الفبای تاجیکی
زبان فارسی تاجیکی در دوره‌های گوناگونی بنا به تحولات تاریخ تاجیکستان به سه الفبای متفاوت نوشته شده‌است؛ ابتدا از الفبای فارسی و سپس برای مدت کوتاهی از لاتین استفاده شد و در نهایت تا به امروز از سیریلیک استفاده می‌شود. در گویش بخارایی که در میان یهودیان بخارایی صحبت می‌شود، به‌طور سنتی از الفبای عبری استفاده می‌شد ولی امروزه آن نیز با یک نوع الفبای سیریلیک نوشته می‌شود. هر خطی که مشخصاً برای نوشتن زبان فارسی تاجیکی از آن استفاده‌شود را الفبای تاجیکی می‌گویند که در سیریلیک به‌صورت алифбои тоҷикӣ و در لاتین به‌صورت Alifʙoi toçikī نوشته می‌شود.
زمینهٔ سیاسی
[ویرایش]همانند بسیاری از کشورهای پساشوروی تغییر در خط و بحث‌های مربوط به آن، با موضوعات سیاسی درهم‌آمیخته‌است. اگرچه استفاده از الفبای لاتین پس از رواج الفبای سیریلیک اندک بوده‌است، اما امروزه گروهی که خواستار نزدیکی بیشتر تاجیکستان به ازبکستان هستند، از استفادهٔ خط لاتین پشتیبانی می‌کنند و خواستار استفاده از الفبای لاتین هستند.[۱] استفاده از الفبای فارسی توسط اسلام‌گرایان و کسانی که خواستار نزدیکی بیشتر تاجیکستان با ایران و میراث نیاکانی خود هستند تشویق می‌شود. به‌عنوان استاندارد دفاکتو الفبای سیریلیک به‌طور کلی توسط افرادی که خواستار وضع موجود هستند حمایت می‌شود و معتقدند که استفاده از آن باعث نزدیکی بیشتر به روسیه می‌شود.
پیشینه
[ویرایش]در نتیجهٔ یکی از تأثیرات اسلام در منطقه، فارسی تاجیکی تا دههٔ ۱۹۲۰ میلادی با الفبای فارسی نوشته می‌شد. تا این زمان، فارسی تاجیکی زبانی جداگانه محسوب نمی‌شد و یکی از لهجه‌های فارسی در نظر گرفته می‌شد. اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در سال ۱۹۲۳ میلادی، پیش از استفاده از الفبای لاتین در سال ۱۹۲۷ میلادی، آغاز به ساده‌سازی الفبای فارسی کرد.[۲] اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی با هدف افزایش سوادآموزی در میان جوامع اسلامی آسیای مرکزی که در آن عمدتاً بی‌سواد بودند، الفبای لاتین را جایگزین الفبای فارسی کرد. ملاحظات عملی نیز در این زمینه وجود داشت. الفبای فارسی یک الفبای ابجد است که حروف کافی برای نمایاندن واکه‌های تاجیکی را فراهم نمی‌کند. افزون بر این، یادگیری ابجد نسبت به لاتین دشوار بود.[۳]
در آوریل ۱۹۲۸ میلادی، تغییر خط به لاتین به قانون تبدیل شد.[۴] الفبای لاتین تاجیکی بر اساس کارهای پژوهشگران بر روی زبان ترکی استانبولی که خطی متحد برای زبان‌های ترکی پدیدآورد ساخته‌شد.[۵] این تغییر خط باعث شد که در دههٔ ۱۹۵۰ میلادی، میزان سواد به میانگین جهانی نزدیک شود.
