ربع رشیدی

رَبع رشیدی
رَبع رشیدی
	آثار ربع رشیدی در شمال تبریز
نام	رَبع رشیدی
کشور	ایران
استان	آذربایجان شرقی
شهرستان	تبریز
اطلاعات اثر
کاربری	دانشگاه، دژ
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۹۴۳
تاریخ ثبت ملی	۱۰ آذر ۱۳۵۴

رَبع رشیدی یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تبریز واقع در خیابان عباسی به سبک معماری ایرانی است.^[۱] این محوطه تاریخی در واقع به‌نوعی دانشگاهی بود که توسط رشیدالدین فضل‌الله همدانی در حدود ۷۵۰ سال پیش در تبریز ایجاد شد. امروزه از این بنا آثار ناچیزی در تبریز باقی مانده‌است.

رشیدالدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود. دانشگاه مزبور در آن زمان شامل چهار دانشکده بود که در چهار سوی آن قرار داشتند و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص دادند و این مکان به نام ربع رشیدی شهرت یافت.^[۲] این اثر در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۹۴۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.^[۳] پارک ربع رشیدی نیز بعدها و در دوران جمهوری اسلامی ایران توسط موسی یزدان‌پناه ایجاد شد.

مشخصات

این مجموعه که در دامنهٔ کوه سرخاب در محلی باصفا و بلند جای گرفته‌است، در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری بنا شد. بنا به نوشتهٔ تاریخ‌نگاران و جهانگردان بزرگ، دارای پهناوری بسیار و ساختمان‌های گوناگون همچون مسجد و مدرسه و بیمارستان (دارالشفا) و کتابخانه و گنبدی برای آرامگاه خواجه رشیدالدین بوده‌است. این مجموعه مانند بیشتر شهرهای کهن، حصار و بارویی بزرگ داشته‌است. از مضمون نامه‌ای که خود خواجه رشیدالدین فضل‌الله به دو پسرش دربارهٔ ساختمان این بنا نوشته، چنین برمی‌آید که ربع رشیدی درآن زمان جایگاه دانشگاهی بوده که از هر دانشی در آنجا شعبه‌ای راه‌اندازی شده بود و شش هزار دانشجو در آن تحصیل می‌کردند و خواجه موقوفاتی برای تکمیل کتابخانه و مدرسه و نشر کتب و تأمین هزینهٔ جاری مجتمع و زندگی محصلان علوم مختلف اختصاص داده بود. او دانشمندان بزرگی را از هر گوشه گرد آورده و به کار تألیف و تدریس گماشته بود. از جمله، پنجاه پزشک و چندین جراح از هند و مصر و چین و شام، در آنجا مشغول به کار بوده‌اند؛و مقرری آبرومندی نیز برای آنها تعیین کرده بود،^[۴]

ربع رشیدی شهری دانشگاهی کوچکی بود شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، و کارگاه‌های صنعتی. فضل‌الله همدانی برای تأمین هزینه‌های این مرکز، املاک فراوانی را در نقاط مختلف اعم ازحوزه ایران قدیم، بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان، ترکیه و سوریه وقف این مرکز کرد.

تخریب ربع رشیدی

رشیدالدین فضل‌الله همدانی، که پیش از حملهٔ مغول در قلعه‌های اسماعیلیه زندگی می‌کرد و پس از آن مدتی به وزارت غازان خان رسید و منشأ خدمات فراوانی در آذربایجان شد، در سال ۷۱۸ هجری در اثر دسیسه‌های سیاسی کشته شد و رَبع رشیدی هم پس از مرگ وی غارت و ویران گردید.

شاردن، جهانگرد نامی فرانسوی که در سال ۱۰۸۴ هجری به ایران و آذربایجان سفر کرده بود، چنین می‌گوید: صد سال پیش شاه عباس کبیر دستور به تعمیر ربع رشیدی داد، ولی شاهان دیگر صفوی توجهی بدان نکردند و دوباره ویران شد.^[۴] هم‌اکنون آثار ناچیزی از این مجموعه بی‌نظیر تاریخی در شهر تبریز باقی مانده‌است.

