رامهرمز

رامهُرمُز مرکز شهرستان رامهرمز در استان خوزستان می‌باشد که در جنوب غربی کشور ایران قرار دارد. میدان نفتی مارون؛ سومین میدان بزرگ نفتی ایران، در محدوده این شهر قرار دارد.^[۱]دشت رامهرمز از پیش‌ازتاریخ تاکنون به‌طور پیوسته استقرارهایی را در خود پرورش داد و یکی از کانون‌های تحولات در دوران شهرنشینی و بسیاری از تحولات دوران‌ساز در طول تاریخی خود بوده است.^[۲]امروزه اقوام مختلفی در شهر رامهرمز ساکن هستند و به گویش‌هایی همچون گویش رامهرمزی (از گویشهای زبان فارسی)، لری بهمئی، لری جنوبی و عربی سخن می‌گویند. ^{[۳][۴][۵][۶]}رامهرمز در كنار شوش و شوشتر، یكی از شهرستان‌های استان خوزستان است كه برابر نظر تاریخدانان در دوره‌ای پایتخت ایران بوده است.^[۷]

رامهرمز
کشور	ایران
استان	خوزستان
شهرستان	رامهرمز
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	رومز
نام(های) پیشین	رامهرمز
سال شهرشدن	۱۳۳۷
مردم
جمعیت	۷۴٬۲۸۵ نفر (۱۳۹۵)[۸][۹]
اطلاعات شهری
شهردار	رستم کردونی
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۶۱
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ۲۴ ل
کد آماری	۱۲۸۷
رامهرمز روی نقشه ایران ۳۱°۱۶′۴۲″شمالی ۴۹°۳۶′۲۳″شرقی / ۳۱٫۲۷۸۳°شمالی ۴۹٫۶۰۶۴°شرقی / 31.2783; 49.6064

در دوره ساسانی، رامهرمز از جمله شهرهایی بود که پادشاهان ساسانی به آن توجه خاص داشته و مرکز ضرب سکه بوده است. موقعیت ارتباطی آن سبب شد که در دوران اسلامی نیز مورد توجه قرار گیرد. در دوران آل بویه این شهر به صورت یکی از برزگترین انبار غله ایران در آمده، بدلیل عمران آبادانی در آن از نظر فرهنگی نیز رشد قابل توجهی داشت. این شهر تا پایان قرن هشتم نیز رونق خود را حفظ کرد و حتی در این دوره از جمله صادر کنندگان پارچه های ابریشمی بود. در دوران صفویه حضور مشعشعیان و افشارها سبب شد که از طرف دولت صفوی این شهر مورد حمله قرار گیرد. ^{[۱۰] [۱۱]}رامهرمز دارای منابع فراوان نفت و گاز و معادن شن و ماسه و از نظر منابع طبیعی از مناطق غنی استان خوزستان به شمار می آید.^[۱۲]میدان های نفتیه پارسی و کرنج ،مارون در این شهرستان واقع شده.^[۱۳][۱۴]

پیشینه

دهخدا آورده‌است: رامهرمز شهری از بناهای هرمز پادشاه ساسانی است در حوالی شوشتر، که در قدیم به آن «سمنگان» می‌گفته‌اند که آن را ساده کرده، «رومز» "roomez" و منسوب به آن جا را «رومزی» "roomezi" می‌گویند. چون هرمز پادشاه وقت را آشفتگی در دماغ پدید آمد او را از مقر سلطنتی خود استخر بدان شهر آوردند و در آنجا شفا یافت پس آنجا را رام هرمز گفتند.^[۱۵]