به‌عنوان بخشی از «روسی‌سازی» در آسیای مرکزی، الفبای سیریلیک در اواخر دههٔ ۱۹۳۰ میلادی معرفی شد.[۱][۲][۳][۴][۵] الفبا تا پایان دههٔ ۱۹۸۰ میلادی و با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی همچنان به‌صورت سیریلیک باقی ماند. در سال ۱۹۸۹ میلادی، با رشد ملی‌گرایی تاجیک‌ها قانونی تصویب شد که در طی آن فارسی تاجیکی به‌عنوان زبان رسمی اعلام شد. افزون بر این، قانون، تاجیکی را معادل فارسی در نظر گرفت و خواستار بازگشت دوباره به الفبای فارسی شد.[۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷]
الفبای فارسی در آموزش و پرورش و زندگی روزانه مورد استفاده‌بود ولی ممنوعیت فعالیت حزب نهضت اسلامی تاجیکستان در سال ۱۹۹۳ میلادی، استفاده از آن را به‌شدت کاهش داد. در سال ۱۹۹۹ میلادی، واژهٔ «فارسی» از عنوان رسمی زبان کشور تاجیکستان حذف شد و زبان رسمی این کشور «تاجیکی» نام گرفت.[۶] از سال ۲۰۰۴ میلادی استاندارد دفاکتو، استفاده از الفبای سیریلیک است،[۷] و تنها بخش اندکی از جامعه می‌توانند الفبای فارسی را بخوانند.[۸]
گونه‌ها
[ویرایش]حروف اصلی الفبای تاجیکی در زیر به‌همراه ارزش‌های آوایی آن‌ها ارائه شده‌است. همچنین یک جدول مقایسه‌ای زیر وجود دارد.
الفبای فارسی
[ویرایش]نوعی از الفبای فارسی برای نوشتن تاجیکی استفاده می‌شود. در گونهٔ تاجیکی، همانند سایر گونه‌های خط عربی، به غیر از الف، واکه‌ها حروف منحصر به‌فردی را نمایندگی نمی‌کنند، بلکه به‌صورت اختیاری با اعراب‌گذاری نشان داده می‌شوند.
| ذ | د | خ | ح | چ | ج | ث | ت | پ | ب | ا |
| /z/ | /d/ | /χ/ | /h/ | /tʃ/ | /dʒ/ | /s/ | /t/ | /p/ | /b/ | /ɔ:/ |
| غ | ع | ظ | ط | ض | ص | ش | س | ژ | ز | ر |
| /ʁ/ | /ʔ/ | /z/ | /t/ | /z/ | /s/ | /ʃ/ | /s/ | /ʒ/ | /z/ | /ɾ/ |
| ی | ه | و | ن | م | ل | گ | ک | ف | ق | |
| /j/ | /h/ | /v/ | /n/ | /m/ | /l/ | /ɡ/ | /k/ | /f/ | /q/ |
لاتین
[ویرایش]
الفبای لاتین پس از انقلاب روسیه از سال ۱۹۱۷ میلادی، به‌منظور ترویج افزایش سواد و گسترش زبان مرسوم شد. فقط حروف کوچک در اولین نسخه از نوع لاتین، بین سال‌های ۱۹۲۶ تا ۱۹۲۹ میلادی یافت شده‌اند. در گویش بخارایی که توسط یهودی‌ها تکلم می‌شود، ۳ نشانهٔ اضافی نیز وجود دارد: ů، ə̧، و ḩ.[۹]
| A a | B ʙ | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g | Ƣ ƣ | H h | I i |
| /æ/ | /b/ | /tʃ/ | /dʒ/ | /d/ | /e:/ | /f/ | /ɡ/ | /ʁ/ | /h/ | /i/ |
| Ī ī | J j | K k | L l | M m | N n | O o | P p | Q q | R r | S s |
| /ˈi/ | /j/ | /k/ | /l/ | /m/ | /n/ | /ɔ:/ | /p/ | /q/ | /ɾ/ | /s/ |
| Ş ş | T t | U u | Ū ū | V v | X x | Z z | Ƶ ƶ | ʼ | ||
| /ʃ/ | /t/ | /u/ | /ɵ:/ | /v/ | /χ/ | /z/ | /ʒ/ | /ʔ/ |
کاراکتر غیرعادی Ƣ برای حرف غ استفاده می‌شد و نشان‌دهندهٔ واج /ɣ/ بود. از این الفبا برای همهٔ زبان‌های غیراسلاوی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی استفاده می‌شد. هرچند که امروزه از این الفبا استفاده نمی‌شود، اما گروه‌های مشخصی از رواج دوبارهٔ آن حمایت می‌کنند.[۱۰]
سیریلیک
