تمدن کورا–ارس

تمدن کُورا–آرس، فرهنگ کُور–آراز
گسترش اولیه تمدن کُورا-آرس (رنگ‌آمیزی روشن) در ارتباط با فرهنگ‌های بعدی در منطقه، مانند اورارتو (رنگ‌آمیزی تیره).
مکانقفقاز جنوبی، فلات ارمنستان، قفقاز شمالی
دوراندوران برنز
تاریخ‌هاتقریباً ۳۴۰۰ پیش از میلاد — تقریباً ۲۰۰۰ پیش از میلاد
شهرهای مهمشهر شنگاویت
پس ازفرهنگ شولاوری-شومو
پیش ازفرهنگ تریالتی، فرهنگ نخجوان

تمدن کُورا–آرس (که همچنین به نام‌های فرهنگ کُور–آراز، فرهنگ متکواری–آراکِس، فرهنگ پیشین قفقاز جنوبی، فرهنگ شنگاویتی شناخته می‌شود[۱][۲]) یک فرهنگ باستان‌شناسی بود که از حدود ۴۰۰۰ پیش از میلاد تا حدود ۲۰۰۰ پیش از میلاد وجود داشت.[۳] در برخی مناطق ممکن است این فرهنگ حتی زودتر، از حدود ۲۶۰۰ یا ۲۷۰۰ سال پیش از میلاد ناپدید شده باشد.[۴] اولین شواهد از این فرهنگ در دشت آرارات یافت شده است؛ این فرهنگ تا سال ۳۰۰۰ پیش از میلاد به شمال قفقاز گسترش یافت.[۵]

در مجموع، فرهنگ پیشین قفقاز جنوبی مساحتی وسیع به اندازه تقریبی ۱۰۰۰ کیلومتر در ۵۰۰ کیلومتر را در بر می‌گرفت[۶] و عمدتاً شامل سرزمین‌های امروزی قفقاز جنوبی (به استثنای غرب گرجستان)، شمال‌غربی ایران، قفقاز شمال شرقی، شرق ترکیه و حتی شمال سوریه می‌شد.[۷][۸] نام این فرهنگ از دره‌های رودخانه‌های کورا و آراکِس گرفته شده است. برخی از واریانت‌های محلی فرهنگ کُورا–آراکِس گاهی به نام‌های شنگاویتی، کاراز (ارزروم)، پولور و یانیک‌تپه (آذربایجان ایرانی، نزدیک به دریاچه ارومیه) شناخته می‌شوند.[۹] این فرهنگ باعث شکل‌گیری فرهنگ خیربت کرک در شام و فرهنگ تریالتی در قفقاز جنوبی و فلات ارمنستان شد. در منطقه نخجوان و مناطق مجاور، فرهنگ کُورا–آراکِس توسط فرهنگ نخجوان دنبال شد.

این تمدن با اقتصاد کشاورزی یک‌جانشینی مشخص می‌شد که بیش از هزار سکونتگاه را در دره‌های حاصلخیز رودخانه‌ها، فلات‌های مرتفع و مناطق کوهستانی فلات ارمنستان و مناطق همجوار پوشش می‌داد. سکونتگاه‌های مصنوعی دوران برنز اولیه که بر روی تپه‌های مصنوعی قرار داشتند، ویژگی‌های فرهنگی متعددی داشتند که در برخی مکان‌ها به ده‌ها متر گسترش می‌یافتند.[۱۰][۱۱]

تاریخ اولیه

[ویرایش]
قطعات سفال کُورا-آراکِس و اوبسیدیان از آثار شهر شنگاویت

فرآیندهای شکل‌گیری مجموعه فرهنگی کُورا–آراکِس و تاریخ و شرایط ظهور آن مدت‌ها مورد بحث و جدل بوده است.

فرهنگ شولاوری-شومو پیش از فرهنگ کُورا–آراکِس در این منطقه وجود داشت. تفاوت‌های زیادی بین این دو فرهنگ وجود داشت[چگونه؟], بنابراین ارتباط آن‌ها واضح نبود. بعدها پیشنهاد شد که فرهنگ سیونی در شرق گرجستان ممکن است نمایانگر یک انتقال از فرهنگ شولاوری به مجموعه فرهنگی کُورا–آراک باشد. در بسیاری از سایت‌ها، لایه‌های فرهنگ سیونی به عنوان واسطه‌ای بین لایه‌های شولاوری-شومو-تپه و لایه‌های کُورا-آراکِس دیده می‌شوند.[۱۲] این نوع استراتیگرافی جایگاه زمانی فرهنگ سیونی را در حدود ۴۰۰۰ پیش از میلاد تأیید می‌کند.[۱۳]

برخی از محققان مناطق کارتلی و کاخِتی را به عنوان نقاط کلیدی برای شکل‌گیری نخستین فاز فرهنگ کُورا–آراکِس می‌دانند.[۱۳] به‌طور کلی، این فرهنگ به نظر می‌رسد که یک فرهنگ بومی در قفقاز باشد که طی یک دوره طولانی شکل گرفته و در عین حال تحت تأثیرات فرهنگ‌های خارجی قرار گرفته است.

