ایوان (ایلام)
| ایوان ئەیوان یا ئێوان | |
|---|---|
| کشور |  ایران |
| استان | ایلام |
| شهرستان | ایوان |
| بخش | مرکزی |
| نام(های) دیگر | ایوان غرب |
| نام(های) پیشین | باخشاه (باغ شاه)، جوی زر آریوحان |
| مردم | |
| جمعیت | ٧۳،۳۹۲ |
| جغرافیای طبیعی | |
| ارتفاع | ۱۲۰۰ متر |
| میانگین دمای سالانه | حداکثر دمای سالانه ۴۴+ و حداقل دمای سالانه ۱۲- درجه سانتیگراد (میانگین دمای سالانه ۱۵٫۵ درجه سانتیگراد ) |
| میانگین بارش سالانه | ۶۹۲ میلیمتر |
| روزهای یخبندان سالانه | ۳۵ روز در سال |
| اطلاعات شهری | |
| شهردار | علی نورایی نژاد[۱] |
| پیش‌شمارهٔ تلفن | ۰۸۴۳ |
| شناسهٔ ملی خودرو | الگو:98-م |
  ایوان | |
ایوان ( به کردی ئەیۆان یا ئێوان) یک شهر کردنشین و مرکز شهرستان ایوان و دومین شهرستان پرجمعیت و شمالی ترین شهرستان استان ایلام است.
شهر ایوان با ارتفاع ۱۲۰۰ متر، در ۳۵ کیلومتری شمال غربی شهر ایلام، سر راه کرمانشاه و قصر شیرین به ایلام، قرار دارد. این شهر به وسعت تقریبی ۳۷۳ هکتار در ۳۳ درجه و ۵۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۶ درجه و ۲۰ دقیقه طول جغرافیایی واقع شده است.
ایوان یکی از مراکز اصلی ایل کلهر است و مردم آن به کردی کلهری و اقلیتی از مهاجران مناطق جاف نشین به کردی جافی صحبت میکنند. طبق آخرین سرشماری جمعیت این شهر سرد سیری حدود ۷۳ هزار نفر تخمین زده شده‌است.
وضع طبیعی
[ویرایش]این شهر در ۱۳۵ کیلومتری کرمانشاه و ۳۵ کیلومتری ایلام قرار دارد.
ایوان در کنار جنگلهای زاگرس مابین دو کوه بانکول و شیرازول و قلهٔ مانشت قرار دارد. درختان بلوط به تنهایی ۹۰ درصد از پوشش جنگلی منطقه را تشکیل داده است، ۶ درصد پوشش مربوط به درخت بنه بوده و ۴ درصد باقی‌مانده را زالزالک، پسته وحشی، انجیر، گیلاس وحشی و سایر گونه‌ها تشکیل می‌دهند.
آب و هوا
[ویرایش]این شهر دارای آب و هوایی معتدل است. بیشترین بارش سالانه این شهرستان حدود ۱۴۰۰میلیمتر و در سال ۹۷ میباشد و در میان شهرستانهای استان ایلام، بیشترین مقدار میانگین بارش سالانه رو در اختیار دارد.
گیاهان دارویی
[ویرایش]در ارتفاعات و دشتهای ایوان، انواعی از گیاهان با خواص دارویی شناخته شده می‌رویند که می‌توان به این موارد اشاره کرد: گۆله چه‌رمێ (بابونه)، گل گاوزبان، کاسنی، به‌ڕه‌زا (آویشن)، گایه‌مه (گل ماهور)، علف مار، مورت، اسپرس، سوسنبر، گۆله تیون (شقایق)، کهورک
گیاهان خوراکی
[ویرایش]که‌نگر (کنگر)، خارچگ (قارچ)، تووڵیه (پنیرک)، پاقازه (غازیاغی)، سه‌ڵمانه (سلمه تره)، پیوشگ (زعفران وحشی)، شنگ، کیوز (علف چشمه)، وه‌نگی (گنور)، چه‌ورگی (خردل)، هه‌پوولک (شیر مرغ)، هه‌ڵه‌ڕه‌زگی (تاجریزی)، دگانتێژکه‌ره (خرفه)، چه‌و بازه (گاو چاق کن)، گاپه‌نام (گول تودری)، گێڵاخه (تره کوهی).
