کتاب تفسیر قرآن نعمانی، از تفاسیر قرن چهارم هجری قمری است. این تفسیر به زبان عربی در یک جلد و به شیوه «روائی و کلامی» می‌باشد. این تفسیر که به تفسیر نعمانی مشهور شده، تفسیر به معنای رایج کلمه نیست که به تفسر تمام آیات قرآن بپردازد، بلکه نوعی تقسیم‌بندی موضوعی قرآن است.[۱]
ابوعبدالله محمدبن ابراهیم کاتب نعمانی معروف به «ابن» یا «ابی زینب»، مفسر و محدث شیعه در قرن چهارم هجری قمری و از شاگردان محمدبن یعقوب کلینی است. به عالم ربانی موصوف و به نعمانی مشهور بود. جد مادری وزیر مغربی «سالف الاشاره» است؛ یعنی فاطمه مادر وزیر، دختر او بوده است. نعمانی منسوب به نعمان، شهری بین واسط و بغداد یا به قولی نعمان منسوب به مصر بود که بعداً به شام رفت و در همان‌جا ماند و از دنیا رفت.[۱]
این تفسیر، تفسیر کامل قرآن به معنای رایج نیست، بلکه تقسیم‌بندی موضوعی آیات است. این تفسیر، حدیثی از جعفر صادق را دربارهٔ قرآن و انواع و اقسام آیات آن ذکر می‌کند که گفته: شیعیان از علی بن ابی طالب، دربارهٔ قرآن سؤال کردند و وی به اجمال، قرآن و انواع و اقسام آیات آن را وصف می‌کنند. از جمله این سؤال‌ها، بحث ناسخ و منسوخ است که علی، شانزده مورد نسخ آیات را توضیح داده‌اند. اولین آیه نازل شده، محکم و متشابه، وحی و اقسام آن، معانی مختلف خلقت، موضوع قضا و قدر، کفر و شرک و نور در قرآن، تحریف و مراد از آن و سؤالاتی دیگر که از علی شده و وی بعد از هر سؤال، آیات هر موضوع را بیان کرده‌اند. نیز آیات رد بر ملحدان و زنادقه و دهریه و پیروان مذاهب و مکتب‌ها، آیات مبین غزوات پیغمبر اسلام، و مباحثی مربوط به امامت، در پاسخ علی به سؤال کنندگان است. در این تفسیر، حدود شصت موضوع قرآنی به صورت گفتگو میان علی و راوی، مطرح و بیشتر از ۵۰۰ آیه توضیح داده شده است.[۱]
راوی این روایت، جعفربن محمدبن قولویه، از سعدبن عبدالله اشعری، یکی از صحابه امام حسن عسگری و شیخ طوسی است. اگر چه احتمال ضعیفی داده شده که تفسیر نعمانی، همان کتاب ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه، تألیف سعد بن عبدالله اشعری باشد یا روایتی که او در این کتاب آورده است.[۱] خلاصه تفسیر نعمانی به اضافه خطبه مختصری تحت عنوان تفسیر «المحکم و المتشابه» که البته در کتب رجالی از آن نامی آورده نشده،[۱] از زمان محمدباقر مجلسی و شیخ حر عاملی و… به سید مرتضی علم الهدی، نسبت داده شده است که در تهران در سال ۱۳۱۲ ق، چاپ سنگی شده است.
حسن فرید گلپایگانی، تفسیر نعمانی را شرح کرده و بنام «بینات الفرید» به چاپ رساند.