برخی شواهد (مانند شواهد موجود در ارسلان‌تپه) نشان‌دهنده هم‌پوشانی زمانی فرهنگ‌های کُورا-آراکِس و فرهنگ اوروک است؛ چنین تماس‌هایی حتی ممکن است به دوران میانه اوروک بازگردد.[۱۴]

برخی محققان پیشنهاد کرده‌اند که نخستین نمود پدیده کُورا-آراکِس باید حداقل به ربع آخر هزاره پنجم پیش از میلاد تاریخ‌گذاری شود. این پیشنهاد بر اساس داده‌های جدید از اوچولار تپه، یک سکونتگاه پوسنگی پایان‌دور در نخجوان در کنار رود آرپاجای است.[۱۵]

فرهنگ کُورا–آراکِس ( ) و توزیع فرهنگ‌های باستان‌شناسی در اروپا و قفقاز پیش از ۳۰۰۰ پیش از میلاد و بعد از آن.[۱۶]

گسترش

[ویرایش]

عناصر فرهنگ کُورا–آراکِس به سرعت به سمت غرب به دشت ارزروم، جنوب غرب به کلیسیکا و جنوب شرق به منطقه دریاچه وان و پایین‌تر از حوضه ارومیه در ایران، مانند تپه گودین پیشروی کردند. در نهایت، این فرهنگ به سوی سوریه و حتی به اسرائیل گسترش یافت. سرزمین فرهنگ کُورا-آراکِس بخش‌های وسیعی از ارمنستان، آذربایجان، چچن، داغستان، گرجستان، اینگوش، اوستیای شمالی و بخش‌هایی از ایران و ترکیه امروزی را شامل می‌شود.[۷][۸][۱۷]

در سوس هویک، در استان ارزروم، ترکیه، اشکال اولیه سفال‌های کُورا-آراکِس همراه با سرامیک‌های محلی به تاریخ ۳۵۰۰–۳۳۰۰ پیش از میلاد کشف شدند. در دوره برنز اولیه در ۳۰۰۰–۲۲۰۰ پیش از میلاد، این سکونتگاه بخشی از پدیده کُورا-آراکِس بود.[۱۸]

در ارسلان‌تپه ترکیه، حدود ۳۰۰۰ پیش از میلاد، آتش‌سوزی و تخریب وسیعی رخ داد و پس از آن سفال‌های کُورا-آراکِس در منطقه ظاهر شدند.[۱۹]

به گفته جفری سامرز، حرکت مردم کُورا-آراکِس به ایران و منطقه وان که او آن را بسیار ناگهانی تفسیر می‌کند، درست قبل از ۳۰۰۰ پیش از میلاد آغاز شد و ممکن است ناشی از «تضعیف دوره اوروک» (پایان دوره اوروک) باشد که در پایان فاز چهارم اوروک (حدود ۳۱۰۰ پیش از میلاد) رخ داد.[۲۰]

سایت‌های ایرانی

[ویرایش]

بسیاری از سایت‌های مهم کُورا-آراکِس در امتداد رودخانه آراکِس واقع شده‌اند که جنوب آن ایران امروزی است. گل‌تپه، نخجوان، در جمهوری خودمختار نخجوان نزدیک به رودخانه آراکِس، برای مدت طولانی شناخته شده است.[۲۱][۲۲] در ایران، کاوش‌ها به‌ویژه در قرن ۲۱ شتاب گرفته است. گل‌تپه جلفا، یک سایت مرتبط، به‌عنوان دروازه‌ای مهم برای فرهنگ کُورا-آراکِس در مسیر خود به سمت جنوب به منطقه دریاچه ارومیه شناخته می‌شود. تجارت و توزیع ابسیدین باستانی ارتباطات فرهنگی را به‌خوبی نشان می‌دهد و گل‌تپه جلفا یک نقطه ترانزیت مهم برای حرکت ابسیدین قفقازی به سایت‌های ایرانی بوده است. این تجارت احتمالاً توسط گروه‌های چوپانان مهاجر از ایران انجام می‌شده است.[۲۳]

همچنین در ایران در پایین‌دست رودخانه آراکِس، دو سایت دیگر از همان دوره به‌تازگی کاوش شده‌اند، کهنه پاسگاه و کهنه تپه‌سی.[۲۴]

بسیاری از سایت‌های ایرانی دیگر اخیراً کشف شده‌اند و به‌طور کامل کاوش شده‌اند.[۲۴]

ارتباطات فرهنگی

[ویرایش]

فرهنگ کُورا–آراکِس ارتباط نزدیکی با فرهنگ مایکوپ در قفقاز شمالی دارد. به نظر می‌رسد این دو فرهنگ بر یکدیگر تأثیر گذاشته‌اند.[۲۵][۲۶]

اقتصاد

[ویرایش]

اقتصاد بر پایه کشاورزی و دام‌پروری (به‌ویژه گاو و گوسفند) بوده است.[۲۷] آن‌ها غلات و محصولات باغی می‌کاشتند و شناخته شده‌اند که از ابزارهایی برای تولید آرد استفاده می‌کردند. آن‌ها گاو، گوسفند، بز، سگ و در مراحل بعدی، اسب پرورش می‌دادند.[۲۷]

قبل از دوره کُورا-آراکِس، استخوان‌های اسب در قفقاز پیدا نشده بود. اما بعد از حدود ۳۳۰۰ پیش از میلاد، اسب‌ها به‌طور گسترده‌ای رایج شدند و نشانه‌هایی از اهلی‌سازی آن‌ها وجود دارد.[۲۸]

شواهدی از تجارت با میان‌رودان و آسیای صغیر وجود دارد.[۲۷] با این حال، این فرهنگ عمدتاً بومی قفقاز محسوب می‌شود و نسخه‌های اصلی آن (طبق نظر تاریخ‌نگار قفقاز امجد جایموقه) فرهنگ‌های بزرگ بعدی در این منطقه را مشخص کرده است.[۲۷]