گیاهان معطر ادویه‌ای
[ویرایش]- هه‌زوه (آویشن)، ئالت کیوه (فلفلک وحشی)، چه‌ویر
- گیاهان با موارد استفاده صنعتی
علاوه بر درختان جنگلی مانند بلوط، گیوج، وه‌ن و قره قاج که بصورت خودرو می‌رویند، در منطقه ایوان انواع و اقسام درختان مثمر و غیر مثمر که با آب و هوای منطقه سازگاری دارند کاشته می‌شوند. مهمترین این درختان عبارتند از: توت، گردو، انار، مو، زردآلو، زیتون، انجیر، ارغوان و از درختان غیر مثمر می‌توان چنار، بید، کاج، سرو، صنوبر و درختچه‌های خودرو خرزهره، کرف، مورت و تمشک را نام برد.[۲]
حیوانات وحشی
[ویرایش]کوه های این منطقه زیستگاه حیواناتی چون خرس قهوه‌ای، کل، گوزن زرد ایرانی، بزکوهی، گربه کاراکال، پلنگ ایرانی، گرگ، گربه وحشی، گربه جنگلی، روباه، شغال، گراز و بسیاری از گونه های نادر پرندگان و خزندگان است. متاسفانه هر ساله شاهد شکار غیرقانونی بسیاری از حیوانات نادر این منطقه چون پلنگ ایرانی هستیم که سویه های انقراض را در این گونه های بسیار کمیاب شدت بخشیده است.[۳][۴][۵] مجازات های صورت گرفته در مقابل این چنین شکارهای غیرقانونی نتوانسته تا کنون بازدارنده باشد.[۶]
وجه تسمیه
[ویرایش]گ. ب. آکوپف کردشناس و ایران‌شناس اهل ارمنستان شوروی در مقالهٔ کردان گوران، نام ایوان را به دورهٔ سومر مربوط دانسته و آن را نامی ریشه‌دار و کهن می‌داند.[۷]
از نظر لغوی ایوان دارای معانی گوناگونی است مانند:صفه و طاق -خانه پیش گشاده-درگاه-طاق بلند و نشستن گاه پادشاهان میباشد.
تاریخچه
[ویرایش]ایوان یکی از مناطق قدیمی ایران است. وجود غارهای بزرگ که به احتمال زیاد، زمانی جایگاه انسان‌های غارنشین بوده‌است محل سکونت انسان‌های زیادی در طول تاریخ بوده‌است و از زمان‌های باستان تا به حال به اسامی مختلفی مشهور بوده‌است. هنری راولینسون در سفرنامه خود در مورد ایوان چنین می‌نویسد:
«چنین به نظر می‌رسد که جلگه آریوخ (Arioch) قدیمی‌ترین نام برای منطقه ایوان بوده … تا قبل از قرن سیزدهم میلادی اینجا به نام آریوحان (Ariyúhán) شهرت داشته‌است. و … بنیامین تودلایی از این منطقه به عنوان آرین (Aarian) یاد میکند … به نظر می‌رسد پیش از حمله اسکندر مقدونی نام آریوخ به سبد Sabad که جمع آن سبدان Sabadán است تغییر نموده‌است که با پیشوند ماه و به صورت ماه‌سبد یا ماسبدان درآمده‌است».[۸]
این منطقه در زمان تسلط اردشیر بابکان، اولین پادشاه ساسانی، یکی از مناطق ماه سبدان بوده که هنگام تسلط مسلمانان، اعراب دو کلمه ماه و سبدان را با هم ترکیب نموده و حرف «د» را به «ذ» تبدیل نموده و آن را ماسبذان نامیدند.
ابودلف در سفرنامه خود می‌نویسد:
«از طرز به سوی راست به ماسبذان و مهرجان قذق می‌روند که شامل شهرهای متعدد از جمله آریوحان است. این شهر، در دشتی میان کوه‌های پر از درخت واقع است و آب آن به «بندنیجین» که نام شهر امروزی مندلی در کشور عراق است، می‌ریزد». تنها رودخانه‌ای که آب آن به مندلی می‌ریزد آب رودخانه گنگیر است که از ایوان سرچشمه می‌گیرد.
پس طبق نظر ابودلف این منطقه آریوجان نام داشته‌است.