وقف‌نامهٔ ربع رشیدی

فضل‌الله همدانی برای ساماندهی املاک وقفی وقف‌نامه‌ای را تدوین کرده بود که به وقف‌نامه ربع رشیدی با خط خودواقف معروف است و هم‌اکنون تنها نسخه از آن در کتابخانه مرکزی تبریز قرار دارد. این نسخه تا سال ۱۳۴۸ در دست بازماندگان حاجی ذکاءالدوله سراجمیر، ساکن تبریز بود. انجمن آثار ملی در همان سال آن را از خانواده ذکاءالدوله خریداری نمود.^[۵]

وقف نامه ربع رشیدی در خرداد ماه ۱۳۸۶ از سوی سازمان کتابخانه ملی ایران به یونسکو معرفی و در نشستی که از ۲۱ تا ۲۵ خرداد در یونسکو برگزار شد، در فهرست میراث مستند این سازمان به‌ثبت رسید. در نشست کمیسیون ملی یونسکو، سی و هشت اثر از کشورهای جهان در فهرست آثار مستند یونسکو ثبت شد. تعداد آثاری که از سال ۱۹۹۷ تاکنون در این فهرست به ثبت رسیده‌است، به ۱۵۸ اثر افزایش یافته‌است.

اوحدی مراغه‌ای در جام‌جم خود که آن را به تشویق خواجه غیاث‌الدین محمد فرزند خواجه رشیدالدین فضل‌اﷲ سروده در توصیف عمارت ربع رشیدی آورده‌است:^[۴]

ای همایون بنای فرخنده		که شد از رونقت طرب زنده
طاق کسری ز دفترت کسری است		هشت جنت ز گلشنت قصری است
خاکت از مشک و سنگت از مرمر		بادت از خلد و آبت از کوثر
چون ز سرخاب روی شاهد سنگ		داده سرخاب را جمال تو رنگ

در وصف مسجد جامع ربع رشیدی چنین می‌گویند:

ای گرامی بهشت مسجدنام		خلد خاصی ز روح جنت و عام
از تو دین را نظام خواهد بود		در تو مهدی امام خواهد بود
از ستونهات بیستون سنگی		وز طبقهات آسمان رنگی
از شعاع تو در شب تیره		مسجد بصره را بصر خیره

و در وصف مدرسه و خانقاه ربع رشیدی، چنین سروده‌است:

ای در علم و خانهٔ دستور		چشم بد باد زآستان تو دور
رفته بر خط استوا عرشت		همدم خطهٔ بقا فرشت
برده ابداعیان کن فیکون		چارحدت ز شش جهت بیرون
شد سعادت طلایه بر تبریز		تا فکندی تو سایه بر تبریز
هرکه رخ در رخ سپاس نهاد		در جهان این چنین اساس نهاد

نگارخانه

جستارهای وابسته

وقف‌نامه ربع‌رشیدی

منابع

↑ آذری (معماری) بایگانی‌شده در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج ۱. (بازنشر در تبیان)
↑ «توزیع تصاویر وقف‌نامهٔ ربع رشیدی به مردم»، خبرگزاری کتاب ایران، ۱ تیر ۱۳۸۶، بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ آوریل ۲۰۰۹، دریافت‌شده در ۱۷ آوریل ۲۰۰۹ بازیابی‌شده در ۱۷ آوریل ۲۰۰۹.
↑ «دانشنامهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌شهر». وزارت راه و شهرسازی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۹.
↑ ^۴٫۰ ^۴٫۱ ^۴٫۲ لغتنامهٔ دهخدا، مدخل ربع رشیدی
↑ «آشنایی با «وقف‌نامه ربع رشیدی» به خط فضل‌الله همدانی»، خبرگزاری فارس بازیابی‌شده در ۱۷ آوریل ۲۰۰۹.

پیوند به بیرون

وبگاه مجتمع علمی-فرهنگی-تاریخی ربع رشیدی تبریز

[1] آذری (معماری) بایگانی‌شده در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج ۱. (بازنشر در تبیان)

[2] «توزیع تصاویر وقف‌نامهٔ ربع رشیدی به مردم»، خبرگزاری کتاب ایران، ۱ تیر ۱۳۸۶، بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ آوریل ۲۰۰۹، دریافت‌شده در ۱۷ آوریل ۲۰۰۹ بازیابی‌شده در ۱۷ آوریل ۲۰۰۹.

[3] «دانشنامهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌شهر». وزارت راه و شهرسازی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۹.

[dehkhoda-4] ۴٫۰ ^۴٫۱ ^۴٫۲ لغتنامهٔ دهخدا، مدخل ربع رشیدی

[5] «آشنایی با «وقف‌نامه ربع رشیدی» به خط فضل‌الله همدانی»، خبرگزاری فارس بازیابی‌شده در ۱۷ آوریل ۲۰۰۹.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

