Teuta

Teuta

monarka

Bizitza
Jaiotzaezezaguna
Herrialdea Montenegro
Heriotzaezezaguna ( urte)
Familia
Ezkontidea(k)Agron Iliriakoa
Jarduerak
Jarduerakerregina

Teuta (ilirieraz: *Teutana, 'herriaren andrea, erregina'; antzinako grezieraz: Τεύτα; latinez: Teuta) Iliriako Ardiaei herri edo tribuaren erregina izan zen[1][2] eta bere semeordearen izenean erregeorde izan zen, agintean izan zen, gutxi gorabehera K.a. 231tik K.a. 228/227ra. [3][4]

Bere senar Agron Iliriakoa K.a. 231 urtean hiltzean, Ardiae erresumako erregina bihurtu zen, bere semeorde Pinnesen erregeorde gisa, Apianoren arabera[5].

Agronen hedatze politika jarraitu zuen Adriatiko itsasoan zehar, Erromatar Errepublikarekin gatazka izan zuen, merkataritzan zuen eraginagatik (iliriar gerra eta piratengatik).[3][6] Iliriar piratek erromatar enbaxadari bat hil zutelako, Erromak gerra deklaratu zion K.a. 229. urtean. K.a. 228 urtean errenditu zen, Lehen Iliriar Gerra galdu ostean. Teutak bere erresumaren hegoaldeko lurrak eman behar izan zizkion Erromari eta zerga edo tributu bat ordaindu, baina erreinuari eutsi zion Lissus hiritik iparraldera (gaur egungo Lezhë, Albania), nahiz lehen aldean lurralde txikia izan.[3][7]

Teutaren bizitzaren berri greziar eta erromatar egileen berri dakigunez, haien ikuspegitik iritsi zaizkigu, gehienak aurkakotasuna zutenak iliriarren kontrakoak zirelako eta emakumea zelako ere.[4][6][8]

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Teutaren izena antzinako grezieraz Τεύτα (Teúta) da eta latinez Teuta, biak iliriar hizkuntzako Teuta(na) ('erregina'; literalki 'herriaren andrea') izenaren laburdura dira.[9][10][11][12][13] Jatorrian, protoindoeuropar hizkuntzen sustraia dauka *teutéh₁- ('herria', beharbada, 'herria armapean'), eta baita -nā ('-ren andre'; genero gramatiko maskulinoa -nos duena) atzizkia ere.[12][11][13] Teuta(na) izen iliriarra zen eta , þiudans 'errege' gizon izen gotikoaren cognate motako izena zen (*teuto-nos 'herritarren buru' forma zaharragotik eratorria hura ere).[11][13]

Biografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Testuingurua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Teutaaren senarra Agron Iliriakoa (K.a. 250–231) hil zenean,[14] Ardiaeiko errege zena, senarraren erresuma jaso zuen oinordetzan eta Pinnes bere semeordearen erregeorde gisa aritu zen aginduan.[15] Ez dakigu ziur Agron eta Teutaren erresuma zein tamainakoa izan zen.[16]: dakigunagatik, Adriatiko itsasoaren kostaldean zegoen, Albania erdialdetik Neretva ibaia arte,[3] eta Iliriako barrualdeko lurraldearen gehiena kontrolatzen zuten.[16] Polibioren arabera, Teuta inguruko estatuen kontra aritu zen, bere armadaren buruei aginduz etsai gisa har zitzaten eta bere menpekoen pirateria erasoak babestu zituen. Horrek, Erromatarrak Adriatikoa gurutzatzera behartu zituen, haien merkataritza bideak ostopatzen baitzituzten bai itsaso Adriatikoan bai Joniar itsasoan.[3][4][6]

Hasierako erreinaldia (K.a. 231–230)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