در این دوره بود که سیستم‌های آبیاری ساخته شده در دامنه‌های آراگاتس و کوه‌های گغام شکل گرفتند و در منابع کانال‌ها، استخرهای مصنوعی و چشمه‌ها، سنگ‌های اژدها (ویشاباکار) ساخته شده از سنگ بازالت یکپارچه نصب شدند. یکی دیگر از پیش‌نیازهای توسعه اقتصادی بی‌سابقه، تولید مس بود. تعداد زیادی از سلاح‌ها و ابزارهای ساخته شده از برنز آرسنیکی توسط یافته‌های نزدیک به ایروان و قالب‌های سنگی و سفالی که در سایت‌های باستانی مختلف تمدن شنگاویت (شنگاویت، مارگاهوویت و غیره) پیدا شده‌اند، تأیید می‌شود. در سایت باستانی شنگاویت، استانداردهای وزنی مشابه با آن‌هایی که در مشرق‌زمین استفاده می‌شد، پیدا شده است که گواهی بر مشارکت ارمنستان در روابط تجاری بین‌المللی نوظهور در اوایل عصر برنز است. این سلاح‌ها که پیدا شده‌اند، شامل تیرها، خنجرها، تبرهای جنگی، نیزه‌ها و دیگر سلاح‌هایی هستند که از ابسیدین، فلینت، استخوان و برنز ساخته شده‌اند.[۲۹][۳۰][۳۱]

سکونتگاه‌ها

[ویرایش]

شواهد باستان‌شناسی از ساکنان فرهنگ کُورا-آراکس نشان می‌دهند که سکونتگاه‌های باستانی در امتداد رودخانه هرازدان قرار داشتند، این موضوع را نقاشی‌های موجود در یک منطقه کوهستانی در غاری نزدیک به آن اثبات می‌کنند.[۳۲] ساختارها در سکونتگاه‌ها تفاوت زیادی نداشتند و تفاوت قابل توجهی از نظر اندازه یا ویژگی‌ها بین سکونتگاه‌ها مشاهده نمی‌شود،[۵] که این واقعیت‌ها نشان می‌دهند که احتمالاً در بخش بزرگی از تاریخ خود، این فرهنگ هرم اجتماعی پیشرفته‌ای نداشته است. برخی از سکونتگاه‌ها، دیوارهای سنگی داشتند.[۵] در میان سکونتگاه‌هایی با مساحت ۱ تا ۱۰ هکتار، سکونتگاه‌های مرکزی با دیوارهای سنگی و دیوارهای گل‌چینی احاطه شده بودند و حوضچه‌های مصنوعی در نزدیکی آن‌ها وجود داشته است. در دژ شنگاویت دیوارها با پایه‌های سنگی تقویت شده و دیوارهای مستطیلی و گذرگاه مخفی کاشی‌کاری شده به رودخانه هرازدان منتهی می‌شوند. مناطق شهری مرکزی، که با ساخت‌وساز فشرده مشخص می‌شوند (شنگاویت، موخرابلور و غیره)، با خانه‌های دیگر احاطه شده بودند.[نیازمند منبع]

کُورا-آراکس‌ها خانه‌های گل‌چینی می‌ساختند که ابتدا دایره‌ای شکل بودند، اما بعدها به طراحی‌های نیم‌مستطیلی تبدیل شدند که شامل ساختمان‌هایی با یک یا دو اتاق، چندین اتاق در اطراف فضایی باز یا طرح‌های خطی بودند.[۵] گل‌چینی از خاک رس شنی ساخته می‌شد و با استفاده از قالب‌ها در آفتاب خشک می‌شد. این ماده اصلی ساختمانی بود که از آن ۱۰ تا ۱۱ دیوار، معبد، ساختمان‌های مسکونی و اقتصادی و سازه‌های هیدرولیکی ساخته می‌شد. بنیادهای خانه‌ها از سنگ‌های رودخانه‌ای، سنگ‌های ترک‌خورده یا بازالت غیرپردازش‌شده ساخته می‌شدند که دیوارهای گل‌چینی بر روی آن‌ها ساخته می‌شد. ساختمان‌های دایره‌ای با قطر ۴ تا ۱۰ متر و پلان مستطیلی رایج بودند. این ساختمان‌ها سقف‌های مسطح از چوب داشتند و ساختمان‌های دایره‌ای سقف‌های ابتدایی از نوع هزاراشن داشتند که با آجرهای گل‌چینی پوشانده شده و با نی پوشانده شده بودند و یک سوراخ در وسط سقف برای نور و تهویه در نظر گرفته شده بود. کف‌ها از خاک فشرده بودند. همچنین کف‌هایی با گچ پوشانده شده تا ۱۰ سانتیمتر ضخامت داشتند و کف‌های قرمز رنگ یافت شده‌اند. نمونه‌هایی از تلاش‌ها برای زنده کردن دیوارهای خاکی یکنواخت با دکوراسیون و ترتیب شکل‌دار آجرهای رنگی مختلف و تزئین ظاهر یکنواخت دیوارها با رنگ‌های مختلف نیز در شنگاویت، موخرابلور در نخجوان، یانیک‌تپه و غیره یافت شده است.[۳۰]

