Huasteko hizkuntza

Téenek hizkuntza edo huasteko
Hizkuntzaren hedadura.
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Mexiko.
Hiztunak	174.000 [1]
Ofizialtasuna	hizkuntza nazionala
Eskualdea	Mesoamerika
Hizkuntza sailkapena
Maia hizkuntzak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	hizkuntza eranskaria
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-3	hus
Ethnologue	hus
Glottolog	huas1242
IETF	hus
Endangered Languages Project	2085

Huasteko hizkuntza edo téenek maia hizkuntza bat da, haren familiako azkena. Mexikoko golkoaren iparraldean hitz egiten da, bereziki San Luis Potosí, Veracruz eta Tamaulipas estatuetan. 174.000 hiztun inguru ditu. Huastekoaren ezaugarri berezienetariko bat maia geografiatik at egotea da, hau da, Mexiko hego-ekialdetik urruti. Horren ondorioz, agian, maien arteko hizkuntza desberdinena da. "Huasteko" izena nahuatl hizkuntzatik dator eta hortik espainierak jaso zuen.

Dialektoak

Egun galduta dagoen Chicomuceltec hizkuntza familia berekoa zen. Gaur egun téenekek hiru dialekto ditu, bestetik:

1. Mendebaldekoa edo Potosinoa — 48.000 hiztun, hiri hauetan: Aquismón, Huehuetlán, Tancanhuitz, Tanlajás, San Antonio, Tampamolón, Tanquian eta Tancuayalab, guztiak San Luis Potosí estatuan.
2. Erdikoa (Veracruz) — 22.000 hiztun Veracruz estatuko Tempoal eta Tantoyuca hirietan.
3. Ekialdekoa edo Otontepec — 12.000 hiztun Veracruz estatuko Chontla, Tantima, Tancoco, Chinampa, Naranjos, Amatlán eta Tamiahua hirietan.^[2]

Hipotesiak

Huastekoaren isolamendua justifikatzeko bi hipotesi planteatu dira:

• Lehen tartean baziren gaur egun desagertuta dauden beste maia hizkuntza, bereziki golkoaren kostaldean.
• Populazio isolatu hori maia lurraldetatik iparraldera eginiko migrazio baten ondorio da.

Ezaugarri batzuk

Beste maia hizkuntzak moduan huastekoak ergatiboaren erabilera du ezaugarri. Ergatibo horren bidez 1., 2. eta 3. pertsona markatu daiteke, baita ere numeroa (singularra edo plurala), denbora (ekintza burutua edo ez burutua)... Bestetik azentua markatzen duen hizkuntza da; normalean azentua azken bokal luzean erortzen da.

Bokalak

	Aurrekoa	Erdikoa	Atzekoa
Itxia	i [i] ii [iː]		u [u] uu [uː]
Erdikoa	e [e] ee [eː]	ä [ə]	o [o] oo [oː]
Irekia		a [a] aa [aː]

Kontsonanteak

		Ezpainbikari	Horzkari	Albeolar	Sabaikari	Belar	Ezpain-belar	Glotal
Herskariak	Gor	p [p]		t [t]		k [k]	kw [kʷ]	’ [ʔ]
	Eiektibo			tʼ [tʼ]		kʼ [kʼ]	kwʼ [kʼʷ]
	Ozen	b [b]
Frikariak			th [θ]	s [s]	x [ʃ]			j [h]
Afrikariak	Gor			tz [t͡s]	ch [t͡ʃ]
	Eiektiboak			tzʼ [t͡sʼ]	chʼ [t͡ʃʼ]
Sudurkariak		m [m]		n [n]
Urkariak				l [l]
Dardakariak				r [r]
Erdibokalak		w [w]			y [j]

Hiztegia

Zenbakiak

0 - p'opo, ou

1 - jun

2 - tsaab, chaaf

3 - oox

4 - tse', chee'

5 - bo'

6 - akak

7 - buk

8 - waxik

9 - beleju

10 - laju

11 - laju jun

12 - laju tsaab, laju chaaf

13 - laju oox

14 - laju tse', laju chee'

15 - laju bo'

16 - laju akak

17 - laju buk

18 - laju waxik

19 - laju beleju

20 - jun inik

30 - jun inik k'al laju

40 - tsaab inik

Hitz batzuk

Agurra - nenek (eskuaz)

Egun on - taj kanenek

Arratsalde on - wakla neneck

Ikusi arte - tai ku tzu ushin

Bai - alwa itz

Ez - ibvaa, yabaa

Zenbat da? - jai is tam ¿jat'ua?

Non dago? - jutá ti kuajat, ¿jonti kuajat?

Eskerrik asko - kgack namal itz tam, jalbint'zis

Ez dut ulertzen - yab uh eshbayal

Ni huasteko mintzatzen naiz - naná in kau teének

Ongi etorriak - alwa kixk hulich

Noiz orduan? - jadal tam

Gose naiz - in k'ahilich

Banoa - nechich tam, nechich na

Nola duzu izena? - ¿janta' bi?

Gizona - hinick

Emakumea - Husum

Erreferentziak

1. http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=MX
2. Instituto Nacional de Estadística, Geografía, e Informática (INEGI). 2005. 2005 Mexikoko populazioaren errolda

Kanpo estekak