ثقت الاسلام

برای اطلاع از نام خانوادگی، به صفحه ثقت الاسلام (اسامی افراد) مراجعه گردد.

ثقت الاسلام عنوانی عام، برای احترام و تکریم عالمان شیعه اثنی عشری است. در گذشته این عنوان معمولاً به افرادی گفته می‌شد که تحصیلات دینی خود را در حد معینی به انجام رسانده اما هنوز به مرتبهٔ بالاتر در ردهٔ روحانیت که به آیت الله^[۱] معروف است نرسیده باشند.

در گذشته نه چندان دور، این لقب، معمولاً به کسانی اختصاص داشت که تحصیلات خود را در سطوح ۱ و ۲ حوزه‌های علمیه به پایان رسانده، و مدرک فقه اسلامی و الهیات (اصول دین) را کسب می‌کردند.^[۲] همچنین ثقت الاسلام یک لقب کلی برای اشخاص مورد اعتماد و مورد احترام مسلمانان است که نشان دهنده دارا بودن سطح معینی از دانش حوزوی است.^[۳][۴]

ریشه لغوی

لغت ثقت الاسلام [به زبان انگلیسی: Seghatoleslam] [به زبان عربی: ثقة الاسلام] از دو کلمه عربی گرفته شده‌است: ثقه^[۵] به معنای فرد امین و مورد اعتماد، و اسلام که اشاره به دین اسلام دارد. از این رو می‌توان این لغت را، فرد مورد اعتماد اسلام، ترجمه کرد.^[۶][۷]

در علم رجال، از نظر اصولیان، برای افتاء راهی جز رجوع به اخبار ثقات وجود ندارد و ثقت الاسلام به راویانی گفته می‌شود که عدالت و وثاقت آنها، صریحاً احراز شده باشد.^[۸]

ثقت الاسلام به عنوان لقب دینی

در مذهب شیعه، لقب ثقت الاسلام^[۹] اغلب به عنوان گامی به سوی لقب عالی‌تر آیت الله تلقی می‌شده‌است؛ زیرا فرایند آیت الله شدن، مستلزم صرف سال‌ها مطالعه و تحقیق، فراتر از آنچه برای دریافت لقب ثقت الاسلام لازم است، می‌باشد.^[۱۰]

امروزه استفاده از لقب ثقت الاسلام ، در ایران، علیرغم دارا بودن اکثریت شیعه، زیاد رایج نیست. اگر چه در گذشته نه چندان دور، مورد استفاده قرار می گرفته است. همچنین در کشورهای دیگر با جمعیت قابل توجه شیعه، مانند عراق، استفاده از این لقب در گذشته هم، چندان رایج نبوده است.^[۱۱][۱۲]

شایان ذکر است که استفاده از القاب مذهبی برای انتساب به روحانیون، در مذهب شیعه یکسان نبوده و نیست، و می‌تواند در نحوه استفاده، و درک معانی القاب در زمینه‌های مختلف، تفاوت‌هایی وجود داشته باشد.

ثقت الاسلام نخستین بار به عنوان لقب دینی، برای محمد بن یعقوب کلینی (۲۵۸–۳۲۹ ه‍. ق)،^[۱۳][۱۴] گردآورنده کتاب الکافی به کار رفت. به گفته کاظم مدیر شانه چی در کتاب علم الحدیث، محمد بن یعقوب کلینی در زمان خود به ثقت الاسلام معروف بود.^[۱۵]

تفاوت القاب آیت الله، حجت الاسلام و ثقت الاسلام

القاب روحانیون شیعه در ایران، از نظر مفهومی در طول تاریخ تغییر کرده‌اند. به عنوان مثال، لقب ثقت الاسلام که برای طلاب سطوح ۱ و ۲ حوزه‌های علمیه به کار می‌رفته‌است، در گذشته، لقب علمای بزرگ بوده‌است. علاوه بر این، برخی از القاب در قرن اخیر در بین روحانیون رایج شده‌است، به عنوان مثال، لقب آیت الله العظمی به مراجع تقلید گفته می‌شود، و یا در مقطعی از زمان، لقب آخوند برای علمای بزرگی چون ملا محمد کاظم خراسانی یا ملا محمد باقر مجلسی استفاده می‌شده‌است.^{[۱۶][۱۷][۱۸]}

لازم است ذکر شود که، این القاب در محیط حوزه‌های علمیه، کاملاً عرفی است، و توسط نهاد خاصی، اعطاء نمی‌گردند.