در یک برهه از زمان[چه زمانی؟]، سکونتگاه‌ها و گورستان‌های این فرهنگ از دره‌های رودخانه‌ای پست به نواحی کوهستانی گسترش یافتند.[۳۳] اگرچه برخی از محققان پیشنهاد کرده‌اند که این گسترش نشان‌دهنده تغییر از کشاورزی به پرورش دام است و ممکن است دلیلی بر ورود گسترده هندواروپایی‌ها باشد، واقعیت‌هایی مانند اینکه سکونت در مناطق پست به‌طور مستمر ادامه داشت، تنها نشان می‌دهد که مردم این فرهنگ در حال تنوع بخشیدن به اقتصاد خود بودند تا کشاورزی محصولات و پرورش دام را در بر بگیرد.[۳۳] شنگاویت یکی از مهم‌ترین سایت‌های فرهنگ کُورا-آراکس در منطقه کنونی ایروان در ارمنستان است. این منطقه از حدود ۳۲۰۰ پیش از میلاد (تقریبی) تا ۲۵۰۰ پیش از میلاد (تقریبی) مسکونی بوده است. در دوران برنز میانه، این مکان به صورت نامنظم استفاده می‌شد تا حدود ۲۲۰۰ پیش از میلاد. این شهر مساحتی بالغ بر شش هکتار را اشغال کرده بود که برای سایت‌های کُورا-آراکس بزرگ به حساب می‌آید.

متالورژی

[ویرایش]

در نخستین مرحله فرهنگ کُورا–آراکس، فلزات کمیاب بودند. در مقایسه، سنت فلزکاری فرهنگ پیشین فرهنگ لیلاتپه بسیار پیشرفته‌تر بود.[۳۴] به ویژه پس از ۳۰۰۰ پیش از میلاد، استفاده از اشیای فلزی در سایت‌های کُورا-آراکس به‌طور چشمگیری افزایش یافت. همچنین تنوع آلیاژهای مس در این زمان افزایش یافت. قبر غنی یک زن در کواتسخه‌لا نمونه خوبی از این تغییرات است که شباهت زیادی به قبر شاهانه از آرسلان‌تپه دارد. استفاده از یک جزء آرسنیکی تا ۲۵٪ در اشیای مسی موجب تولید رنگ خاکستری براق و نقره‌ای شده بود؛ بنابراین ممکن است این آلیاژهای آرسنیکی بالا به منظور تقلید از نقره بوده باشند.[۳۵]

فرهنگ کُورا–آراکس توسعه متالورژی پیشرفته‌ای نشان داد که به شدت بر مناطق اطراف تأثیر گذاشته است.[۳۶] آنها مس، آرسنیک، نقره، طلا،[۵] قلع و برنز را پردازش می‌کردند.[۳۳]

محصولات فلزی آنها به‌طور گسترده‌ای توزیع شده بود، از سیستم‌های رودخانه‌ای ولگا، دنیپر و دون-دونتس در شمال تا سوریه و فلسطین در جنوب و آناتولی در غرب.

سفالگری

[ویرایش]
سفال

سفالگری آنها متمایز بود. گسترش سفالگری آنها در امتداد مسیرهای تجاری به فرهنگ‌های اطراف، بسیار چشمگیرتر از هر یک از دستاوردهای داخلی‌شان بود.[۵] سفال‌ها به رنگ سیاه و قرمز رنگ‌آمیزی می‌شدند و از طرح‌های هندسی استفاده می‌کردند. نمونه‌هایی از این سفال‌ها تا جنوب سوریه و اسرائیل و تا شمال داغستان و چچن یافت شده است.[۳۷] گسترش این سفال‌ها، همراه با شواهد باستان‌شناسی، نشان می‌دهد که مردم کُورا-آراکس ممکن است از خانه‌های اصلی خود به بیرون مهاجرت کرده باشند و قطعاً دارای ارتباطات تجاری گسترده‌ای بوده‌اند. آمجاد جیموکا معتقد است که گسترش آنها به جنوب عمدتاً به میتانی و هوری‌ها مربوط می‌شود.[۲۷] بر اساس گفته‌های جولیویو پالمی (۲۰۰۸)، سفال‌های قرمز-سیاه معمول در فرهنگ کُورا–آراکس از آناتولی شرقی نشأت گرفته و سپس به منطقه قفقاز منتقل شده است. اما این تأثیرات فرهنگی دوباره به آناتولی بازگشت و با سایر عناصر فرهنگی از قفقاز مخلوط شد.[۳۸]

روض یک سایت باستان‌شناسی بزرگ کُورا-آراکس در ایران است که در نزدیکی مرز ترکیه واقع شده است. این منطقه در دره‌ای باریک با ارتفاع ۱۹۰۵ متر از سطح دریا قرار دارد و در سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۴ حفاری شد. این سایت در مسیر تجاری بین ایران و آناتولی قرار داشت.[۳۹]

موکاری

[ویرایش]

موکاری و شراب‌سازی از دوران‌های اولیه در این منطقه به‌طور گسترده‌ای انجام می‌شد. حتی موکاری به فرهنگ پیشین فرهنگ شولاوری-شومو بازمی‌گردد.

اولین شواهد از انگورهای اهلی شده در جهان در گادچریلی گورا، نزدیک به روستای ایمیری، در شهرداری مارنولی در جنوب شرقی جمهوری گرجستان پیدا شده است؛ تاریخ‌گذاری کربنی به حدود ۶۰۰۰ پیش از میلاد اشاره دارد.[۴۰][۴۱]

هسته‌های انگور که به هزاره‌های چهارم-پنجم پیش از میلاد تعلق دارند، در شولاوری پیدا شدند؛ سایر هسته‌ها که به هزاره چهارم پیش از میلاد تعلق دارند نیز در خیزانات گورا پیدا شده‌اند—همه اینها در همان منطقه «شولاوری» در جمهوری گرجستان قرار دارند.[۴۲]

نظریه‌ای توسط استفان باتیوک مطرح شده است که ممکن است مردم کُورا-آراکس تکنولوژی کاشت انگور و شراب‌سازی را به هلال حاصل‌خیز—بین بین‌النهرین و مدیترانه شرقی—منتقل کرده باشند.[۴۳] گسترش فرم جام شراب، مانند نمونه‌هایی از خربت کرک، به وضوح با این مردم مرتبط است. همین امر در مورد ظروف سرامیکی بزرگ مورد استفاده برای تخمیر انگور نیز صدق می‌کند.

