Teano (filosofoa)

Teano (filosofoa)
Bizitza
JaiotzaCrotona, ?
Heriotza? ( urte)
Familia
Ezkontidea(k)Pitagoras
Seme-alabak
Hezkuntza
Hizkuntzakantzinako greziera
Jarduerak
Jarduerakmatematikaria, filosofoa, astronomoa, dantzaria, musikagilea, poeta eta idazlea

Teano (antzinako grezieraz: Θεανώ, Theanố) edo Deinono (Crotona, K.a. VI. mendea - ??) Pitagorasen ikaslea, lehen jarraitzaile eta emaztea izan zen, honen heriotzaren ondoren eskola pitagorikoaren buru bilakatu zena. Bere bi alaben laguntzaz jakintza matematiko eta filosofikoa zabaltzen jarraitu zuen Grezia eta Egipton.

Bizitza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Teano Olinpiar Jokoak 12 aldiz irabazi zituen Milon atletaren alaba zen. Pitagorasen lehen ikaslea izan zen Milon-ek bere etxean jaso baitzuen Pitagoras. Zahartzaroan Pitagoras Teanorekin ezkondu zen eta bi alaba (Tamos eta Pintis) eta seme bat izan zituzten, bere bi alaben laguntzarekin zuzendu zuelarik Eskola pitagorikoa senarra zendu zenean, Pitagorasen irakaspenak Egipto eta Grezian zehar zabalduz.

Lana

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historialarien aburuz Teanok asko idatzi zuen, Matematika, Fisika, Medikuntza, haur-psikologia eta urrezko proportziori buruzko tratatuak besteak beste. Gorde den Errukiari buruzko tratatu bat idatzi zuen baita ere eta bere alaba Pintis-ekin batera Kastitateari buruzko beste bat. Matematika, fisika eta medizinari buruz idatzitako hainbat tratatu Teanorenak direla pentsatzen da, hala nola, Poligono Erregularren teoria, Proportzioen teoria eta Proportzio Aureoari buruzko tratatuak.

Ekarpen matematikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
« ... bi gauza ezin dira konbinatu hirugarrenik gabe; biak biltzen dituen lotura behar da, eta ez dago, bere buruarekin eta biltzen dituen gauzekin, dena berbera eta bakarra osatzen duena baino hoberik. Eta proportzioaren izaerak helburu hori lortzen du, zeren eta hiru zenbakitik, edo hiru masatik, edota hiru edozein indarretatik, lehenengoaren tartekoarekiko proportzioa horren azkenekoarekikoa bera denean, eta bestalde, azkenaren tartekoarekiko proportzioa horren lehenengoarekikoa bera denean (tartekoa lehenengo eta azkena, eta lehenengoa eta azkena tarteko bihurtzen direlarik) denak nahita nahiez lehen bezala baitirau, eta zatiak beren artean antzeko erlazioetan daudenez, lehen bezala Bat bakar bat osatzen dute. »

—Platon, “Solasak, Timeo”


Eskola Pitagorikoaren parte izan zen emakume honi, matematikari buruzko itun asko sor zaizkio, baita kosmologia, eta medikuntzari buruzkoak ere. Eskutitz eta idazlanen zatiek horrela adierazi zuten. Pitagorasi buruzko biografia idatzi zuen, eta “pietateari buruzkoa” deituriko ituna ere. Baita ere, poliedro irregular eta proportzionaltasunaren teoriaren hainbat itun, berari sor zaizkio.

Baina, Teanok sortutako azterketarik garrantzitsuena, urrezko zenbakiaren inguruan egin zuena izan zen, “urrezko zenbaki” deritzon zenbakiari buruzko azterketa hain zuzen ere… Gure gizartean, uneoro aurkitzen dugun zenbakia da: artean, musikan, eskulturan, gizakietan, gizartean…

Teano, Pitagoriko gehienak bezala, zenbaki naturalak soilik onartzen zituen, beraz, unibertsoaren esentzia bezala definitzen zuen urrezko zenbakia. Hau guztia, zenbaki honekin lanean aritzea ekarri zuen.

Baina, zer da urrezko zenbakia? Urrezko zenbakia, matematiketan aurkitu daitekeen zenbakietatik ezagunen artean dago. Urrezko proportzioa, zerutiar zenbakia, jainkozko proportzioa eta beste hainbat izenen bidez ere ezagutzen da.

Teano eta Pitagoras elkarrekin lan egiten zutela jakinda, Teanok, Pitagorasen ekarpenak erabili zituen bere teoria garatzeko. Pitagorasen sinboloa pentagrama zen, bere bortizeen arteko lotura eginez, izar bat sortzen zuen pentagono erregularrarekin.

Diagonalaren luzera eta pentagonoaren luzeraren arteko zatiketa egin ezkero, beti urrezko zenbakia izango dugu. Proportzionaltasunaren legea jarraituz ere, pentagono handiago batek, alde eta diagonal luzeagoak izango ditu, eta lortutako emaitza berdin berdina izango da; Zenbakia hain zuzen ere.

Zenbaki hau egun, leku askotan aurkitu daiteke, nahiz eta era kontzienteki ez antzeman. Oso adibide ona dugu Egiptoko Keopsen piramidea:

Urrezko zenbakiari estuki lotuta, Fibonacciren sekuentzia daukagu. Fibonacciren zenbakiak segida matematiko bat da, eta hurrengo baldintzak betetzen ditu:

Hau da, hasierako bi balioen ostean, zenbaki bakoitza aurreko bien batura da, ondorioz, (Fn), n = 0, 1, … ,tik hasita hauek dira sortzen diren zenbakiak: 0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610, 987, 1597, 2584, 4181, 6765, 10946, 17711. Batzuetan F1 = 1tik hasten da, baina berez F0 = 0tik hasten da eta sekuentzia honetako elementu bakoitzari Fibonacci zenbaki deritzo.   Fibonacciren zenbakiaren arabera eraikitzen dira laukizuzenak.

Baina beste erabilera batzuk ere izan ditu, adibidez Indian ( bertan k.a 200 Pingala eta Gopala erritmo patroiak aztertu zituzten pultsu bakar edo biko notetan). Fibonacciren zenbakiak Leonardo Pisanoren omenez izendatzen dira horrela, nahiz eta lehenago Indian jada ezagutzen ziren. Leonardo Fibonaccik sekuentzia hau deskribatu zuen untxien kriari buruzko problema bati ebazpena emateko:

« Hau da, azken finean ezagutu egingo da 12 hilabete ondoren egongo diren untxi kopurua, hauek etengabe erreproduzitzen badira, bikote bakoitzak untxitxo bat badu eta untxiak hilabete bat dutela erreproduzitu daitezke, gestazioa hilabete batekoa izanik. »


1753an Robert Simsom matematikari eskoziarrak ikusi egin zuen Fibonacci bi zenbaki jarraien erlazioa, urrezko erlaziora hurbiltzen zela, infinitura hurbiltzen zen heinean . Jarraipen honek musikagintza arloan berebiziko garrantzia izan du, bereziki akorde berriak sortzerako orduan.

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]