در گذشته نه چندان دور، ثقت الاسلام به طلاب سطح ۱ و ۲ (اصطلاحاً طلاب مقدمات‌خوان) گفته می‌شده‌است. هم‌اکنون در حوزه‌های علمیه ایران، هدف اصلی در دوره مقدمات، آموزش ادبیات عرب (صرف، نحو، معانی و بیان) و آشنایی طلاب با دروس پایه، مثل منطق و فقه است، که به‌طور معمول از کتاب‌های جامع المقدمات، سیوطی، المغنی و غیره استفاده می‌شود.^[۳] مدت زمان تدریس، معمولاً برای آموزش ادبیات عرب سه سال، و برای دروس منطق و فقه هم سه سال طول می‌کشد.^[۴]

همانطور که قبلأ هم بیان گردید، لقب ثقت الاسلام در گذشته، برای علمای بزرگی مانند شیخ محمد بن یعقوب کلینی و شیخ صدوق استفاده می‌شده است.^[۱۳][۱۴] اما لازم به ذکر است که در حال حاضر، در حوزه‌های علمیه ایران، از این لقب استفاده نمی‌شود.^[۹]

حجت الاسلام به طلاب سطح ۳ گفته می‌شود. در این دوره به‌طور معمول در علم اصول، کتاب‌هایی نظیر: معالم الاصول^[۱۹] یا اصول استنباط،^[۲۰] الموجز، اصول الفقه مظفر،^[۲۱] رسائل و کفایة الاصول تدریس می‌شود. در علم فقه نیز کتاب‌هایی نظیر شرح لمعه و مکاسب تدریس می‌شود.^[۳] معمولاً مدت زمان این دوره آموزشی، چهار سال بطول می‌انجامد.^[۴]

پس از ورود طلاب به مرحله بعد (سطح ۴) و رسیدن به دوره تحصیلی درس خارج (دروس عالی حوزه) لقب حجت الاسلام والمسلمین به آنان اختصاص می‌یابد. این مرحله بالاترین دوره دروس حوزوی به‌شمار می‌رود، که با هدف مجتهد شدن طلاب در دو رشته فقه و اصول و یافتن توان استنباط احکام، از منابع اصیل کتاب (علوم قرآنی)^[۲۲] ، سنت،^[۲۳] عقل^[۲۴] و اجماع برپا می‌شود. این دوره معمولاً بدون متن درسی خاصی است، اما برای نظم بخشیدن به مطالب، مباحث براساس کفایة الاصول در اصول فقه و جواهر الکلام، تحریر الوسیله و عروة الوثقی در فقه طرح می‌شود و در حقیقت دوره تحقیقاتی حوزه محسوب می‌شود.^[۳] مدت زمان تدریس، به‌طور معمول حداقل چهار سال طول می‌کشد.^[۴]

در زمان‌های گذشته، لقب حجت الاسلام والمسلمین برای مراجع تقلید به کار می‌رفت، چنانچه رساله‌های مرحوم آیت الله سید حسین طباطبایی بروجردی با عنوان حجت الاسلام والمسلمین بروجردی چاپ شده، یا در گذشته امام محمد غزالی دارای این لقب بوده‌است،^[۱۴] اما امروزه این القاب معنای دیگری دارد.