مذهب

[ویرایش]

دست‌اندرکاران فرهنگ شنگاویت سیستم دینی پیچیده‌ای داشتند. در بخش مرکزی افق ساخت‌وساز سوم سکونتگاه موخرابلور، یک ساختار فضایی-حجمی کشف شد: یک برج با نقشه مستطیلی (۷٫۴×۵٫۵ متر) که با توف سخت ساخته شده بود، در بخش شرقی آن یک محراب بازالتی یکپارچه به طول ۳٫۹ متر قرار داشت. در نزدیکی این ساختار سنگی، ساختمان‌های گلی و گودال‌های خاکستر کشف شد که در آن‌ها خاکسترهای آتشگاه‌های مقدس جمع شده بود. بسیاری از بت‌های توفی و آتشگاه‌های گلی در سکونتگاه شنگاویت کشف شدند.

در سال ۲۰۱۲، یک سیستم مذهبی پیچیده کشف شد—اتاقی با نقشه مستطیلی که به‌طور خاص برای مراسم‌های مذهبی طراحی شده بود، در داخل آن یک محراب گلی با تزئینات برجسته در قسمت جلویی کشف شد. یک مجسمه بت در محراب قرار داشت و جام‌هایی برای قربانی‌کردن در جلوی آن گذاشته شده بود. در سمت راست از پله‌ها، که به اتاق نیمه‌زیرزمینی معبد منتهی می‌شد، دو حوض گلی کشف شد که در آن‌ها خاکسترهای آتش‌های مقدس نگهداری می‌شد. یک آویز بت‌مانند با نماد فالووسی در معبد پیدا شد که نماد شناسایی کشیش‌ها بود. اتاق مجاور این مجموعه، فعالیت‌های خانگی زمان را نشان می‌دهد. یک مجموعه مذهبی مشابه در سایت باستانی پولور (ساکیول) پیدا شد. در داخل سازه‌های مذهبی، آتشگاه‌های مذهبی از جنس سرامیک که مختص فرهنگ شنگاویت بودند، در جلوی محراب‌ها قرار داشتند. این آتشگاه‌ها قطرهایی تا یک متر داشتند، به طوری که لبه‌های فضای داخلی آن‌ها به شکل دماغه کشتی تقسیم می‌شد و پلتفرم‌های بالایی با رنگ قرمز نقاشی شده و با طرح‌های هندسی تزئین شده بودند. مجسمه‌های زنان و مردان و حیوانات پرستش‌شده مانند اسب‌ها، گاوها و قوچ‌ها در نزدیکی این آتشگاه‌ها پیدا شدند. معابد سیار به شکل هلال با پروتوم‌های قوچ، پایه‌های سه‌پایه و مجسمه‌های آویز به شکل فالووسی نیز ماهیت مذهبی داشتند.[۴۴][۴۵]

سفال سیاه کشف شده در شنگاویت قرن‌های ۲۹–۲۷ پیش از میلاد

آداب خاک‌سپاری

[ویرایش]
تحلیل ترکیب کُورا-آراکس: ترکیبی از جمع‌آورندگان و شکارچیان قفقاز (CHG)، نئوولیتیک آناتولی (AN) و جمع‌آورندگان و شکارچیان غربی (WHG).[۴۶]

یکی از حوزه‌های عمل مذهبی، مراسم خاک‌سپاری بود. خارج از سکونتگاه‌ها، قبرستان‌هایی در نزدیکی آن‌ها شکل گرفت. هم قبور فردی با دیوارهای خاکی و کاشی‌کاری، و هم قبور خانوادگی وسیع با دیوارهای سنگی کشف شد که در آن‌ها مردگان از خانواده‌های طبقات بالا به صورت متوالی دفن شده بودند. در مرحله نهایی این تمدن، دفن‌های جمعی انجام می‌شد که شامل قربانی‌های انسانی بود. این قبور حاوی تعداد زیادی آثار باستانی بودند که نشانه‌ای از طبقاتی شدن اجتماعی بودند.[۴۷]

رسم دفن ترکیبی است. قبور مسطح پیدا شده‌اند، اما قبور کُرگان قابل توجهی نیز وجود دارند که ممکن است توسط دولمن‌ها احاطه شده باشند. این امر به یک جمعیت قومی-زبانی ناهمگن اشاره دارد.[نیازمند منبع] با تجزیه و تحلیل وضعیت در دوره کُورا-آراکس، ت.آ. آخمُدُف از عدم وحدت در بناهای جنایزی سخن می‌گوید، که او آن را در چارچوب یک فرهنگ واحد بسیار عجیب می‌داند؛ زیرا آداب خاک‌سپاری پایه‌های عمیق فرهنگ‌ساز را منعکس می‌کنند و تأثیر کمی از آداب خارجی می‌پذیرند. در این دوره، قبور غیرکُرگانی و کُرگانی، دفن‌ها در گودال‌های زمینی، در جعبه‌های سنگی و گپ‌ها، در لایه‌های زیرین زمین و روی آن‌ها، استفاده از دفن‌های گرد و مستطیلی، و تفاوت‌های قابل توجه در وضعیت معمول اجساد مشاهده می‌شود.[۴۸] گاهی وقت‌ها، مجموعه‌های دفنی فرهنگ کُورا-آراکس شامل سوزاندن اجساد نیز می‌شد.[۴۹]

در اینجا می‌توان به این نتیجه رسید که فرهنگ کُورا-آراکس به تدریج از طریق ترکیب چندین سنت فرهنگی، از جمله فرهنگ‌های باستانی قفقاز و سرزمین‌های اطراف، توسعه یافته است.