K.a. 231n, Teutaren armadak Peloponesoko antzinako Elis eta Mesenia lurraldeak eraso zituen. Etxera itzuleran, Epiroko Phoenice hiria hartu zuten, garai hartako hiri aberatsena inguru hartan eta Italiar penintsularekin handitzen zihoan merkataritzaren gunea. Hiria laster izan zen askatua eta hitzarmena egin zuten diru eta presoen truke.[6] Hiri bat hartu izanak, landa erasotzearen aurrean, iliriarrak arrisku gisa ikustera eraman zituen greziar eta erromatarrak.[6] Phoenice okupatu zuten garaian, iliriar piratek Italiako merkatari itsasontziak zakuratu zituzten, hainbestetan, Erromatar senatuak, enbaxadariak bidali zituen Scodra hirira erreparazioa eskatzeko eta piraten espedizioak amai zitezen eskatzeko.[6] Teutaren kontra zegoen Polibio greziar historialariak gertaeren kontakizun oso beroa egin zuen, Iliria inbaditzeko justifikazioan idatzitako erromatar idazleetan oinarritu baitzen.[6][8]

Enbaxadari erromatarrak iristean, Teuta erregina barruko altxamendu bat zapaldu izana ospatzen ari zen eta Issa greziar hiri uhartea setiatzera zihoan.[5] Ez zituztela minduko hitz eman zien, baina pirateria iliriar ohitura zela eta ezin zuela debekatu esan zien.[6][17] Enbaxadari batek erantzun zion Erromak behartuko ziola,[6] beraien ohitura baitzen publikoki zigortzea gaizkileak eta kaltetuei laguntzea.[18] Hain errespetu gutxiz hitz egin zion Teutari, Erromara itzultzeko ontziratu zituztela eta bidean hil egin zutela, dirudienez, Teutaren aginduz.[4][6] Polibiok jasotzen du erromatar enbaxadarien izenak Gaio eta Luzio Coruncanius.[6] Dion Kasiok kontatzen du bi enbaxadari baino gehiago zirela eta batzuk erahilak izan zirela eta besteak preso hartuak.[19] Apianoren bertsioan, bi enbaxadarietatik bat erromatarra zen (Coruncanius) eta bestea Issakoa (Kleemporos), iliriar lemboiek harrapatu eta erahil zituztenak Ilirian lurreratu aurretik, Agron bizirik zegoen bitartean eta horregatik, Teuta eta enbaxadarien arteko elkarrizketa ez zela gertatu adierazi nahi zuen.[20][21] Edonola ere, enbaxadarien hilketak, erromatarrak gerrara eraman zituen: legioak eta armada osatuz.[22]

Teutaren erreinaldian Iliria erresumaren lurraldea.


Gerra Erromarekin (K.a. 229–228)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

K.a. 229. urtean, Erromak gerra deklaratu zion Iliriari eta, lehen aldiz, Adriatikoa gurutzatu zuten.[6] Armada hartan 20,000 oinezko, 200 zaldizko eta 200 itsasontzi joan ziren Gnaeo Fulvio Centumalo eta Lucius Postumius Albinus kontsul izanaren gidaritzapean, Iliria hartzera.[4]

Teutak, antza, ez zuen espero, Kortzira greziar koloniaren kontrako itsas espedizioa agindu baitzuen K.a. 229 urte hartan. Erromatar itsasontziak Kortziran agertu zirenean, Teutaren gobernadorezen Demetriok traizio egin zion eta erromatarrei eman zien hiria eta gerra guztian zehar, gainera, aholkulari lana egin zien erromatarrei.[4][22][23] Gerraren amaieran, K.a. 228an, Erromatarrek Faros eta inguruko kostaldearen gobernari egin zuten saritzeko.[23] Bien bitartean, armadaren beste zati batek iparralderago hartu zuen lurra Apolonia (Iliariakoa)n.[23] Herri eta hiriak banaka menderatu zituzten eta hiriburua, Scodra, setiatu zuten.[23] Teuta eta bere jarraitzaile batzuk gotortutako eta estrategikoa zen Rhizon hirian gorde ziren, iliriar armadaren portu nagusian.[4][23]