آیت الله به کسی گفته می‌شود که دوره درس خارج (دروس عالی حوزه) را با موفقیت به پایان رسانده و به درجه اجتهاد رسیده باشد و چندین سال هم نیز درس خارج فقه اسلامی یا اصول را نیز تدریس کرده باشد. اجتهاد به این معناست که شخص مورد نظر، با استفاده از ادله و مبانی فقهی و اصولی، خود توانایی استنباط احکام را داشته باشد.^[۴]

مجتهد خود بر دو قسم است: گونه اول کسی است که در برخی از ابواب فقه مجتهد است، که وی را مجتهد متجزی می‌نامند، و گونه دوم کسی است که در تمام ابواب فقه مجتهد است، که وی را مجتهد مطلق می‌نامند.^[۲۵]

ثقت الاسلام به عنوان نام خانوادگی در ایران

در حالی که ثقت الاسلام اساساً به‌عنوان لقب در اسلام شیعی مطرح بوده‌است، اما در برخی از خانواده‌های ایرانی به عنوان نام خانوادگی نیز مورد استفاده قرار گرفته است. این امر به دلیل آن است که در بسیاری از فرهنگ‌ها، استفاده از القاب مذهبی به عنوان نام خانوادگی، یا استفاده از اصطلاحات مذهبی یا فرهنگی، که هویت فردی آنها را به عنوان نام خانوادگی آنها منعکس می‌کند، به‌طور معمول مشاهده می‌شود.

با این حال، شایان ذکر است که استفاده از ثقت الاسلام به عنوان نام خانوادگی در جهان اسلام نسبتاً غیر معمول است و بیشتر به برخی از کشورها مانند ایران محدود می‌شود. در کشورهای دیگر، حتی کشورهایی که جمعیت مسلمان شیعه قابل توجهی دارند، استفاده از نام‌های خانوادگی دیگر که نماد هویت فرهنگی یا قومی آن‌ها است، امری رایج‌تر است.^[۲۶][۲۷]

خانواده‌های مشهور با نام خانوادگی ثقت الاسلام در ایران

ممکن است افرادی با این نام خانوادگی در شیراز، تبریز یا سایر مناطق مختلف ایران، زندگی کنند، زیرا این یک نام خانوادگی خاص در ایران است. در اینجا تعدادی از خانواده‌های مشهور با نام خانوادگی ثقت الاسلام آورده شده است، با این وجود این فهرست به موارد زیر محدود نمی‌شود:

۱. میرزا علی آقا ثقت الاسلام تبریزی^[۲۸] (۲۹ دی ۱۲۳۹–۹ دی ۱۲۹۰ خورشیدی) ، یک روحانی ملی‌گرای ایرانی بود که در جریان انقلاب مشروطه ایران در تبریز زندگی می‌کرده‌است. او یکی از روحانیون اصلاح‌طلب شیعه به‌شمار می‌آمد.^[۲۹]

۲. سید زین العابدین ثقت الاسلام^[۳۰] (معروف به سیدعلی ثقت الاسلام ارسنجانی) (آذر ۱۳۰۲ - خرداد ۱۳۷۹ خورشیدی)، یک عالم روحانی شیعه ایرانی بود که در شهر ارسنجان (استان فارس) و شیراز زندگی می‌کرد. وی یکی از تأثیرگذارترین و با نفوذترین عالم دینی در بین مردم ساکن در شهرستان ارسنجان، به‌خصوص شهر ارسنجان بوده‌است.^[۳۱] وی در حین مدیریت حوزه علمیه ارسنجان، به تدریس فقه و علوم اسلامی مشغول بود.^[۳۲]

۳. شیخ محمدعلی ثقت الاسلام اصفهانی^[۳۳] (۱۲۳۳–۱۲۷۹ خورشیدی)، یک عالم روحانی شیعه ایرانی ساکن اصفهان بود. وی از علما و فقهای بزرگ عصر خود در شهر اصفهان (استان اصفهان) بوده‌است و دانش و تخصص کاملی در تمامی حوزه‌های فقه اسلامی داشت.^[۳۴]