کُورا-آراکس معمولاً دارای کُرگان با اندازه‌های مختلف بودند، به طوری که کُرگان بزرگتر و ثروتمندتر اطراف کُرگان کوچکتر که حاوی ثروت کمتری بودند، قرار داشتند. این کُرگان همچنین شامل انواع مختلفی از مصنوعات فلزی بودند.[۴] این روند نشان‌دهنده ظهور نهایتاً یک سلسله‌مراتب اجتماعی مشخص است.[۴] عمل ذخیره‌سازی ثروت نسبتاً زیاد در کُرگان دفنی احتمالاً تأثیر فرهنگی از تمدن‌های قدیمی‌تر هلال حاصلخیز در جنوب بوده است.[۴] در هزاره سوم پیش از میلاد، یک گروه خاص از تپه‌های فرهنگ کُورا-آراکس به دلیل ثروت خود برجسته هستند. این دوره آخرین مرحله توسعه فرهنگ مذکور بود. این تپه‌های دفنی به تپه‌های دوره مارتقوپی (یا مارتکُپی) معروف هستند. تپه‌های واقع در کرانه چپ رودخانه آلازانی اغلب ۲۰–۲۵ متر ارتفاع و ۲۰۰–۳۰۰ متر قطر دارند. این تپه‌ها شامل آثار هنری بسیار غنی هستند، مانند جواهرات طلا و نقره.[۵۰]

ترکیب قوم‌شناختی-زبانی

[ویرایش]

اگرچه مشخص نیست که در کُورا-آراکس چه زبان‌هایی رایج بودند، دو نظریه عمده وجود دارد که ارتباط آن با زبان‌های هوری-اورارتی[۵۱][۵۲][۵۳][۵۴] یا زبان‌های آناتولی[۵۵][۵۶][۵۷][۵۸][۵۹] احتمالاً زبان‌های کارتولی[۶۰] و زبان‌های قفقازی شمال شرقی[۶۱] نیز در این منطقه صحبت می‌شده است.

جستارهای وابسته

[ویرایش]

پیوند به بیرون

[ویرایش]