Polibioren arabera, K.a. 228ko udaberri hasieran hitzarmena egin zuen, tributua ordainduko zien erromatarrei eta erregina izango zen, lurralde txiki batean Lissustik (gaur egungo Lezhë) iparraldera eta ezin zuen itsasoan aritu handik hegoaldera arma gabeko bi ontzi baino gehiaggorekin.[3][4] Polibioren arabera ere, Erromaren boterea onartzera behartu zuten.[3][7] Dion Kasioren arabera, abdikatu egin zuen K.a. 227an.[3][4][24]

Azken urteak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Apianoren arabera, garaitua izan ondoren, Teutak enbaxadoreak bidali zituela Erromara, presoak bidaltzeko eta barkamena eskatzeko bere senar Agronen erreinaldian gertatutako gertaerengatik.[4]

Antzinateko Teutaren irudiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iturriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Teuta Albaniako 100 Lekeko txanpon batean atzeko aurpegian.
Teutaren eskultura berria,bere semeorde Pinnesekin, Tirana, Albania

Teutaren erreinaldi laburraren kontakizun zehatzena Polibiorena (K.a. c. 200–118) da, Apianoren idatziekin (2nd c. AD) eta Dion Kasio (K.o. c. 155–235).[4]

Marjeta Šašel Kos ikerlariaren ustez, Teutaren irudirik objektiboena Apianorena zen.[4] Historian Peter Derow historialariak ere uste du enbaxadarien gertakizunaz Apianok egiten duen kontakizuna sinisgarriagoa dela, Polibiorena baino.[25]

Polibioren kontakizuna, gertakizunak izan eta mende bat geoagokoa da, iliriarren eta Teutaren kontrakoa eta Quintus Fabius Pictor (fl. 200 BC) historialari erromataren lanetatik jaso dela dirudi (Teutaren garaikidea izan zen eta oso kontrakoa zena)[8][26], nahiz batzuetan, Fabioren aurrejuzkuen kontra ere egin.[8]

Misoginiaren ondorioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Polibioren Historiak lanean, era honetan azaltzen du Teutaren erreinaldiaren hasiera: "Agron Iliriakoa hiltzean, Teuta bere emazteak ordezkatu zuen tronuan. Agintaritzaren asministrazioa, konfiantzako lagunen esku utzi zuen. Baina emakumeek ohi duten ikusmira eskasa zeukan etorkizunean gertatuko zena ikusteko..."[27]

Dion Kasio ere misogino ageri da Teutaz ari denean. Horrela deskribatzen du: "(...) emakume gisa, jaiotzazko ganora eskasaz gain, bere botereagatik harrotasun handia zuen, (...) Denbora gutxian, emakumeen ahultasuna erakutsi zuen: gaitasun gutxi, pasioa eta laster koldarkeriagatik beldurra."[28]

Kondaira modernoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Teutaren busto modernoa, Skanderbeg Museoan dagoena, Kruja.

Kondaira baten arabera, Teuta Risan herrian jaioa zen eta bere buruz beste egin zuen minez, Orjen mendietatik botata, Lipcin.[29]

Ondarea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Teuta izen arrunta da emakume albaniarren artean.[30]