رامهرمز در کنار شوش و شوشتر، دیگر شهر خوزستان می‌باشد که طبق نظر تاریخ‌دانان در دوره‌ای پایتخت ایران بوده‌است. یاقوت حموی می‌گوید که رامهرمز متشکل از دو کلمه رام (شهر) و هرمز (نام یکی از خسروان ساسانی) بوده‌است. برخی می‌گویند رامهرمز نامی کوتاه شده از رامهرمز اردشیر بوده و برخی نیز گفته‌اند به دلیل بنا شدن شهر رامهرمز در دورهٔ هرمز ساسانی نام این شهر رامهرمز شده‌است. رامهرمز محل احتمالی سلوکیهٔ هدیفون است که تا پایان حیات الیماییان و ظهور ساسانیان اهمیت خود را حفظ کرد. در جغرافیای تاریخی قدمت رامهرمز را بیش از ۱۰۰۰۰ سال می‌دانند ^{[نیازمند منبع]} و پیدایش قدیمی‌ترین تمدن بشری در شوش و منطقه انشان مشخص گردیده و در دوران هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان نه تنها بر عظمت منطقه افزوده گشت، بلکه شهرهایی نیز در آن دوران ایجاد شده که بدون شک رامهرمز یکی از آن شهرها بوده‌است. ویرانه‌های «اسک» بین راه رامهرمز و ارجان در راه بهبهان و ویرانه‌های طاق نصرت به جای مانده از دوره ساسانی در شهر رامهرمز، گذشته پرشکوه تاریخی آن را نشان می‌دهد. در قرن ۴ هـ. ق رامهرمز به سبب کرم ابریشمی که در آن به عمل می‌آمد و به دیگر نقاط صادر می‌شد شهرت جهانی داشت. کتابخانه فرقه معتزله در این شهر بوده‌است.^[۱۶]

اصطخری می‌گوید: در رامهرمز پارچه‌های ابریشمی می‌بافند و به بسیاری از شهرها می‌برند. می‌گویند مانی پیشوای دینی نامدار در این شهر کشته و به دار آویخته شده‌است و نیز گویند وی در این شهر در مجلس بهرام گور به مرگی حتمی درگذشت و سپس سرش را از تن جدا کردند و گفتند او را کشته‌ایم. ابن البشار می‌گوید: رامهرمز قصبه بزرگی است و بازارهای بسیار و پر نعمت دارد. مسجد جامع زیبایی دارد که در گرد آن بازارهای آبادی برپا بوده و از عضدالدوله دیلمی است. تمام این بازار سنگ‌فرش، مسقف، پاکیزه، زیبا و روشن است. او همچنین به وجود کتابخانه‌ای در این شهر اشاره می‌کند و اهمیت و بزرگی آن را با کتابخانهٔ بصره مقایسه می‌کند.^[۱۷]

مؤلف ابن مفرغ گوید: معنی رام در عنوان رامجرد گفته شد و هرمز نام روز اول از هر ماه فارسیان می‌باشد و نام فرشته‌ای که مصالح آنروز در دست اوست و نام ستاره مشتری و نام پسر انوشیروان و نام رب‌الارباب نیز باشد و معنی رامهرمز شاد و خرم‌آباد هرمز، از گرمسیرات فارس، در میانه شمال و مغرب شیراز افتاده‌است. درازای آن از معدن نفت سفید تا قریه جولکی بیست و یک فرسنگ، پهنای آن از شاروین تا قلعه شیخ هفت فرسنگ است و محدود است. از جانب مشرق بنواحی بهمئی و از سمت شمال به نواحی بختیاری و از سوی باختر و جنوب، به نواحی بلوک فلاحی. تابستانش گرم است و درختان سردسیری را جز درخت گردو به خرمی پروراند. خرما و نارنج و لیمو و ترنج و سایر درختانش در ضخامت و بلندی ضرب‌المثل است. بیشتر درخت صحرا و دامنه کوهستان رامهرمز درخت کُنار است. کشت و زرعش گندم و جو و برنج و پنبه و کنجد و نخود و عدس و ماشک و لوبیای سفید است. آبش از چندین رودخانه‌است که همه را از میان بلوک رامهرمز گذار است و زمینش چنان شیب دارد که یکنفر بیلدار در همه جا می‌تواند آب را از رودخانه جدا کند و چون آب رودخانه را به جداول آورند چنان به سرعت می‌رود که گل و لای در جدول نماند و هر ساله این جدول‌ها نیازمند تنقیه نباشد و شکار صحرای رامهرمز آهو و دراج است که گویا تخم این دو جانور را پاشیده‌اند و کهره آهو و جوجه دراج روییده‌است. مرغ دراج رامهرمز با گنجشک جای دیگر برابری دارد. برف تابستانه کوهستانش بی‌محافظت تا سال دیگر می‌ماند.