منابع

[ویرایش]
  1. ↑ "A View from the Highlands: The History of Shengavit, Armenia in the 4th and 3rd Millennia BCE". The Shelby White and Leon Levy Program for Archaeological Publications. Retrieved 2024-08-06.
  2. ↑ Հայկական ճարտարապետության պատմություն (PDF). Երևան: ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն. 1996.
  3. ↑ فرهنگ پیشین قفقاز جنوبی, I.M. Diakonoff, 1984
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ Edens, Christoper (Aug–Nov 1995). "Transcaucasia at the End of the Early Bronze Age". Bulletin of the American Schools of Oriental Research. The American Schools of Oriental Research. 299/300 (The Archaeology of Empire in Ancient Anatolia): 53, pp. 53–64 [56]. doi:10.2307/1357345. JSTOR 1357345. S2CID 163585471.
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ ۵٫۵ Edens, Christoper (Aug–Nov 1995). "Transcaucasia at the End of the Early Bronze Age". Bulletin of the American Schools of Oriental Research. The American Schools of Oriental Research. 299/300 (The Archaeology of Empire in Ancient Anatolia): 54. doi:10.2307/1357345. JSTOR 1357345. S2CID 163585471.
  6. ↑ مردم هورو-اورارتی– جان A.C. Greppin
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ K. Kh. Kushnareva. [The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from the Eighth to the Second Millennium B.C." UPenn Museum of Archaeology, 1 Jan. 1997. شابک ‎۰−۹۲۴۱۷۱−۵۰−۲ p 44
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ Antonio Sagona, Paul Zimansky. "Ancient Turkey" Routledge 2015. شابک ‎۱−۱۳۴−۴۴۰۲۷−۸ p 163
  9. ↑ Rothman, Mitchell S. (2015). "Early Bronze Age migrants and ethnicity in the Middle Eastern mountain zone". Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (30): 9190–9195. Bibcode:2015PNAS..112.9190R. doi:10.1073/pnas.1502220112. PMC 4522795. PMID 26080417.
  10. ↑ Սիմոնյան, Հ. (2013). Շենգավիթ: Շարքային բնակավայր թե՞ վաղ քաղաք: «Հուշարձան» տարեգիրք, հատոր Ը. Երևան.
  11. ↑ Hakob Simonyan and Mitchell S Rothma (2023). Shengavit: Շենգավիթ. A Kura-Araxes Center in Armenia. Costa Mesa, California: Mazda publishers. p. 300.
  12. ↑ Kighuradze T. 1998:19
  13. ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ Guram Mirtskhulava, Guram Chikovani, PHASE OF TRANSITION TO THE KURA-ARAXES CULTURE IN EASTERN GEORGIA. Problems of Early Metal Age Archaeology of Caucasus and Anatolia. Proceedings of International Conference. Tbilisi, 2014
  14. ↑ Giorgi Leon Kavtaradze (2012), On the Importance of the Caucasian Chronology for the Foundation of the Common Near Eastern – East European Chronological System
  15. ↑ C. MARRO, R. BERTHON, V. BAKHSHALIYEV, On the Genesis of the Kura-Araxes phenomenon: New evidence from Nakhchivan (Azerbaijan). in The Kura-Araxes culture from the Caucasus to Iran, Anatolia and the Levant: Between unity and diversity. Paléorient 40.2 – 2014, C. Chataigner et G. Palumbi, eds. CNRS Édidtions شابک ‎۹۷۸−۲−۲۷۱−۰۸۲۷۱−۸
  16. ↑ Wang, Chuan-Chao (2016). "Ancient human genome-wide data from a 3000-year interval in the Caucasus corresponds with eco-geographic regions". Nature Communications.
  17. ↑ Encyclopedic Dictionary of Archaeology – صفحه ۲۴۶ توسط باربارا آن کیفر
  18. ↑ Kibaroğlu, Mustafa; Sagona, Antonio; Satir, Muharrem (2011). "Petrographic and geochemical investigations of the late prehistoric ceramics from Sos Höyük, Erzurum (Eastern Anatolia)". Journal of Archaeological Science. 38 (11): 3072–3084. Bibcode:2011JArSc..38.3072K. doi:10.1016/j.jas.2011.07.006.
  19. ↑ Frangipane, Marcella (2015). "Different types of multiethnic societies and different patterns of development and change in the prehistoric Near East". Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (30): 9182–9189. Bibcode:2015PNAS..112.9182F. doi:10.1073/pnas.1419883112. PMC 4522825. PMID 26015583.
  20. ↑ Geoffrey D. Summers, The Early Trans-Caucasian Culture in Iran: Perspectives and problems. Paléorient 2014 Volume 40 Numéro 2 صفحات ۱۵۵–۱۶۸
  21. ↑ Marro, Catherine; Bakhshaliyev, Veli; Berthon, Rémi; Thomalsky, Judith (2019-06-01). "New light on the Late Prehistory of the South Caucasus: Data from the recent excavation campaigns at Kültepe I in Nakhchivan, Azerbaijan (2012-2018)". Paléorient (45–1): 81–113. doi:10.4000/paleorient.589. ISSN 0153-9345.
  22. ↑ اکبر آبدی، بهروز عمرانی و آذرم کریمی‌فر، پنج‌امین و چهارمین هزاره پیش از میلاد در شمال غربی ایران: دالما و پیس‌دلی دوباره بررسی شدند، در: Documenta Praehistorica XLII، ۲۰۱۵، صفحه ۳۲۳ - academia.edu
  23. ↑ خزاعی، مصطفی، مایکل دی. گلاسکاک، پی. مسجدی، آ. آبدی و ف.ک. نادوشان (۲۰۱۱)، The origins of obsidian tools from Kul Tepe, Iran. Bulletin of the International Association of Obsidian Studies, 45: 14–17.
  24. ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ Maziar, Sepideh (2019). "Iran and the Kura-Araxes cultural tradition, so near and yet so far". The Iranian Plateau during the Bronze Age. MOM Éditions. p. 51–74. doi:10.4000/books.momeditions.7986. ISBN 978-2-35668-063-1.
  25. ↑ آنتونیو ساگون. بازاندیشی در منشأ کُورا-آراکِس. (۲۰۱۴). صفحات ۲۶
  26. ↑ فیلیپ ال. کول. ساخت دنیای برنز عصر سنگ‌های یوراسیا. صفحات ۷۴، ۸۲
  27. ↑ ۲۷٫۰ ۲۷٫۱ ۲۷٫۲ ۲۷٫۳ ۲۷٫۴ جایموقه، امجد. چچنی‌ها. صفحات ۲۵–۲۶
  28. ↑ دیوید و. آنتونی، اسب، چرخ و زبان: چگونه سوارکاران عصر برنز از استپ‌های یوراسیا دنیای مدرن را شکل دادند. انتشارات دانشگاه پرینستون، ۲۰۱۰ شابک ‎۱۴۰۰۸۳۱۱۰۵ صفحهٔ ۲۹۸
  29. ↑ Manoukian N. , Whelton H. , Dunne J. , Badalyan R. , Smith A. , Simonyan H. (2022). "Diverse dietary practices across the Early Bronze Age 'Kura-Araxes culture' in the South Caucasus". PLOS ONE. 17 (12): e0278345. Bibcode:2022PLoSO..1778345M. doi:10.1371/journal.pone.0278345. PMC 9770345. PMID 36542561.{{cite journal}}: نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان (link)
