Tarbeliar

Antzinako euskal tribuen eta ingurukoen kokapena, beltzez aurreindoeuroparrak eta grisez zeltak

Tarbeliar[1] (latinez: Tarbelli)[2][3] (grekoz (Τάρβελλοι/Tárbelloi)[4] egungo Lapurdi eta Nafarroa Beherean eta Gaskoniako Chalosse eskualdean bizi zen akitaniar herria izan zen[5] eta aitzin-euskaldun gisa sailkatzen da[6]. Iturri klasikoek diote Aturri ibaiaren (latinez: Aturrus) erdialdean eta behealdean bizi zirela, alde bietan. Hiriburua Aquae Tarbellicae, zuten, egungo Akize. Ausoniok esana «Tarbeliarrek orro egiten duten eskualdea».

Publio Lizinio Krasok menperatu zituen K.a. 56. urtean, eta ondoren, beste herri batzuekin batera, Civitas Aquensium hiria sortu zuten, Gallia Akitania barruan, aurretik, latindarrek Aquae Tarbellicae edo Aquae Terebellicae[4] izendatzen zuten kokagunean.

Ausciarreekin batera, Akitaniako herri boteretsuenetako bat izan ziren.[7] Tarbeliarrak lau triburen konfederazioa izan zen. Kokosateak eta tarusateak ziren, seguruenik, haien bezeroak.[7]

Mugakideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iparraldean kokosateak zeuden, hegoaldean barduliarrak, ekialdean tarusateak, atureak eta Venarniak, eta mendebaldean Bizkaiko golkoa zituzten.[8] Egungo Orthezetik gertu zegoen Castetarbe herrixkak ekialdeko muga osatzen zuen. Julio Caro Barojak idatzi zuen, Ptolomeok aipatu zuela Pirinioak zirela tarbeliarren muga hegoaldean.[9]

Bizimodua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioetako beste akitaniarrek bezala abeltzaintza (ardiak, behiak eta zaldiak) zuten bizimodua, transhumantzia eginez. Hala ere, nahiz eta garrantzi gutxiago izan, beste lehengai batzuk ere profitatu zituzten. Estrabonek zioen urrea ustiatzeari esker neurri batean aberastu zirela[10] bai eta euren lurraldean zeuden iturri bero eta hotzei esker.[11][4]

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Julio Zesarrek tarbelli izena erabiltzen du aipatzen dituenean (K.a I. m.) eta Estrabonek, grekoz idazten zuenez, Tárbelloi (Τάρβελλοι) (K.o. I. m.), Pliniok Tarbelli Quattuorsignani esamoldea erabiltzen du Plinio (K.o. I. m.), eta Saguntoko inskripzioan tarbellus edo Tarbellus IIII Signanus (Tarbellus Quattuorsignani?).[12]

Tarbellus IIII Signanus esamoldearen inguruan irakurketa ezberdinak egin dira. Sagunton aurkitu zen esaldi hori Lucius Valerius Muntanus-en epitafioan irakur diteke, bere jatorria aipatzen den zatian, hor aipatzen den hildakoa Tarbellus IIII signanus "etxekoa" zela zehazten da. Antzeko hitzak erabili zituen Pliniok Tarbelli quatuorsignani esamoldea erabili zuenean (euskaraz: "lau zutoihalen tarbeliarrak")[6] eta ikerlari batzuetzat, tarbeliarrek lau herrien federazioa osatzen zutela adierazten du esamolde horrek.[13]

Joakín Gorrotxategik proposatu zuen Akitaniako onomastikan arrunta den adjektiboa ('beltza') tar atzizkiari lotuz sortutako izena izan daitekeela.[14]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Euskaltzaindia. (2015-1-30). 174. araua: Antzinateko herriak. Ekialdeko eta Europako herriak. , 3 or..
  2. ↑ Julio, Zesar. Commentarii de bello Gallico. 3,27.
  3. ↑ (Gaztelaniaz) Conesa Navarro, Pedro; Martínez García, José J.; Celso, Sánchez Modegar; Molina Valero, Carlos. (2017). «La romanizacion y la explotacion de las fuentes termales.» I Congreso Internacional de Jóvenes Investigadores del Mundo Antiguo: 398. ISBN 978-84-931372-3-6..
  4. ↑ a b c (Ingelesez) Demarolle, Jeanne-Marie (Nancy). (2006-10-01). Tarbelli. Brill (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  5. ↑ Aitzineuskara edo protoeuskararen Euskal Tribuak Rohlf-ko mapa toponimikoa
  6. ↑ a b (Frantsesez) Iglesias, Hector. (2008). «Observations concernant les récentes critiques et omissions de Joseba Lakarra à propos des recherches d'Hector Iglesias sur la problématique "basco-ibérique" suivies d'une hypothèse inédite concertant l'inscription de Liria» Arse: Boletín anual del Centro Arqueológico Saguntino (42): 35–104. ISSN 0213-8026. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  7. ↑ a b (Frantsesez) Duval, Paul Marie. (1989). "Les peuples de l'Aquitaine d'après la liste de Pline" IN: Travaux sur la Gaule : 1946-1986. Ecole française de Rome ISBN 2-7283-0167-0. PMC 21275363. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  8. ↑ Talbert, Richard J. A. (2000). Barrington Atlas of the Greek and Roman World. Princeton University Press. ISBN 978-0691031699.
  9. ↑ «TARBELIOS - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  10. ↑ Estrabon 4,2,1
  11. ↑ Plinio, Naturalis Historia, 31,4.
  12. ↑ CIL II-14, 00625 = CIL II, 3876 (LXXIX or.) = CIL II-14, 1034 or.= D 06962 = ELST 00267 = IRSAT 00408 = HEp 2002, 00444
  13. ↑ (Ingelesez) «Dictionary of Greek and Roman Geography (1854), TAANACH, TARANEI, TARBELLI» www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).
  14. ↑ (Ingelesez) Falileev, A. I.. (2010). Dictionary of continental Celtic place-names : a Celtic companion to the Barrington atlas of the Greek and Roman world. CMCS ISBN 978-0-9557182-3-6. PMC 647800424. (Noiz kontsultatua: 2023-02-22).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]