۴. سید عبدالله ثقت الاسلام^[۳۵] (۱۱ مرداد ۱۲۴۷–۱۷ تیر ۱۳۴۱ خورشیدی) یک روحانی شیعه دوازده امامی ایرانی بود که در اصفهان و نجف (عراق) زندگی می‌کرد. وی در نجف به تدریس و تألیف کتب اشتغال داشت و آثار ارزشمندی در علوم اسلامی از خود به جای گذاشته‌است.^[۳۶]

جستارهای وابسته

• ثقت الاسلام (اسامی افراد)
• آخوند
• درس خارج
• مجتهد
• شیعه اثنی عشری
• عالم (اسلام)
• حوزه علمیه (اسلام)
• مرجع تقلید
• آیت‌الله

پانویس

1. "Definition of AYATOLLAH". www.merriam-webster.com (به انگلیسی). 2023-04-21. Retrieved 2023-05-23.
2. Akhlaq، Sayed Hassan (۱۵ مه ۲۰۲۳). The Making of Shia Ayatollahs. Rowman & Littlefield Publishing Group. ص. p٫ ۳۸. شابک ۹۷۸-۱-۷۹۳۶-۵۵۱۶-۵.
3. «حوزه علمیه (مراحل تحصیل) - ویکی فقه». fa.wikifeqh.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۳.
4. "حوزه علمیه (اسلام)". ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد. 2023-03-17.
5. «معنی ثقة». موسسهٔ لغت‌نامهٔ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۳.
6. "Lisān al-ʿArab". Encyclopaedia of Islam, Second Edition (به انگلیسی). Brill. 2012-04-24.
7. انوری، حسن (۱۳۸۷). حسن احمدی‌گیوی، ویراستار. فرهنگ بزرگ سخن. ج. جلد ۳. سخن. ص. ۲۰۳۳. شابک ۹۷۸۹۶۴۶۹۶۱۹۲۰.
8. کاظم مدیر شانه چی. «درایه الحدیث – دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم». صص. ۱۱۲–۱۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۳.
9. "القاب حوزوی". ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد. 2023-05-21.^{[پیوند مرده]}
10. «پژوهشی در نظام طلبگی (مهدی ضوابطی) - کتابخانه عمومی حسینیه ارشاد». www.lib.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۳.^{[پیوند مرده]}
11. «Shia Muslims Population». World Shia Muslims Population. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۳.
12. «Shia (Shi'a) Muslim Countries». WorldAtlas (به انگلیسی). ۲۰۱۸-۰۵-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۳.
13. «Rayhanat al-adab (book)». wikishia (به Persian). دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۳.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
14. "Encyclopaedia Islamica". Wikipedia (به انگلیسی). 2023-05-13.صفحهٔ ۲۶۰.
15. کاظم مدیرشانه چی (۱۳۹۷). «علم الحدیث». www.adinehbook.com. ص. صفحه ۷۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۳.
16. «القاب «آیت الله»، «حجت الاسلام» و «ثقه الاسلام» چه تفاوتی دارند؟ | پایگاه خبری تحلیلی انصاف نیوز». انصاف نیوز. ۲۰۲۲-۰۴-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۳.
17. متینی، جلال. «بحثی دربارهٔ سابقهٔ تاریخی القاب و عناوین علما در مذهب شیعه». IranNamag. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۳.
18. «نظر مراجع تقلید دربارهٔ القاب علمی روحانیون». web.archive.org. ۲۰۱۴-۰۷-۱۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۳.
19. جمال الدین حسن بن زین‌الدین عاملی. «معالم الدین و ملاذ المجتهدین - ویکی فقه». fa.wikifeqh.ir. قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۰۳.
20. سید علی نقی حیدری. «اصول الاستنباط - ویکی فقه». fa.wikifeqh.ir (به زبان عربی). قم: انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۰۳.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
21. محمد رضا مظفر. «اصول الفقه (مظفر) - ویکی فقه». fa.wikifeqh.ir (به زبان عربی). دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۰۳.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
22. «کتاب (علوم قرآنی) - ویکی فقه». fa.wikifeqh.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۰۳.
23. «سنت (اصول) - ویکی فقه». fa.wikifeqh.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۰۳.
24. «عقل - ویکی فقه». fa.wikifeqh.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۰۳.
25. Ahmad Kazemi Moussavi (۱۹۹۴). «The Institutionalization of Marjae Taqlid in the Nineteenth Century Shiite Community». AthareBartar (به انگلیسی). The Muslim World, 83. صص. ۲۷۹–۲۹۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۴.
26. "A Complete List of Muslim Last Names + Meanings - FamilyEducation". www.familyeducation.com (به انگلیسی). Retrieved 2023-05-24.
27. "Arabic name". Wikipedia (به انگلیسی). 2023-05-06.
28. "Ali Thiqat al-Islam Tabrizi". www.wikidata.org (به انگلیسی). Retrieved 2023-05-24.
29. "Mirza Ali Aqa Tabrizi". Wikipedia (به انگلیسی). 2023-02-07.
30. "Seyed Zeinolabedin Seghatoleslam". AncientFaces (به انگلیسی). Retrieved 2023-05-24.
31. حسینی، سید محمدحسین (۱۳۹۳-۱۰-۱۷). «بزرگداشت مرحوم آیت‌الله حاج سیّد علی ثقةالاسلام - ارسنجان». www.arsanjan.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۴.
32. ابراهیمی، محمد حسین؛ حسینی، سید محمد هادی؛ خادمی، روح‌الله (۲۰۲۰). مجموعه مقالات مدرسه سعیدیه ارسنجان. شرح حال و زندگی خاندان ثقه الاسلام ارسنجانی. ج. ۱. قم: مجمع ذخائر اسلامی. صص. ۳۵–۴۰. شابک ۹۷۸-۶۲۲-۷۴۳۵-۵۳-۵.
33. «تولد مرحوم ثقة الاسلام حاجی شیخ محمدعلی اصفهانی | فرهیختگان تمدن شیعه». nbo.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۴.
34. «محمدعلی ثقه الاسلام اصفهانی». rasekhoon.net. ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۴.
35. «آیت اللّه ثقة الاسلام | سایت رسمی سادات میرمحمدصادقی». sadatsite.ir. ۲۰۲۰-۰۶-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۴.
36. «عبدالله ثقة الاسلام». rasekhoon.net. ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۲۴.

