakete, batez ere, herrialde askok eta goi mailako hezkuntza-erakunde desberdinek partekatzen dituzten baliabideak direlako. Horren harira, eta lehen esan bezala, 2012an Hezkuntza Baliabide Irekiei buruz Unescon antolatutako Mundu Biltzarrean Hezkuntza Baliabide Irekiei buruzko Pariseko Adierazpena onartu zen.^[14]

Nazioarteko programak

Itxaropen handia jarri da HBIetan planetako iparraldearen eta hegoaldearen arteko arrakala digitala txikitzeko, eta hain aurreratuak ez dauden ekonomien garapenean ekarpenen bat egiteko.

• Europa - Learning Resource Exchange for schools (LRE) European Schoolnetek 2004an abian jarritako zerbitzu bat da, hezitzaileei hainbat hizkuntzatan, herrialde askotatik eta hornitzaile desberdinetatik irekitako Hezkuntza Baliabideak aurkitzeko aukera ematen diena. Gaur egun, ikasteko 200.000 baliabide baino gehiago aurki daitezke atari honetan hizkuntzaren, gaiaren, baliabide motaren eta edadetu-taldearen arabera.^[27]
• India - National Council Of Educational Research and Training. Bere testuliburu guztiak digitalizatzea da estandar honetan agertzen diren 12 arauetatik lehena. Izan ere, testuliburuak doan daude online eskuragarri. NCERTek eratutako Central Institute of Educational Technology unitateak mila audio eta bideo baino gehiago digitalizatu ditu. CIETek garatutako hezkuntzarako material guztia eskuragarri dago gaur egun Giza Baliabide eta Garapen Ministerioaren ekimen baten bitartez garatutako Sakshat Portal-ean. Gainera, NROERek (Hezkuntza Baliabide Irekien Biltegi Nazionala) online eduki ugari gordetzen ditu.^[28]
• AEB - Washington State 's Open Course Library Project adituek garatutako hezkuntza materialen bilduma da - Testuliburuak, ikasketa-programak, ikastaro-jarduerak, irakurketak eta ebaluazioak barne-, goi mailako 81 unibertsitate-ikastaroetarako bildutakoak. Gaur egun, ikastaro guztiek kalitate handiko formakuntza eskaintzen dute, ikastaro bakoitzeko ikasleek 30 dolar baino gehiago ordaindu gabe.^[29]

Iberoamerikan

• Mexikok, Mexikoko Unibertsitate Nazional Autonomoaren (UNAM) bidez ^[30], publiko orori irekitako Hezkuntza Baliabideak ditu, non UNAMen ^[31] hainbat entitatek ekoitzitako hezkuntza-materialerako bideo-biltegia den MediaCampus nabarmentzen den. Eta English Media ^[31], modulutan antolatutako material didaktiko elektronikoak dituena, Europako Esparru Komuneko A1 eta A2 hizkuntza mailetan bereziki zailak diren gaien lorpena errazteko.^[32]
• Monterreyko Teknologia eta Goi Ikasketetarako Institutuak kultura libreko mugimenduan oinarritutako Knowledge Hub izeneko ekimen bat sortu zuen 2007an, beranduago TEMOA izendatua izan zena.^[33]
• Espainia - Hezkuntza, Kultura eta Kirol Ministerioak 2014. urtean sortu zuen Hezkuntza Baliabide Irekien Gunea, Procomún izenekoa, irakasleen sare soziala eta Haur Hezkuntzako, Lehen Hezkuntzako, Bigarren Hezkuntzako eta Batxilergoko era guztietako baliabideetara bideratutako^[34] biltegia dena.

Kritikak

Kanpoko diskurtsoa

HBI mugimenduari uhartetasuna eta lotura global baten falta leporatu izan diote. Hau da, "HBIak ez dira gai izango herrialdeei euren hezkuntza-helburuak lortzen laguntzeko, euren boterea eta potentziala jada interesatu diren komunitateetatik baino haratago azkar zabal daitekeela konturatu ezean".^[35]

Batez ere, HBIetako defendatzaileek argudiatutako arrazoi altruisten inguruan sortu ziren zalantzak. Proiektua, berez, inperialistatzat jo zen, herrialde oso garatuen lehentasun ekonomiko, politiko eta kulturalek zehazten baitute herrialde azpigaratuek erabil dezaketen ezagutza, eta hori inposizio bat izan liteke.^[36]

Barne-diskurtsoa

Hezkuntza Baliabide Irekien mugimenduaren barruan, HBI kontzeptua kontraesankorra eta aktiboa da.^[37] Adibidez, MOOC online ikastaro ireki eta masiboen diskurtsoan ezagutzaren ikusmolde ireki eta doakoa egon arren, entitate ofizialek zertifikatu ofizialak emateko unean ordaindu behar izaten da. Beste adibide kontraesankorra da HBIen logo desberdinen erabilera: HBIak mugimendu gisa ez aintzatestearen adierazle gisa interpreta daiteke.^[38]

Stephen Downesek adierazi zuen, ikuspegi konektibistatik HBIen ekoizpena ironikoa dela, "Bukaerako analisi batean ezin dugulako jendearentzat baliabiderik sortu (...). HBI ekimenetaz onura ateratzen duten pertsonak baliabide horiek ekoizten dituzten berberak dira ".^[39]