هنگام ورود رضا خان به ایوان نام جوی زر را برای مرکز شهر انتخاب کرد و بعد به نام باغ شاه معروف گردید. آنگاه دوباره لفظ ایوان بر مرکز شهر اطلاق گردید که الآن به همین نام شناخته می‌شود.
مردم‌شناسی
[ویرایش]جمعیت
[ویرایش]از نظر جمعیت شهرستان ایوان دارای ١٠۵٬۵۴۱ سال ۲۰۱۶ ١۵۰۶۵خانوار میباشد که از این تعداد ٧۳،۳۹۲ نفر ساکن شهر و ٣٢،۱۴۹نفر ساکن روستا هستند. همچنین بعد خانوار شهرستان ۷۶/۴نفر میباشد و تراکم خالص جمعیتی آن ۶/۲۱۴نفر در هکتار می‌باشدنسبت جنسی برابر با ۱۰۲نفر به عبارتی در مقابل هر ۱۰۰زن ۱۰۲نفر مرد وجود داشته‌است؛ و نسبت سنی جمعیت از ۰تا ۶۵سال و بیشتر آن در نقاط شهری۳۰۸۰۹ و در نقاط روستایی ۱۸۵۹۱نفر میباشد و بیشترین گروه سنی بین ۶۴–۱۵سال قرار دارد.
زبان
[ویرایش]شهر ایوان یکی از شهرهای کردنشین است، این شهر به همراه گیلانغرب و اسلام‌آباد غرب از مراکز اصلی ایل کلهر است. زبان مردم این شهر کردی کلهری و اقلیتی از مهاجران کرمانشاه کردی جافی است. وجه تمایز کردی کلهری که در این مناطق صحبت می شود را در مقایسهٔ با گویش های دیگر کردی جنوبی که در سایر مناطق کرمانشاه یا ایلام صحبت می شود را می‌توان به وضوح دید. زبان مردم ایل کلهر باتوجه به کوچ نشین بودن این ایل و جایگاه آن به عنوان بزرگترین ایل کورد در ایران با گذشت سال‌ها در تمام مناطق کوردستان جنوبی ایران و استان دیاله عراق پراکنده و با لهجه‌های محلی آمیخته شد. ولی منطقه ای که خاستگاه این زبان بود و همچنان در آنجا این گویش از زبان کردی به صورت دست نخورده تری تکلم می‌شود همین منطقهٔ ذکر شده‌است. شهرستان ایوان تنها شهرستان کلهرنشین است که در تقسیمات کشوری و سیاسی بخشی از ایلام است، بقیهٔ مناطق کلهرنشین همگی در درون مرزهای استان کرمانشاه قرار دارند. از ادبای ایوان باید به خان منصور شاعر کورد کلهر اشاره کرد که دیوانی از او به همراه شاکه شاعر دوست و هم سرایش باقی مانده‌است. استاد محیی‌الدین صالحی در کتاب سرود بادیه تولد خان‌منصور را ۱۱۰۵ هجری قمری ثبت نموده‌است. وی پسر میرمیدان پسر منصورخان اول پسر محمدجعفر گپو (دو پسر به نام‌های منصورخان و شهبازخان داشته‌است؛ منصوربیگ یا شهباز بیگ) که نویسنده شرفنامه هم به این اسامی (منصورخان و شهبازخان) اشاره نموده‌است. محمدجعفر گپو پسر محمدحسن‌خان پسر اسدخان میباشد که بعدها ایل و طایفهٔ «مه‌سۊری کلهر» را به خود اختصاص داده‌اند و از نژادگان ایل دلیر و شهیر کلهر و حاکم منطقهٔ ایوان در اواخر دوران صفویه و حکومت نادرشاه بوده‌است.