جمعیت

جمعیت رامهرمز در سرشماری سال ۱۳۳۵ حدود ۷۰۰۰ نفر بوده‌است که در سال ۱۳۷۵ و با آهنگ رشد متوسط سالیانه حدود ۴ درصدی به به ۳۷۲۲۱ نفر رسیده جمعیت رامهرمز در سال ۱۳۹۵ معادل ۷۴٬۲۸۵ نفر بود.^[۱۸]

جغرافیا

شهرستان رامهرمز با ۳۲۵۷ کیلومتر مربع مساحت در جنوب استان خوزستان واقع شده، که از شمال به شهرستان‌های ایذه، مسجد سلیمان و شوشتر، از خاور به بهبهان و استان کهگیلویه و بویراحمد، از باختر به شهرستان اهواز و از جنوب به شهرستان بندر ماهشهر محدود است. مرکز آن شهر رامهرمز است که با ۳/۷ کیلومتر مربع مساحت در ۱۰۰ کیلومتری خاور اهواز بین ۳۱ درجه و ۱۶ دقیقه پهنای شمالی و ۴۹ درجه و ۳۷ دقیقه درازای خاوری نسبت به نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد و بلندی آن از سطح دریا ۱۶۰ متراست. آب و هوای رامهرمز گرم بوده و رودخانه جراحی از خاور رامهرمز می‌گذرد.

رامهرمز بر سر چهار راهی قرار گرفته‌است. راه آسفالته به سوی جنوب خاوری به درازای ۹۰ کیلومتر تا بهبهان، راه آسفالته به سوی شمال خاوری به درازای ۵۷ کیلومتر تا باغملک (جانکی)، راه آسفالته اصلی به سوی جنوب باختر تا راه اصلی آسفالته اهواز به بندر ماهشهر به درازای ۳۹ کیلومتر، راه اصلی به سوی شمال باختری به درازای ۱۵ کیلومتر و فاصله هوایی شهرستان رامهرمز تا تهران ۵۵۲ کیلومتر است. شهرستان رامهرمز، در سال ۱۳۸۵ جمعیتی بالغ بر ۱۲۳۹۳۰ نفر را که در ۲۵۷۱۸ خانوار می‌زیستند، در خود جای داده‌است.^[۱۹]

آب و هوا

آب و هوای رامهرمز مانند دیگر شهرهای استان خوزستان آب و هوایی گرم و خشک دارد و در تابستان تا ۵۳ درجه سانتیگراد هم می‌رسد. با رسیدن پاییز هوای این شهر خنک شده و در زمستان خنک‌ترین دمای آن با ۱۰ درجه سانتیگراد ثبت شده است. رامهرمز در اقلیم نیمه‌بیابانی واقع شده و به‌دلیل نزدیکی به دریا تا حدی رطوبت هم دارد. در نتیجه اگر رطوبت و گرمای هوا شما را اذیت می‌کند، در نیمه دوم سال راهی سفرهای خوزستان گردی شوید. رامهرمز همچون دیگر شهرهای خوزستان تحت تاثیر وزش سه دسته باد است. اولین دسته وزش باد در رامهرمز از نواحی سرد کوهستانی است و دومین دسته نیز برای بادهای شرجی گرم و مرطوب است. دسته سوم بادهایی که در سراسر خوزستان و رامهرمز می‌وزد، از سوی صحرای عربستان است و همیشه با شن و خاک همراه است.^[۲۰]

رودخانه‌ها

سه رودخانه اصلی با نام‌های علاء، رود زرد و رود تلخ در این دشت جاری‌اند که در طی مسیر باهم ترکیب شده و تشکیل رودخانه رامهرمز را می‌دهند و درنهایت به رودخانهٔ جراحی می‌پیوندند و وارد خلیج فارس می‌شود.