منابع

• دهخدا، علی‌اکبر. (۱۳۷۳ش). لغت‌نامه. تهران: انتشارت دانشگاه تهران، چاپ اول.
• ضوابطی، مهدی. (۱۳۵۹ش). پژوهشی در نظام طلبگی. تهران.
• ربانی خوراسگانی، علی. (تابستان ۱۳۸۴ش). نهاد مرجعیت شیعه و نقش آن در تحولات اجتماعی ایران معاصر. مندرج در فصلنامه شیعه‌شناسی، سال سوم، شماره ۱۰.
• شهید ثانی، زین الدین بن علی. (۱۴۰۸ق). الرعایة فی علم الدرایة. قم: چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال.
• قمی، عباس. (۱۳۲۷ش). فوائدالرضویة: زندگی علمای مذهب شیعه. تهران.
• قمی، عباس. (۱۴۰۹ق). الکنی و القاب. تهران: مکتبة الصدر.
• مدرس تبریزی، محمدعلی. (۱۳۶۹ش). ریحانة الادب. تهران.
• حسینی، سید محمد حسین. (۱۳۹۳ش). بزرگداشت مرحوم آیت‌الله حاج سیّد علی ثقةالاسلام. ارسنجان.
• کسروی، احمد. (۱۳۵۶ش). تاریخ مشروطه ایران. تهران.
• متینی، جلال. (۱۳۶۲ش). بحثی درباره سابقه تاریخی القاب و عناوین علما در مذهب شیعه. در فصلنامه ایران نامه.
• مدیر شانه چی، کاظم. (۱۳۵۶ش). درایة الحدیث. مشهد.
• مدیر شانه چی، کاظم. (۱۳۶۲ش). علم الحدیث. قم.
• زارع، جعفر. (۱۳۹۳ش). شعری در رثای آیت الله ثقه الاسلام ارسنجانی.
• مجلسی، محمد باقر. (۱۴۰۳ق). بحار الانوار. بیروت.
• ناظم الاسلام کرمانی، محمد. (۱۳۶۲ش). تاریخ بیداری ایرانیان. به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی. تهران.
• نراقی، حسن. (۱۳۵۵ش). کاشان در جنبش مشروطه ایران. تهران.
• انوری، حسن. (۱۳۹۰ش). فرهنگ سخن. ج۳، ص۲۰۳۳.
• ابراهیمی، محمدحسین. (۱۳۹۹ش). تاریخ مدرسه سعیدیه ارسنجان. (شرح حال و زندگی خاندان ثقه الاسلام ارسنجانی ). قم: مجمع ذخائر اسلامی.