ن ب و بناهای تاریخی تبریز
آرامگاه‌ها	آرامگاه امیران چوپانی و سلاطین جلایری (دمشقیه) • آرامگاه امیران روادی، سلاطین سلجوقی و آق‌قویونلو (چهارمنار) • آرامگاه امیران قره‌قویونلو (پارک قله) • آرامگاه پیرحسن (اصلی و کرم) • آرامگاه پیر خاموش • آرامگاه علیشاه جیلانی (ارگ علیشاه) • آرامگاه جهانشاه قره‌قویونلو (مسجد کبود) • آرامگاه حمال • آرامگاه خواجه علی سیاهپوش • آرامگاه دو کمال (باغ کمال) • آرامگاه سلاطین ایلخانی (گنبد غازانیه) • آرامگاه شاه حسین ولی • آرامگاه غیاث‌الدین محمد (غیاث) • آرامگاه هفت‌تنان (مسجد حاج غفار) • گورستان چرنداب (مقبرةالوزرا) • گورستان سرخاب (مقبرةالشعرا) • گورستان گجیل (مقبرةالعرفا و آرامگاه انگجی) • گورستان مسجد کبود (موزه عصر آهن)
آموزشگاه‌ها	دارالفنون تبریز • دانشسرای تبریز (دانشگاه آذربایجان) • دبیرستان پروین (مدرسه مموریال) • دبیرستان فردوسی • ربع رشیدی • مدرسه انوشیروان • مدرسه اکبریه • مدرسه تومانیان • مدرسه حاج صفرعلی • مدرسه رشدیه • مدرسه سمیه (کنسولگری سابق آلمان در تبریز) • هنرستان وحدت
اداره‌ها	ایستگاه راه‌آهن تبریز • بنیاد فرهنگ، هنر و ادب آذربایجان (خانه پروین اعتصامی) • ساختمان اداره گمرک تبریز • ساختمان بانک ملی • ساختمان خلیفه‌گری (خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان) • ساختمان دفتر ثبت اسناد • کاخ استانداری آذربایجان شرقی (عالی‌قاپو) • کاخ شهرداری تبریز • کنسولگری سابق آلمان در تبریز
اقامتگاه‌ها	گراندهتل تبریز • مسافرخانه خورشید • مسافرخانه گیلان نو • مسافرخانه مشهد • مهمانپذیر دلگشای سلماس • مهمانپذیر رامسر • مهمانپذیر ژاله • هتل برق • هتل پارس • هتل پارس نو • هتل جهان‌نما • هتل کوثر • هتل هما
امامزاده‌ها	امامزاده حلیمه خاتون (مسجد خانم امامزاده چرنداب) • امامزاده دال ذال (ابراهیم و حذیفه) • امامزاده سید ابراهیم • امامزاده سید جمال (مسجد امامزاده راسته‌کوچه) • امامزاده سید حمزه (سرخاب) • امامزاده سید عبدالله (مسجد امام زین‌العابدین سیلاب) • امامزاده علی بن مجاهد (چهارمنار) • امامزاده عون بن علی (و زید بن علی)
بازارها	بازار تبریز (و تیمچه امیر، تیمچه حاج صفرعلی، تیمچه حاج محمدقلی، تیمچه مظفریه) • بازارچه سرخاب • بازارچه کره‌نی‌خانه • پاساژ جنب درب باغمیشه (کوچه حرمخانه)
باغ‌ها	ائل‌گلی • باغ فتح‌آباد • باغ کمال • باغ گلستان • باغ گنبدی • باغ و عمارت امیر (امیرکبیر) • باغ‌شمال • بوستان خاقانی (محوطه جوار مسجد کبود) • بوستان مفاخر تبریز (و آرامگاه باقرخان) • کوشک قائم‌مقام
برج‌ها	برج آتش‌نشان • برج خلعت‌پوشان
پل‌ها	پل آجی‌چای • پل بیلانکوه • پل حاجی عظیم • پل سنگی • پل عابر پیاده قاری • پل قاری • پل منجم‌باشی • پل منصور
جداره‌ها	جداره ارجمندی • جداره اهرابی • جداره پزشکیان • جداره ساختمان پیررضایی • جداره ساختمان جمشیدی • جداره ساختمان حمید اردبیلی • جداره ساختمان دکتر هوشیار • جداره ساختمان رمضانی • جداره ساختمان زفیری • جداره ساختمان علیوند و بلوریان • جداره ساختمان عهدنو • جداره ساختمان فهیمی • جداره ساختمان کرباسچی • جداره ساختمان نصیرزاده و امیرفاطمی • جداره علمداری • جداره فرشی علیپور • جداره کریمی • جداره کلافی • جداره مسافرخانه ایران • جداره مسافرخانه خیام • جداره مغازه‌های سنگی • جداره نوروزی • سردر باباخان • سردر و جداره ساختمان اکرامی • نمای خیابان امام (شماره‌های ۱، ۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۸، ۹) • نمای دفترخانه شماره ۳۹