زبان

مقالهٔ اصلی: گویش رامهرمزی

رزم آرا در فرهنگ جغرافیایی ایران مینویسد ، مردم رامهرمز شیعه و فارسی زبان هستند.^[۲۱]امروزه گویشهای مختلفی در شهر رامهرمز به کار می‌رود. از جمله گویش رامهرمزی (رومزی) که یکی از گویشهای زبان فارسی است و بین مردم بومی شهر رامهرمز در استان خوزستان به کار می‌رود^{[۲۲][۲۳][۲۴][نیازمند یادکرد دقیق]} علاوه بر زبان فارسی گویش رامهرمزی، گویش‌ها و زبانهای مختلفی همچون لری بختیاری، لری بهمئی، عربی و ترکی قشقایی در این شهر به کار می‌رود. ^[۲۵]

گردشگری

• چشمه سه بردی
• یدون کبوتری
• قلعه داودختر (واقع در پاچکوه)
• قلعه امیر مجاهد
• قلعه یزدگرد
• شهر مختارک
• عمارت صمیمی
• روستای زیبای چم هاشم قلعه دهقان
• تل مَشتانه (بر وزن مستانه) در بنه ردس تل گارا در بنه قیطاس تل قبری در بنه قیطاس

• تشکوه رامهرمز (کوه آتشین)
• روستای جوکنک
• چشمه‌های قیر ماماتین (خون اژدها)^[۲۶] یا دره قیر
• کنارستان سیفرج روستای بنه کاعلیخان (ابوذر)
• تل گِصِر

حیات وحش و زیستگاها

رامهرمز از دیرباز زیستگاه آهو بوده‌است چنانچه مؤلف کتاب فارسنامه ناصری آورده‌است:شکار صحرای رامهرمز آهو و دراج است که گویا تخم این دو جانور را پاشیده‌اند و کهره آهو و جوجه دراج روییده‌است. اکنون منطقه حفاظت شده دیمه رامهرمز بیش از بیست راس آهو وجود دارند. دشت دیمه رامهرمز زیستگاه مناسبی برای گونه آهو می‌باشد که با توجه به مطالعات انجام شده توسط کارشناسان اداره کل حفاظت محیط زیست این مکان برای احیاء گونه آهو مناسب می‌باشد. این آهوان زیبا در زمینی به مساحت ۱۰۰ هکتار که فنس کشی شده‌است، زندگی و زاد آوری می‌کنند.^[۲۷]

بیشه زارهای مارون

در حاشیهٔ رودخانهٔ زیبای مارون بیشه‌زارهای سرسبز و خرم با درختان بید، بنگر، گز و کنار چشم‌اندازهای زیبا و بکری را به وجود آورده‌اند. در این جنگل‌ها پرندگان وحشی زیادی نظیر دراج، تیهو، مرغابی، بلبل و کبوترهای وحشی زندگی می‌کنند. همچنین حیواناتی مانند گراز، روباه، شغال، گرگ، گربه وحشی و خرگوش در این بیشه زارها زیست می‌کنند. این رودخانه به علت پرآب بودن در فصول سال طبیعتی دلنشین و جذاب دارد که می‌تواند محل مناسبی جهت تفریح و تفرج باشد. این بیشه‌زارها از روستاه‌های شاه ابوالقاسم، بنه عباس، سلطان آباد، بنه قیطاس، بن رشید لپویی تا زویدی ادامه دارند.^[۲۸]

دشت دیمه

منطقه حفاظت شدهٔ دشت دیمه رامهرمز در ده کیلومتری جاده رامهرمز به رامشیر قرار دارد، و مساحت آن صد هکتار است. در این دشت بیش از پنجاه راس آهو زیست می‌کنند. همچنین یک جفت غزال عربی اهدایی امیر قطر به ایران در این منطقه رهاسازی شده‌اند که نخستین نوزاد خود را در این دشت به دنیا آورده‌اند.^[۲۹]

گنجینه جوبجی

این گنجینه در سال ۱۳۸۶ به شکل اتفاقی و حین خاک‌برداری شرکت آب و فاضلاب خوزستان در یک محوطه ۲۵۰۰ ساله در روستای جوبجی رامهرمز پیدا شد. قدمت این گنجینه که بخشی از آن با عنوان گنجینه جوبجی در موزه ایران باستان نیز به نمایش گذاشته شده‌است، به دوره عیلامی می‌رسد. خبر پیدا شدن تکه‌های طلا توسط یکی از مسئولان شرکت پیمانکار «وشاق» به اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری رامهرمز داده می‌شود.