| ئمڕوو دو حوور دیم، ئمڕوو دو حوور دیم | وه دیده‌ت قه‌سه‌م ئمڕوو دو حوور دیم | |
| دو باز شه‌ش‌دانگ، دو قورس نوور دیم | زوڵه‌یخا سفه‌ت شیرین ده‌ستوور دیم | |
| دو شه‌مس، دو قه‌مه‌ر، دو قورس نوور دیم | به‌رزی باڵاگهٔ له‌یلم له دوور دیم | |
| سان سه‌ربه‌رز کورده‌ماڵان دیم | زڕهٔ بان زوڵفی سووسه‌ن‌خاڵان دیم | |
| ڕمهٔ مه‌شکه‌ژه‌ن، قۊلهٔ خرووس دیم | چیت سۊه‌ی‌مهٔ تازه عرووس دیم | |
| زوڵه‌یخا مه‌سان عشق وه‌رین دیم | شرین سفه‌تان خاڵ خاڵ چین دیم |
کتاب «شنهٔ وای شه‌ماڵ» (بررسی همه سویهٔ دیوان شاکه و خان‌منصور به همراه ترجمه فارسی آن) توسط «علیرضا خانی» شاعر، محقق و پژوهشگر ایوانی با همکاری بهناز دلشاد منتشر شده‌است.[۹]
مراکز زیارتی
[ویرایش]مراکز زیارتی این شهرستان مقبره امام زاده سید عبدالله و مقبره حاجی حاضر میباشد.
جاذبه‌های گردشگری
[ویرایش]
در این شهر تپه‌های باستانی مربوط به دوره ساسانی، قبرستان هلوچ، طاق شیرین و فرهاد، آتشکده سیاهگل و … در این شهر واقع است.
- آتشکده سیاهگل: این بنای تاریخی دارای ایوانی مربع شکل به اندازه ۵x۵ متر و ارتفاع حدوداً ۱۰ متر میباشد. قطر دیوارهایش یک متر، دارای آتشدان و در قسمت فوقانی، سوراخ‌هایی وجود دارد که شاید برای خروج دود حاصل از سوخت باشد. اطراف این بنا به وسیله حیاطی محصور بوده ولی اکنون به علت عوامل طبیعی و غیرطبیعی تخریب شده‌است. این بنا از سنگ و ساروج و گچ ساخته شده‌است و نوع معماری آن مربوط به دوره ساسانی است.
آتشکده در ساحل جنوبی رودخانه «گه‌نگیر» و با فاصله تقریباً ۷۰۰ متر از آن قرار گرفته‌است و در داخل دشتی کوچک قرار دارد که به احتمال زیاد در اطراف این آتشکده، منازل مسکونی زیادی وجود داشته‌است. زمین‌های حاصلخیز و آبرفتی اطراف آتشکده به احتمال زیاد وقف آن بوده‌است.
این آتشکده دارای چهار دروازه به طرف چهار جهت اصلی میباشد و همانند آتشکده دوره ساسانی در شهرستان قصر شیرین است.
در مقابل آتشکده مذکور و در داخل رودخانه «گه نگیر»، سنگ بلندی وجود دارد که ارتفاع آن حدود ۱۲ متر و قطرش ۶ متر میباشد که بسیار دیدنی است. سنگ دیگری با ارتفاع کمتر در شرق آن واقع شده که در اثر عوامل فرسایش کج شده‌است. منبع: (ایلام از آغاز تا سقوط قاجاریه دکتر مرتضی اکبری)
بنای طاق شیرین و فرهاد مربوط به دوره ساسانیان می باشد که در منطقه تنگ کوشک روستای چهل زرعی، از توابع بخش زرنه شهرستان ایوان قرار دارد. این بنا از نوع طاق های سنگی است که اولین بار در سال هزار و سیصد و هفتاد و نه شمسی طی برنامه ای پژوهشی و مرمتی از زیر خاک به بیرون آمد و نمایان شد. اساس این بنا را طاقی سنگی با پلانی مربع شکل تشکیل می دهد که به دلیل وجود یک اتاقک نیمه زیرزمینی در آن، به نام طاق خوانده می شود. این بنا تماماً از سنگ‌های حجیم تراش خورده تشکیل شده که به صورت خشکه چین و بدون ملاط و به صورت رج به رج بر روی هم قرار گرفته اند. تغییر حالت پشت بام طاق از هلالی به حالت مسطح و یکنواخت، مهم ترین تفاوت این بنا با طاق های دیگر است که شیوه معماری آن را بی نظیر و فوق العاده کرده است. سکونت در شهر ایوان از قدمت زیادی برخوردار است. بر اساس اسناد تاریخی، شهرستان ایوان قبل از اسلام تحت عنوان اریومان یا ماسبندان شهرت داشته و آثار تاریخی فراوانی داشته‌است که همگی گویای قدمت آن میباشد.