Erreferentziak

1. ↑ http://unesdoc.unesco.org/images/0023/002329/232986s.pdf
2. «What is OER? - Creative Commons» wiki.creativecommons.org (Noiz kontsultatua: 2020-04-02).
3. (Ingelesez) «Open Educational Resources» Hewlett Foundation (Noiz kontsultatua: 2020-04-02).
4. ↑ (Ingelesez) «El conocimiento libre y los recursos educativos abiertos» www.oecd-ilibrary.org  doi:10.1787/9788469180822-es. (Noiz kontsultatua: 2020-04-02).
5. (Ingelesez) «Open Educational Resources - Wikiversity» en.wikiversity.org (Noiz kontsultatua: 2020-04-02).
6. Ehlers, Ulf-Daniel; Pawlowski, Jan M.. «Quality in European e-learning: An introduction» Handbook on Quality and Standardisation in E-Learning (Springer Berlin Heidelberg) ISBN 978-3-540-32787-5. (Noiz kontsultatua: 2020-04-02).
7. ↑ Wiley, David (2006ko otsailaren 6a). Expert Meeting on Open Educational Resources. Centre for Educational Research and Innovation.
8. «FOSS solutions for OER - summary report - Oerwiki» web.archive.org 2011-07-28 (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
9. «TIME Digital - September 18, 1998: New Free License to Cover Content Online» web.archive.org 2000-06-19 (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
10. «OpenContent» web.archive.org 1999-04-29 (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
11. ↑ (Ingelesez) Guttenplan, D. d. (2010-11-01). «For Exposure, Universities Put Courses on the Web» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
12. «Globetechnology» web.archive.org 2003-09-20 (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
13. «Open Educational Resources Serve the World (EDUCAUSE Quarterly) | EDUCAUSE» web.archive.org 2010-09-01 (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
14. ↑ (Gaztelaniaz) «El IIEP y los recursos educativos abiertos» Formación Online 2015-09-01 (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
15. http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CI/CI/pdf/Events/Spanish_Paris_OER_Declaration.pdf
16. «A Review of the Open Educational Resources (OER) Movement: Achievements, Challenges, and New Opportunities» www.webcitation.org (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
17. «Introducing OER Africa» web.archive.org 2013-01-18 (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
18. «Trend Report: Open Educational Resources 2013» web.archive.org 2013-08-28 (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
19. «OER Policy registry» oerworldmap.org (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
20. http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CI/CI/pdf/publications/oer_guidelines_es.pdf
21. (Gaztelaniaz) Biblioteca escolar. 2017-11-01 (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
22. «Objetos Educativos - Biblioteca Escolar Digital» web.archive.org 2017-11-07 (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
23. (Ingelesez) Hafner, Katie. (2010-04-16). «An Open Mind» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
24. (Ingelesez) Swain, Harriet. (2009-11-10). «Any student, any subject, anywhere» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
25. ↑ (Ingelesez) «Open education» Jisc (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
26. «Taking OER beyond the OER Community» Taking OER beyond the OER Community (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
27. «Home - LRE» lreforschools.eun.org (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
28. «National Council Of Educational Research And Training :: Home» ncert.nic.in (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
29. «Open Course Library – Home» opencourselibrary.org (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
30. (Gaztelaniaz) «UNAM Media Campus» www.unamenlinea.unam.mx (Noiz kontsultatua: 2020-05-03).
31. ↑ www.cuaed.unam.mx (Noiz kontsultatua: 2020-05-03).
32. «CUAED | Coordinación de Universidad Abierta y Educación a Distancia» distancia.cuaed.unam.mx (Noiz kontsultatua: 2020-05-03).
33. «temoa : Portal de Recursos Educativos Abiertos (REA) | Portal de Recursos Educativos Abiertos» web.archive.org 2019-10-08 (Noiz kontsultatua: 2020-05-03).
34. (Gaztelaniaz) «Espacio Procomún Educativo» INTEF (Noiz kontsultatua: 2020-05-03).
35. «ICDE » News archive » 2010 » UNESCO and COL promote wider use of OERs» wayback.archive-it.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-03).
36. «Wayback Machine» web.archive.org 2015-09-24 (Noiz kontsultatua: 2020-05-03).
37. (Ingelesez) Scanlon, Eileen. (2012-02-01). «Digital futures: Changes in scholarship, open educational resources and the inevitability of interdisciplinarity» Arts and Humanities in Higher Education 11 (1-2): 177–184.  doi:10.1177/1474022211429279. ISSN 1474-0222. (Noiz kontsultatua: 2020-05-03).
38. (Ingelesez) «Coursera begins to make money» www.insidehighered.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-03).
39. «Stephen Downes - The Role of Open Educational Resources in Personal Learning - YouTube» Evernote (Noiz kontsultatua: 2020-05-03).

Ikus, gainera

• Open Access
• Kode ireki

Kanpo estekak

• Hezkuntza Baliabide Irekiak (HBIak) [EIBZ]
• Amaraunan: REA_HBI (bilatzailea)
• Hezkuntza Baliabide Irekiak sortzen eXeLearning erabiliz (Lasarteko Berritzegunea)