[ویرایش]الفبای سیریلیک در اواخر دههٔ ۱۹۳۰ میلادی در جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان رواج یافت و جایگزین الفبای لاتین شد که از انقلاب اکتبر استفاده شده‌بود. پس از سال ۱۹۳۹ میلادی، آثار منتشرشده به الفبای فارسی و زبان فارسی ممنوع شد. الفبای زیر با افزودن حروف Щ و Ы در سال ۱۹۵۲ میلادی تکمیل شد.[۱۱]
| А а | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Ӣ ӣ | |
| /æ/ | /b/ | /v/ | /ɡ/ | /ʁ/ | /d/ | /e:/ | /jɔ:/ | /ʒ/ | /z/ | /i/ | /ˈi/ | |
| Й й | К к | Қ қ | Л л | М м | Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у | |
| /j/ | /k/ | /q/ | /l/ | /m/ | /n/ | /ɔ:/ | /p/ | /ɾ/ | /s/ | /t/ | /u/ | |
| Ӯ ӯ | Ф ф | Х х | Ҳ ҳ | Ч ч | Ҷ ҷ | Ш ш | Ъ ъ | Э э | Ю ю | Я я | ||
| /ɵ:/ | /f/ | /χ/ | /h/ | /tʃ/ | /dʒ/ | /ʃ/ | /ʔ/ | /e:/ | /ju/ | /jæ/ |
علاوه بر این ۳۵ حرف، حروف ц، щ، و ы در وام‌واژه‌ها استفاده می‌شوند، اگرچه این حروف رسماً در اصلاحات سال ۱۹۹۸ میلادی به‌همراه حرف ь برداشته شدند.[۱۲] همچنین در سال ۲۰۱۰ میلادی پیشنهاد شد که حروف е ё ю я نیز برداشته شوند.[۱۳]
حروف زیر، حروفی هستند که در الفبای سیریلیک روسی وجود ندارند:
حرف Ғ Ӣ Қ Ӯ Ҳ Ҷ آوا /ʁ/ /ˈi/ /q/ /ɵ:/ /h/ /dʒ/
استانداردهای حرف‌نویسی
[ویرایش]استانداردهای حرف‌نویسی (نویسه‌گردانی) الفبای سیریلیک تاجیکی به الفبای لاتین مطابق جدول زیر است:
| سیریلیک | IPA | ISO 9 (1995) 1 | KNAB (1981) 2 | WWS (1996) 3 | ALA-LC 4 | Allworth 5 | BGN/PCGN 6 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| А а | /æ/ | a | a | a | a | a | a |
| Б б | /b/ | b | b | b | b | b | b |
| В в | /v/ | v | v | v | v | v | v |
| Г г | /ɡ/ | g | g | g | g | g | g |
| Ғ ғ | /ʁ/ | ġ | gh | gh | ḡ | gh | gh |
| Д д | /d/ | d | d | d | d | d | d |
| Е е | /je:, e:/ | e | e, ye | e | e | ye‐, ‐e‐ | e |
| Ё ё | /jɔ:/ | ë | yo | ë | ë | yo | yo |
| Ж ж | /ʒ/ | ž | zh | zh | ž | zh | zh |
| З з | /z/ | z | z | z | z | z | z |
| И и | /i/ | i | i | i | i | i | i |
| Ӣ ӣ | /i/ | ī | ī | ī | ī | ī | í |
| Й й | /j/ | j | y | ĭ | j | y | y |
| К к | /k/ | k | k | k | k | k | k |
| Қ қ | /q/ | ķ | q | q | ķ | q | q |
| Л л | /l/ | l | l | l | l | l | l |
| М м | /m/ | m | m | m | m | m | m |
| Н н | /n/ | n | n | n | n | n | n |
| О о | /ɔ:/ | o | o | o | o | o | o |
| П п | /p/ | p | p | p | p | p | p |
| Р р | /r/ | r | r | r | r | r | r |
| С с | /s/ | s | s | s | s | s | s |
| Т т | /t/ | t | t | t | t | t | t |
| У у | /u/ | u | u | u | u | u | u |
| Ӯ ӯ | /ɵ:/ | ū | ū | ū | ū | ū | ŭ |
| Ф ф | /f/ | f | f | f | f | f | f |
| Х х | /χ/ | h | kh | kh | x | kh | kh |
| Ҳ ҳ | /h/ | ḩ | h | ḩ | x | h | h |
| Ч ч | /tʃ/ | č | ch | ch | č | ch | ch |
| Ҷ ҷ | /dʒ/ | ç | j | j | č̦ | j | j |
| Ш ш | /ʃ/ | š | sh | sh | š | sh | sh |
| Ъ ъ | /ʔ/ | ' | ' | ' | ' | " | ' |
| Э э | /e:/ | è | è, e | ė | è | e | ė |
| Ю ю | /ju/ | û | yu | i͡u | ju | yu | yu |
| Я я | /jæ/ | â | ya | i͡a | ja | ya | ya |
توضیحات جدول بالا:
- ISO 9 — مشخصات سازمان بین‌المللی استانداردسازی ISO 9.