- منطقه رنو:
منطقه رنو، منطقه‌ای است میان شهرستان ایلام و شهرستان ایوان که جاذبه‌های طبیعی و مکان‌های تفریحی بسیاری دارد.
- روستای خوران
از دیگر مناطق دیدنی و زیبای شهرستان ایوان روستای خوش آب و هوای خوران با طبیعتی سر سبز و زیبا است که در هفت کیلومتری شهر ایوان قرار دارد و از نظر جاذبه‌های گردشگری بخصوص در فصول بهار و تابستان به دلیل طبیعت سرسبزش، همواره پذیرایی مسافران و گردشگران زیادی از مناطق مختلف استان ایلام و سایر استان‌های کشور است. این منطقه تفریحی در جنوب غربی ایوان و در دامنه‌های کوه‌های شره زول قرار دارد و به لحاظ دارا بودن تنوع و پوشش گیاهی و داشتن باغ‌ها و شالیزارها، منظره‌ای زیبا پیش روی گردشگران طبیعت قرار داده که چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره میکند.
چشمه‌های بیرون آمده از دل کوه، پارک‌های طبیعی، باغ‌های میوه و وجود انواع درختان میوه وحشی مثل تمشک در اطراف این روستای سرسبز باعث شده مقصد گردشگری بسیاری از مسافران نوروزی باشد. از دیگر زیبایی‌های جذاب و دیدنی این روستا اسکان پرندگان مهاجر از جمله لک لک‌های زیبا است که بر روی درختان بلند روستا لانه کرده‌اند.
- دانیوک
دره ای زیبا و کوهستانی این دره یکی از دره‌های بسیار زیبا و بزرگ رشته کوه شره زول است که در ۱۵ کیلومتری جنوب غربی شهر ایوان قرار گرفته‌است. این دره با داشتن طبیعت پوشیده از جنگل و چشمه آب بزرگی که در آن جاری است مرکز بسیار زیبای تفریحی منطقه است و از طرف جاده روستای بلیین می‌توان به این دره زیبا دست یافت.
- آبشار هفت قلوی پلیه
یکی دیگر از جاذبه‌های طبیعی ایوان، آبشارهای هفت قلوی پلیه است. آبشارهای هفتگانه پلیه با ۲۵ متر عرض و هفت تا ۹ شیار ریزشگاه آب که تنها جلوه‌ای کوچک از زیبایی خاص این دیار است منطقه‌ای بکر و کمتر شناخته شده‌است که حتی بیشتر مردم استان ایلام هم از وجود این شاهکار طبیعی بی‌خبر و ناآگاه هستند. این آبشارهای هفت قلو که از جاذبه طبیعی شهرستان ایوان محسوب می‌شود با احداث زیرساخت‌های مورد نیاز گردشگران و مسافران از سوی مسوولان ذیربط یا بخش خصوصی قطعاً در آینده به یکی از قطب‌های گردشگری این شهرستان تبدیل می‌شوند.
تنگه،کوشک
از دیگر مناطق هدف گردشگری این شهرستان تنگه کوشک میباشد که گرم معتدل است به گونه ای که در تابستانها خنک و در زمستان ها گرم است این منطقه بسیار زیبا است از طیق این منطقه شهرستان ایوان به شهرستان سومار در استان کرمانشاه متصل میگردد این تنگه خود در دوران دفاع مقدس خود یکی از محل های رشادت و مقاومت در برابر ارتش بعث بوده است
نام منطقه ای زیبا در ایوان است. ناودار در معنای تحت لفظی به معنای بین درختان و در مفهوم به معنای جای پر درخت است این منطقه نیز هوای گرم معتدلی دارد و شهرستان ایوان را به شهرستان گیلانغرب و سومار در استان کرمانشاه وصل میکند این منطقه دارای طبیعت بسیار زیبایی است.
اقتصاد
[ویرایش]اقتصاد ایوان مبتنی بر کشاورزی و دامداری است. آب کشاورزی از رودها و چاه‌های عمیق فراهم می‌شود و محصولات کشاورزی آن عبارتند از: گندم، جو، تره بار، ذرت، سیب‌زمینی، گلابی، انار، انگور، هلو و زردآلو. دام داری نیز هم چون کشاورزی از رونق خاصی برخوردار است و محصولات آن (فراورده‌های دامی) به سایر شهرستان‌ها صادر می‌شود.