• Calmard, Jean. (2009). "Ayatollah". In Esposito, John L. (ed.). The Oxford Encyclopedia of the Islamic World (Online ed.). Oxford University Press. Doi:10.1093/acref/9780195305135.001.0001.
• Glassé, C. (2013). The new encyclopedia of Islam. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, Inc. p. 71. ISBN 978-0-7591-0189-0
• Nasr, Seyyed Hossein. Dabashi, Hamid. and Vali, S. (1989). Expectation of the Millennium. SUNY Press. ISBN 978-0-88706-844-7
• Golkar, S. (2017). Clerical militia and securitization of seminary schools in Iran. Contemporary Islam, 11(3), pp.215–235. Doi: 10.1007/s11562-017-0384-8. S2CID 151998952.
• AncientFaces. (n.d.). Seyed Zeinolabedin Seghatoleslam biography. [online] Available at: Seyed-Zeinolabedin-Seghatoleslam-192886125 [Accessed 08 Apr. 2023].
• Momen, M. (2015). Shi’i Islam. Simon and Schuster. ISBN 978-1-78074-788-0
• Wikishia. (n.d.). Thiqat al-Islam. [online] Available at: https://en.wikishia.net/view/Thiqat_al-Islam [Accessed 08 Apr. 2023].
• Momen, M. (1985). An Introduction to Shi’i Islam: the history and doctrines Twelver Shi’ism. New Haven; London: Yale University Press. ISBN 978-0-300-03499-8
• Hermann, Denis. (۱ مه ۲۰۱۳). "Akhund Khurasani and the Iranian Constitutional Movement". Middle Eastern Studies. 49 (3): 430–453. Doi:10.1080/00263206.2013.783828. ISSN 0026-3206. JSTOR 23471080. S2CID 143672216.
• Akhlaq, Sayed Hassan. (2023). The Making of Shia Ayatollahs. Rowman & Littlefield. ISBN 978-1-79365-516-5
• www.merriam-webster.com. (n.d.). Definition of AYATOLLAH. [online] Available at: https://www.merriam-webster.com/dictionary/ayatollah [Accessed 22 May 2023].
• Bearman, P.J. , International Union of Academies and Al, E. (1986). The encyclopaedia of Islam, new edition. Leiden E.J. Brill -≪&Gt. ISBN 9789004161214
• World Shia Muslims Population. (n.d.). Shia Muslims Population. [online] Available at: http://shianumbers.com/shia-muslims-population [Accessed 22 May 2023].
• Ibn Durayd, Abūbakr Muḥammad b. Ḥasan (۲۴ آوریل ۲۰۱۲). Baʿlbakī, Ramzī Munīr (ed.). Lisān al-ʿArab. Beirut: Brill. ISBN 9789004161214