با توجه به تاریخی بودن این منطقه، پیش از کشف قطعات طلا و سفال، اداره میراث فرهنگی رامهرمز عملیات خاک‌برداری شرکت آب و فاضلاب را متوقف کرده بود اما این شرکت چند روز بعد دوباره فعالیت خویش را آغاز کرد که به این کشف منجر شد. خاکبرداری به وسیله بیل‌های مکانیکی به کشف ۵۰۰ سکه، دستبند و قطعات طلا و قطعات بسیار زیاد سفال منجر می‌شود که خیل عظیمی از مردم را به این منطقه می‌کشاند.^[۳۰]

تل گِصِر

یکی از آثار تاریخی شاخص استان خوزستان است. این تپه‌ها آثاری از دوره‌های پیش از تاریخ و تاریخی در خود جای داده‌اند. تل گسر و روستای ان در شمال غربی و ۲۰ کیلومتری رامهرمز قرار دارد.

در دوره‌های قبل از انقلاب و بعد از انقلاب، این تپه‌های تاریخی مورد کاوش باستان شناسان متعددی قرار گرفته‌است.

حفاری توسط مک کاون باستان‌شناس آمریکایی از مؤسسه شرقی شیکاگو در سال ۱۹۴۷ میلادی از اولین حفاری هاست. این حفاری‌ها بعدها توسط کاوشگران زیادی از داخل و خارج از کشور ادامه یافت.

تپه‌های تاریخی تل گِصِر در سال ۱۳۹۵ توسط مشاور اداره کل میراث فرهنگی استان خوزستان تعیین عرصه و حریم شد.

بزرگان

بزرگان و فرزانگان بسیاری از این شهر برخاسته و یا در آن به‌سر برده‌اند از جمله: به‌روایتی سلمان فارسی اولین مسلمان بزرگ صحابه پیامبراکرم(ص)، ابویحیی زکریابن محمد زکریا رامهرمزی، ابوعبدالله شیعی رامهرمزی، ابن خلاد رامهرمزی، ابو محمدحسن بن سهلان رامهرمزی، ناخدابزرگ پورشهریار رامهرمزی، ابوعمر و سهل بن موسی بن بختری رامهرمزی، ابوصاعم عبدالسلام بن احمد رامهرمزی، عبدالوهاب بن رواحه رامهرمزی، ابوعبدالله محمدبن عبدالله رامهرمزی، ابوطاهربن احمد بن فضل رامهرمزی اربقی، قاضی ابوعلی محسن بی علی، ابن مفرغ، ابومریم حنفی، آیت‌الله العظمی حاج سیدعلی بهبهانی(ره) از این بزرگان بوده‌اند.

قهرمان ورزشی

این شهر قهرمان جهان و آسیایی دارد

سید علی موسوی نور

قهرمان مسابقات آسیایی کاراته. ^[۳۱]

رضا دهدار

قهرمان جهان در وزنه‌برداری است.