صنایع دستی و پوشش
[ویرایش]از مهمترین صنایع دستی درشهرستان ایوان غرب می‌توان به بافت جاجیم، گلیم و گلیم نقش برجسته، فرش کرک و ابریشم، سیاه چادر، نمد مالی و… اشاره کرد. در این شهرستان موج بافی نیز رواج بسیاری دارد که از آن برای زیبایی منازل و رخت خواب پیچ و… استفاده میکنند و بیش تر توسط مردان بافته می‌شود و مواد مصرفی آن از پشم یا کاموااست.
پوشش مردم این شهرستان مانند سایر مناطق کوردنشین، شامل شلوار کردی (شوال کردی یا جافی) برای مردان است. در سال‌های اخیر تمایل به استفاده از پوشش کواپاتول در بین جوانان رواج بسیاری دارد. در روستاها در بین زنان لباس‌های کردی زنانه همیشه رواج داشته و در بین جوانان معمولاً در جشن و سرورها مورد استفاده بیشتر قرار می‌گیرد.
چهره‌های سرشناس
[ویرایش]- خان منصور و شاکه - شاعر
- سارا فلاحی ، سیاستمدار ونماینده یازدهمین دوره مجلس
- داریوش قنبری سیاستمدار و نماینده سابق مجلس
- علیرضا خانی - شاعر، مترجم و پژوهشگر ادبیات کردی
- محسن امیری نخبه فضای مجازی
- ابراهیم حسینی - هوره چر (هوره خوان)
- یاسم یاسمی- هوره چر (هوره خوان)
- داریوش همتی شاعر، پژوهشگر ادبی و برنامه ساز تلویزیونی
- ولی کمری خواننده و هوره چر
- کمال گلرنگیان نقاش و خوشنویس
دانشگاه‌ها
[ویرایش]منابع
[ویرایش]- ↑ http://www.baztabeilam.ir/frontend/web/site/content?id=5727
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ فوریه ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۲۶ فوریه ۲۰۲۲.
- ↑ «جنگلهای ایلام موزه حیات وحش غرب کشور/ گونه های نادر جانوری نیاز به حفاظت دارند». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۳-۱۲-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۱۳.
- ↑ «شکار یک قلاده پلنگ در ارتفاعات ایوان + عکس». ایسنا. ۲۰۱۵-۰۴-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۱۳.
- ↑ www.irna.ir https://www.irna.ir/news/81567222/%D8%B4%D9%83%D8%A7%D8%B1-%DB%8C%D9%83-%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D9%BE%D9%84%D9%86%DA%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%85. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۱۳. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ اخبار، Mohitzist in (۲۰۱۵-۰۷-۰۷). «عامل کشتار پلنگ ایرانی در شهرستان ایوان به تحمل سه سال حبس، پنجاه میلیون ریال جزای نقدی و مصادره دو اسلحه شکاری به نفع دولت محکوم گردید». کمیته دفاع از محیط زیست. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۱۳.
- ↑ آکوپف، گ.ب. ۱۳۸۶. کردان گوران، ترجمهٔ سیروس ایزدی، در کردان گوران و مسئلهٔ کرد در ترکیه: از آغاز جنبش کمالیان تا کنفرانس لوزان، تهران: زوّار، چاپ اول، صص ۱۰۱–۳۷؛ ص ۷۱.
- ↑ راولینسون، هنری. ۱۸۳۹. یادداشت‌هایی دربارۀ سفر از زهاب در دامنه‌های زاگرس در امتداد کوه‌ها به خوزستان (شوش) و از آنجا از استان لرستان به کرمانشاه در سال ۱۸۳۶ (به انگلیسی)، در مجلۀ جامعۀ جغرافیایی پادشاهی، شمارۀ ۴، ۱۸۳۹، ص ۴۷؛ بازدید در ۲۳ بهمن ۱۳۹۸.
- ↑ https://www.ibna.ir/fa/note/311451/شاکه-خان-منصور-پرچمداران-شعر-کردی-کلهری
۱-دیوان کامل شاکه و خان منصور - علیرضا خانی - انتشارات صلاح الدین ایوبی ارومیه - ۱۳۷۹ - شابک ۹۶۴۷۲۱۹۰۶۷ محل نگهداری کتابخانهٔ ملی ایران به شمارهٔ .۲۱۵۲۵–۷۹ م