Albaniar Teuta Durrës kirol taldea bere omenez izendatu zuten horrela 1930an.[31]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Polibio, 2010.
  2. ↑ Wilkes, John (1992). The Illyrians. Wiley-Blackwell. ISBN 0631198075, 80, 129, 167. or.
  3. ↑ a b c d e f g h Elsie, Robert. (2015). «The Early History of Albania» Keeping an Eye on the Albanians: Selected Writings in the Field of Albanian Studies. 16: 3. ISBN ISBN 978-1-5141-5726-8...
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l Šašel Kos, Marjeta (2012), "Teuta, Illyrian queen", The Encyclopedia of Ancient History, Wiley-Blackwell, doi:10.1002/9781444338386.wbeah09233, ISBN 978-1-4443-3838-6
  5. ↑ a b Berranger, Danièle; Cabanes, Pierre; Berranger-Auserve, Danièle (2007). Épire, Illyrie, Macédoine: Mélanges offerts au Professeur Pierre Cabanes. Presses Universitaire Blaise Pascal. ISBN 978-2845163515., 133. or.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l Wilkes, John (1992). The Illyrians. Wiley-Blackwell. ISBN 0631198075, 158-160. or.
  7. ↑ a b Derow, Peter S. (2016). "Teuta". Oxford Research Encyclopedia of Classics. Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780199381135.013.6310. ISBN 978-0-19-938113-5.
  8. ↑ a b c d Eckstein, Arthur M. (1995). Moral Vision in the Histories of Polybius. University of California Press. ISBN 978-0-520-91469-8, 154. or.
  9. ↑ Wilkes, John (1992). The Illyrians. Wiley-Blackwell. ISBN 0631198075, 72. or.
  10. ↑ De Simone, Carlo (2017). "Illyrian". In Klein, Jared; Joseph, Brian; Fritz, Matthias (eds.). Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. 3. liburukia, Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-054243-1, 1869. or.
  11. ↑ a b c Boardman, John; Sollberger, E.; Boardman, J.; Edwards, I. E. S.; Hammond, N. G. L. (ed.). (1982). The Cambridge Ancient History: The Prehistory of the Balkans; and the Middle East and the Aegean world, tenth to eighth centuries B.C. III (1) Cambridge University Press. ISBN 0521224969, 869–870. or.
  12. ↑ a b Mallory, James P.; Adams, Douglas Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. Londres: Routledge. ISBN 978-1-884964-98-5. (EIEC), 288. or.
  13. ↑ a b c West, Martin L. (2007). Indo-European Poetry and Myth. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-928075-9, 137. or.
  14. ↑ Hammond, Nicholas G. L. (1993). Studies concerning Epirus and Macedonia before Alexander. Hakkert. ISBN 9789025610500, 105. or.
  15. ↑ Wilkes, John (1992). The Illyrians. Wiley-Blackwell. ISBN 0631198075, 167. or.
  16. ↑ a b Berranger, Danièle; Cabanes, Pierre; Berranger-Auserve, Danièle (2007). Épire, Illyrie, Macédoine: Mélanges offerts au Professeur Pierre Cabanes. Presses Universitaire Blaise Pascal. ISBN 978-2845163515, 136. or.
  17. ↑ Polibio (2010), 2:8:9.
  18. ↑ Polibio (2010), 2:8:11.
  19. ↑ Dion Kasio (1914), 12, Zonaras 8, 19.
  20. ↑ Derow, Peter S. (1973). "Kleemporos". Phoenix 27 (2): 118–134. doi:10.2307/1087485. ISSN 0031-8299. JSTOR 1087485. 119. or.
  21. ↑ Apiano (2019), 9:2:18–19.
  22. ↑ a b Wilkes 1992 160. or.
  23. ↑ a b c d e Ceka, Neritan (2013). The Illyrians to the Albanians. Migjeni. 180. or.
  24. ↑ Dion Kasio (1914), 12 fr. 49.7.
  25. ↑ Derow, Peter S. (1973). "Kleemporos". Phoenix 27 (2): 118–134. doi:10.2307/1087485. ISSN 0031-8299. JSTOR 1087485, 128. or.
  26. ↑ Derow, Peter S. (1973). "Kleemporos". Phoenix 27 (2): 118–134. doi:10.2307/1087485. ISSN 0031-8299. JSTOR 1087485, 123 eta 129. or.
  27. ↑ Polibio (2010), 2:4:6–2:4:8.
  28. ↑ Dion Kasio (1914), 12, Zonaras 8, 18.
  29. ↑ Dyczek, Piotr (2009). "Rock Art from Lipci, Montenegro". Dacia. 52. Académie de la Republique Populaire Roumaine. Institutul de Archéologie: 189. or.
  30. ↑ Elsie, Robert (2010). Historical Dictionary of Albania. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-8108-6188-6, 439. or.
  31. ↑ Rohr, Bernd (2011). Fußball-Lexikon. Stiebner Verlag. ISBN 978-3-7679-1132-1..

Iturriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Apiano (2019). Roman History, Volume II. Loeb Classical Library. Translated by McGing, Brian. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-99648-9.
  • Kasio Dio (1914). Roman History. Loeb Classical Library. Translated by Cary, Earnest; Foster, Herbert B. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-99041-8.
  • Polibio (2010). The Histories. Loeb Classical Library. Translated by Paton, W. R.; Walbank, F. W.; Habicht, Christian. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-99637-3.

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Berranger, Danièle; Cabanes, Pierre; Berranger-Auserve, Danièle (2007). Épire, Illyrie, Macédoine: Mélanges offerts au Professeur Pierre Cabanes. Presses Universitaire Blaise Pascal. ISBN 978-2845163515.
  • Boardman, John; Sollberger, E.; Boardman, J.; Edwards, I. E. S.; Hammond, N. G. L. (ed.). (1982). The Cambridge Ancient History: The Prehistory of the Balkans; and the Middle East and the Aegean world, tenth to eighth centuries B.C. III (1) Cambridge University Press. ISBN 0521224969.
  • Ceka, Neritan (2013). The Illyrians to the Albanians. Migjeni.
  • Derow, Peter S. (1973). "Kleemporos". Phoenix 27 (2): 118–134. doi:10.2307/1087485. ISSN 0031-8299. JSTOR 1087485.
  • Derow, Peter S. (2016). "Teuta". Oxford Research Encyclopedia of Classics. Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780199381135.013.6310. ISBN 978-0-19-938113-5.
  • De Simone, Carlo (2017). "Illyrian". In Klein, Jared; Joseph, Brian; Fritz, Matthias (eds.). Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. 3. liburukia, Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-054243-1.
  • Dyczek, Piotr (2009). "Rock Art from Lipci, Montenegro". Dacia. 52. Académie de la Republique Populaire Roumaine. Institutul de Archéologie: 189–197.
  • Eckstein, Arthur M. (1995). Moral Vision in the Histories of Polybius. University of California Press. ISBN 978-0-520-91469-8.
  • Elsie, Robert (2015). "The Early History of Albania". Keeping an Eye on the Albanians: Selected Writings in the Field of Albanian Studies. 16. ISBN 978-1-5141-5726-8.
  • Elsie, Robert (2010). Historical Dictionary of Albania. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-8108-6188-6.
  • Hammond, Nicholas G. L. (1993). Studies concerning Epirus and Macedonia before Alexander. Hakkert. ISBN 9789025610500.
  • Mallory, James P.; Adams, Douglas Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. Londres: Routledge. ISBN 978-1-884964-98-5. (EIEC).
  • Šašel Kos, Marjeta (2012), "Teuta, Illyrian queen", The Encyclopedia of Ancient History, Wiley-Blackwell, doi:10.1002/9781444338386.wbeah09233, ISBN 978-1-4443-3838-6
  • West, Martin L. (2007). Indo-European Poetry and Myth. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-928075-9.
  • Wilkes, John (1992). The Illyrians. Wiley-Blackwell. ISBN 0631198075.

Bibliografia osagarria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Jackson-Laufer, Guida Myrl (1999). Women Rulers throughout the Ages: An Illustrated Guide. New York: ABC-CLIO, Inc. ISBN 1576070913.
  • Jones, David E. (2000). Women Warriors: A History. Brassey's. ISBN 9781574882063.
  • Grant DePauw, Linda (2000). Battle Cries and Lullabies: Women in War from Prehistory to the Present. University of Oklahoma Press. ISBN 0806132884.
  • Meijer, Fik (1986). A History of Seafaring in the Classical World. St. Martin's Press. ISBN 0312000758.
  • Prodanović, Nada Ćurčija; Ristić, Dus̆an (1973). Teuta, Queen of Illyria. Oxford University Press. ISBN 0192713531.
  • Walbank, Frank William (1984). The Cambridge Ancient History: The Hellenistic World, 7. liburukia (1). Cambridge University Press.

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]