منابع

1. «انتقال روزانه بیش از نیم میلیون بشکه نفت خام از میدان نفتی مارون». خبرگزاری مهر. ۲۶ فروردین ۱۳۹۴.
2. «خبرگزاری فارس - تاریخچه نام رامهرمز با توجه به اسناد تاریخی». خبرگزاری فارس. ۲۰۱۷-۰۸-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۰.
3. «رامهرمز از قلعه « دا و دختر» تا « عمارت صمیمی»». www.cgie.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۴.
4. «ثبت ملی 11 اثر تاریخی رامهرمز -». خوزنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۴.
5. شرقی، رامهرمز رومز کشور ایران استان خوزستان شهرستان رامهرمز مردم جمعیت ۱۲۰٬۸۲۲جغرافیای طبیعی ارتفاع از سطح دریا ۱۷۹ متر آب‌وهوا میانگین دمای سالانه ۱۲ تا ۶۵ روزهای یخبندان سالانه ندارد اطلاعات شهری پیش‌شماره تلفنی ۰۶۱ رامهرمز روی نقشه ایران ۳۱ ۲۷۸۳° شمالی ۴۹ ۶۰۶۴° شرقیمختصات: ۳۱ ۲۷۸۳° شمالی ۴۹ ۶۰۶۴° (۲۰۱۶-۱۲-۱۱). «رامهرمز». جهان ایران. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۴.
6. توریستی، چهارگوشه-معرفی استان ها و شهر های ایران و جاذبه های. «شهر زیبای رامهرمز». چهارگوشه - معرفی استان ها و شهر های ایران و جاذبه های توریستی. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۴.
7. «رامهرمز از قلعه « دا و دختر» تا « عمارت صمیمی»». www.cgie.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۵.
8. «نتایج سرشماری نفوس و مسکن سال ۹۵ استان خوزستان اعلام شد».
9. «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵، جمعیت تا سطح آبادی بر حسب سواد» (به لری). وبگاه رسمی مرکز آمار ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ اکتبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۶ دی ۱۳۸۷.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
10. «رامهرمز در گذر تاریخ». دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۱۰-۱۲.
11. امانی, منصور (2010-06-22). "بختیاریها و قاجاریه". پژوهش نامه تاریخ. 5 (18): 1–28. ISSN 1735-8221.
12. «رامهرمز ؛ خاستگاه سلمان فارسي» (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۵.
13. «میدان نفتی پارسی - سامانه صبا (صنایع بالادستی ایران)». infosaba.com (به Persian). دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۶.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده) ^{[پیوند مرده]}
14. «میدان نفتی کرنج - سامانه صبا (صنایع بالادستی ایران)». infosaba.com (به Persian). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ ژوئیه ۲۰۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۶.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
15. «رامهرمز». لغت‌نامه دهخدا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۲ نوامبر ۲۰۱۳.
16. Zakirov, B; Matchanov, М (2022-06-03). "Animalistik frazeologizmlarning tarjimadagi muammolari". Zamonaviy lingvistik tadqiqotlar: xorijiy tajribalar, istiqbolli izlanishlar va tillarni o‘qitishning innovatsion usullari (1): 181–183. doi:10.47689/linguistic-research-vol-iss1-pp181-183. ISSN 2249-5959.
17. اصطخری, ابواسحاق ابراهیم، به اهتمام ایرج افشار (1368). مسالک و ممالک. تهران: علمی و فرهنگی.
18. «درگاه ملی آمار > سرشماری عمومی نفوس و مسکن > نتایج سرشماری > جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال 1395». www.amar.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۸-۲۲.
19. فرمانداری رامهرمز
20. «سفر به رامهرمز خوزستان + جاهای دیدنی رامهرمز و صنایع دستی آن». دستانو. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۰.
21. رزم آرا، حسینعلی (۱۳۳۱). فرهنگ جغرافیایی ایران جلد ششم صفحه 186.
22. «گویش رامهرمزی، نورالله گرشاسبی، جلد۱» (PDF).
23. خانلری، پرویز، زبان‌شناسی و زبان فارسی، تهران: انتشارات توس، چاپ ششم، 1373.
24. سین یوسفی فرهنگ عامیانهٔ مردم رامهرمز، قم: نشر مقام محمود، چاپ اول، 1387.(ص ۲۲،۲۳).
25. «گویش و آداب و رسوم مردم رامهرمز».
26. «ثبت چشمه‌های قیر، تشکوه و مهمانخانه اعراب در فهرست میراث ملی». سایت خوزنیوز.
27. «اولین آهوی دشت رامهرمز به دنیا آمد». مرجع حیات وحش ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۹ اکتبر ۲۰۱۹.
28. پایگاه اینترنتی میراث فرهنگی و گردشگری خوزستان
29. مرجع حیات وحش ایران
30. «میراث فرهنگی و گردشگری خوزستان - آرامگاهی از خاندان شوتورَ نهونته پسر ایندَد». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ مارس ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۳ دسامبر ۲۰۱۱.
31. «سید علی موسوی نور قهرمان آسیا شد».

پیوند به بیرون