- KNAB — از دیتابیس نام‌مکان‌های مؤسسهٔ زبان استونیایی.
- WWS — از سیستم‌های نوشتن جهانی، برنارد کری (ویراستار).
- ALA-LC —استاندارد کتابخانهٔ کنگره و انجمن کتابخانهٔ آمریکا.
- Edward Allworth, ed. Nationalities of the Soviet East. Publications and Writing Systems (NY: Columbia University Press, 1971)
- BGN/PCGN — استاندارد هیئت مدیرهٔ ایالات متحده در مورد نام‌های جغرافیایی و کمیتهٔ دائمی اسناد جغرافیایی برای استفاده رسمی انگلیسی بریتانیایی.
عبری
[ویرایش]الفبای عبری، مانند الفبای فارسی، ابجد است و برای نوشتن گویش بخارایی یهودی استفاده می‌شود که گویشوران آن عمدتاً در سمرقند و بخارا زندگی می‌کنند.[۱۸][۱۹] علاوه بر این، از سال ۱۹۴۰ میلادی، که مدارس یهودی در آسیای میانه بسته شدند، استفاده از الفبای عبری به‌غیر از آثار مذهبی یهودی‌ها، رو به ضعف نهاد و نشریات یهودی بخارا مانند کتاب‌ها و روزنامه‌ها از الفبای سیریلیک تاجیکی استفاده می‌کردند. امروزه بسیاری از یهودیان بخارایی که سن‌شان بالا است، و به مدارس تاجیک یا روسی در آسیای میانه می‌رفتند، در هنگام خواندن و نوشتن بخارایی و تاجیکی، فقط الفبای سیریلیک تاجیک را می‌دانند.
| גׄ | ג׳ | ג | גּ | בּ | ב | אֵי | אִי | אוּ | אוֹ | אָ | אַ |
| /dʒ/ | /tʃ/ | /ʁ/ | /ɡ/ | /b/ | /v/ | /e/ | /i/ | /u/ | /ɵ/ | /ɔ/ | /a/ |
| מ ם | ל | כּ ךּ | כׄ ךׄ | י | ט | ח | ז׳ | ז | ו | ה | ד |
| /m/ | /l/ | /k/ | /χ/ | /j/ | /t/ | /ħ/ | /ʒ/ | /z/ | /v/ | /h/ | /d/ |
| ת | שׁ | ר | ק | צ ץ | פּ ףּ | פׄ ףׄ | ע | ס | נ ן | ||
| /t/ | /ʃ/ | /r/ | /q/ | /s/ | /p/ | /f/ | /ʔ/ | /s/ | /n/ |
متن نمونه:
דר מוקאבילי זולם איתיפאק נמאייד. מראם נאמה פרוגרמי פירקי יאש בוכארייאן. – Дар муқобили зулм иттифоқ намоед. Муромнома – пруграми фирқаи ёш бухориён.[۱۴]
نمونه‌ها
[ویرایش]الفبای سیریلیک، لاتین، و فارسی
[ویرایش]| سیریلیک | لاتین | فارسی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Тамоми одамон озод ба дунё меоянд ва аз лиҳози манзилату ҳуқуқ бо ҳам баробаранд. Ҳама соҳиби ақлу виҷдонанд, бояд нисбат ба якдигар бародарвор муносабат намоянд. | Tamomi odamon ozod ba dunjo meojand va az lihozi manzilatu huquq bo ham barobarand. Hama sohibi aqlu viçdonand, bojad nisbat ba jakdigar barodarvor munosabat namojand. | تمام آدمان آزاد به دنیا می‌آیند و از لحاظ منزلت و حقوق با هم برابرند. همه صاحب عقل و وجدانند، باید نسبت به یکدیگر برادروار مناسبت نمایند.
الفبای سیریلیک و فارسی[ویرایش]
جدول مقایسه‌ای[ویرایش]   یک جدول مقایسه‌ای خطوط مختلف که برای الفبای تاجیکی استفاده می‌شود. لاتین در اینجا بر اساس استاندارد ۱۹۲۹ میلادی، سیریلیک در استاندارد بازنگری‌شدهٔ ۱۹۹۸ میلادی، و حروف فارسی در حالت جدا آمده‌اند.
جستارهای وابسته[ویرایش]پانویس[ویرایش]
منابع[ویرایش]
پیوند به بیرون[ویرایش]
 در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ الفبای تاجیکی موجود است. |