  30. ↑ ۳۰٫۰ ۳۰٫۱ Simonyan Hakob and Rothman Mitchell (2023). New data on the construction and meaning of the Shengavit settlement wall. Aramazd, Armenian Journal of Near Eastern Studies (AJNES). Paradise Lost: The Phenomenon of the Kura-Araxes Tradition along the Fertile Crescent. Oxford, UK: Archaeopress Publishing Ltd. p. 406-427. ISBN 978-1-80327-448-5.
  31. ↑ Սիմոնյան, Հ. (2012). Հայաստանը և միջազգային առևտուրը վաղ բրոնզի դարում. «Հայաստանի քաղաքակրթական ավանդը Մետաքսի ճանապարհի պատմության մեջ». Երևան. p. 18-37.
  32. ↑ Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East: L to Z. page 52 by Jamie Stokes
  33. ↑ ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ ۳۳٫۲ Edens, Christoper (Aug–Nov 1995). "Transcaucasia at the End of the Early Bronze Age". Bulletin of the American Schools of Oriental Research. The American Schools of Oriental Research. 299/300 (The Archaeology of Empire in Ancient Anatolia): 55. doi:10.2307/1357345. JSTOR 1357345. S2CID 163585471.
  34. ↑ Tufan Isaakoglu Akhundov, AT THE BEGINNING OF CAUCASIAN METALLURGY. Problems of Early Metal Age Archaeology of Caucasus and Anatolia. Proceedings of International Conference. Tbilisi 2014
  35. ↑ Th. Stöllner. I. Gambashidze, The Gold Mine of Sakdrisi and early Mining and Metallurgy in Transcaucasus and the Kura-Valley System. In: Problems of Early Metal Age Archaeology of Caucasus and Anatolia. Proceedings, November 19-23, 2014, Tbilisi, 101-124. p.104
  36. ↑ Mallory, James P. (1997). "Kuro-Araxes Culture". Encyclopedia of Indo-European Culture. Fitzroy Dearborn: 341–42.
  37. ↑ The Pre-history of the Armenian People. I. M. Diakonoff
  38. ↑ D. T. Potts (2012). A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East. John Wiley & Sons. p. 677. ISBN 978-1-4443-6077-6.
  39. ↑ Samei, Siavash; Alizadeh, Karim (2020-03-04). "The spatial organization of craft production at the Kura-Araxes settlement of Köhne Shahar in northwestern Iran: A zooarchaeological approach". PLOS ONE. 15 (3): e0229339. doi:10.1371/journal.pone.0229339. ISSN 1932-6203. PMC 7055827. PMID 32130253.
  40. ↑ Nana Rusishvili, The grapevine Culture in Georgia on Basis of Palaeobotanical Data. بایگانی‌شده در ۲۰۱۶-۰۳-۰۴ توسط Wayback Machine "Mteny" Association, 2010
  41. ↑ Peter Boisseau, How wine-making spread through the ancient world: U of T archaeologist. June 17, 2015 – news.utoronto.ca
  42. ↑ Malkhaz Kharbedia, THE HISTORY OF GEORGIAN WINE 01/20/2015
  43. ↑ Batiuk, Stephen D. (2013). "The fruits of migration: Understanding the 'longue dureé' and the socio-economic relations of the Early Transcaucasian Culture". Journal of Anthropological Archaeology. 32 (4): 449–477. doi:10.1016/j.jaa.2013.08.002.
  44. ↑ Мартиросян А. , Мнацаканян А. (1973). Приереванский клад древней бронзы. p. 122-127.
  45. ↑ Խանզադյան, Է. Վ. (1967). Հայկական լեռնաշխարհի մշակույթը Ք. ա. III հազարամյակում. Երևան.
  46. ↑ Wang, Chuan-Chao (2016). "Ancient human genome-wide data from a 3000-year interval in the Caucasus corresponds with eco-geographic regions". Nature Communications.
  47. ↑ Simonyan, Hakob (2022). HISTORICAL AND CULTURAL HERITAGE OF ARMENIA. Yerevan: Ministry of Education, Science, Culture and Sports of the Republic of Armenia / “Scientific Research Center of Historical and Cultural Heritage” SNCO. ISBN 978-9939-9087-1-7.
  48. ↑ Севда Сулейманова, ДРЕВНЕЙШИЕ ЭКОНОМИЧЕСКИЕ И КУЛЬТУРНЫЕ СВЯЗИ В БЛИЖНЕВОСТОЧНО-КАВКАЗСКОМ АРЕАЛЕ Баку 2011
  49. ↑ А. И. Мартынов, Кавказский центр металлургии. Культуры долин и гор 5-е изд. , перераб. - М. : Высш. шк. , 2005
  50. ↑ Konstantine Pitskhelauri (2012). "Uruk Migrants in the Caucasus" (PDF). Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences. 6 (2). Archived from the original (PDF) on 2013-10-07.
  51. ↑ John A. C. Greppin and I. M. Diakonoff. Some Effects of the Hurro-Urartian People and Their Languages upon the Earliest Armenians.(1991) pp. 720-730. [۱]
  52. ↑ Charles Burney. Historical Dictionary of the Hittites. (2004) pp. 129. [۲]
  53. ↑ Marilyn Kelly- Buccellati. Andirons at Urkesh: New Evidence for the Hurrian Identity of the Early Trans-Caucasian Culture. (2004) [۳]
  54. ↑ Alexei Kassian. Lexical Matches between Sumerian and Hurro-Urartian: Possible Historical Scenarios. (2014) [۴]
  55. ↑ Petra Goedegebuure. Anatolians on the Move: From Kurgans to Kanesh. 2020. [۵]
  56. ↑ Renfrew, A. C. , 1987, Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins, London: Pimlico. شابک ‎۰−۷۱۲۶−۶۶۱۲−۵
  57. ↑ T. V. Gamkrelidze; V. V. Ivanov (March 1990). "The Early History of Indo-European Languages". Scientific American. Vol. 262, no. 3. pp. 110–116. Archived from the original on 2014-01-06.
  58. ↑ Renfrew, Colin (2003). "Time Depth, Convergence Theory, and Innovation in Proto-Indo-European". Languages in Prehistoric Europe. Winter. ISBN 978-3-8253-1449-1.
  59. ↑ James P. Mallory, "Kuro-Araxes Culture", Encyclopedia of Indo-European culture, Fitzroy Dearborn, 1997.
  60. ↑ David Anthony. The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World (2007). P. 98.
  61. ↑ Kavtaradze, Giorgi. "The Chronology of the Caucasus during the Early Metal Age: Observations from Central Trans-Caucasus, – A View from the Highlands. Archaeological Studies in Honour of Charles Burney. Edited by Antonio Sagona. (Ancient Near Eastern Studies, Supplement 12). Leuven: Peeters, 2004, pp. 539-556. ISBN 90-429-1352-5".