حمام‌ها	حمام بهار • حمام چرنداب • حمام حاج علی بابا • حمام سرهنگ • حمام سید گلابی • حمام شالچیلر • حمام شاهزاده • حمام شنب غازان • حمام شهریار • حمام مهدی‌خانی • حمام میرزا مهدی • حمام نخست • حمام نظافت • حمام نوبر
خانه‌ها	خانه اردوبادی • خانه ارفع‌الملک (و سردر و بدنه ضلع غربی خانه ارفع) • خانه استاد شهریار • خانه امیر • خانه امیرپرویز • خانه امیرفاطمی • خانه امیرنظام • خانه انصارین • خانه بلورچیان • خانه بنکداریان • خانه بهنام • خانه پاشایی • خانه پروین اعتصامی • خانه ثقةالاسلام • خانه حاج شیخ • خانه حداد • خانه حریری • خانه حسین‌زاده • خانه حمیدزاده رضوی • خانه حیدرزاده • خانه دکتر صحتی • خانه رحیمی • خانه رستگار • خانه رنگرز • خانه زمانی • خانه ساعتی • خانه ساوجبلاغی • خانه ستارخان • خانه سرخه‌ای • خانه سرکاراتی • خانه سلطان‌القرایی • خانه سلماسی • خانه سیلابی • خانه شربت‌اوغلی • خانه شربت‌زاده • خانه شهید فاخر • خانه شهیدنژادی • خانه شیخ محمد خیابانی • خانه صدقیانی • خانه صلح‌جو • خانه علوی • خانه علی مسیو • خانه عهدی • خانه فتحی • خانه فتح‌اله‌اف • خانه قالیچی • خانه قدکی • خانه کاوه • خانه کلکته‌چی • خانه کمپانی • خانه کوچه‌مشکیان • خانه گاسپاریان • خانه گنجعلی‌زاده • خانه گنجه‌ای‌زاده • خانه لاله‌ای • خانه مجتهدی • خانه مشروطه • خانه معبودی • خانه میرزا محمد ثقةالاسلام • خانه نعمت‌زاده • خانه میرزایی • خانه ناصح‌زاده • خانه نفیسی • خانه نقشینه • خانه نیشابوری • خانه نیکدل • خانه و باغ کلانتری • خانه واعظ • خانه هنر تبریز (ساختمان سابق کتابخانه مرکزی تبریز) • خانه هنرمندان تبریز (ختایی) • خانه هنگامی
دروازه‌ها	درب استانبول • درب باغمیشه • درب خیابان • درب سرخاب • درب شتربان • درب گجیل • درب میارمیار • درب نوبر
ساختمان‌ها	ساختمان اتحاد • ساختمان اعدادی • ساختمان انجمن خیریه ارامنه • ساختمان تاجر اردبیلی • ساختمان تامارا • ساختمان تجارتخانه نصیرزاده • ساختمان حیدرزاده • ساختمان دکتر شعاران • ساختمان سعادت • ساختمان علیوندی • ساختمان کتانچی • ساختمان کرباسی و صفرزاده • ساختمان لطفی • ساختمان مصباح و اخوان • ساختمان ناظم ذاکری • ساختمان نژادپرتوی
سینماها	سینما انقلاب (هتل کوثر) • سینما سعدی (۲۲ بهمن)
کارخانه‌ها	کارخانه آردسازی آراکلیان • کارخانه چرم‌سازی خسروی • کارخانه حوله برق لامع • کارخانه سالامبورسازی تبریز • کارخانه کبریت‌سازی توکلی • کارگاه سفال قابچی
کتابخانه‌ها	کتابخانه تربیت • کتابخانه کلکته‌چی • ساختمان سابق کتابخانه مرکزی تبریز
کلیساها	کلیسای انجیلی (پروتستان‌ها) • کلیسای سرکیس مقدس • کلیسای شوغاگات مقدس • کلیسای کاتولیک‌ها (عذرای توانا) • کلیسای مریم مقدس • کلیسای مریم ننه • کلیسای مسیحی آدونتیست
مسجدها	ارگ علیشاه (مسجد علیشاه) • مسجد آیت‌الله خسروشاهی • مسجد استاد و شاگرد (سلیمانیه) • مسجد اصفهانیان • مسجد الله‌وردی‌خان • مسجد امامزاده • مسجد امام جمعه • مسجد اندبیلی‌ها • مسجد ایپکچیلر (آیت‌الله اهری) • مسجد بنی‌هاشم • مسجد بهار (میل‌لی) • مسجد پل سنگی • مسجد ثقةالاسلام • مسجد جامع تبریز • مسجد چوپور عابدین • مسجد حاج آقابابا • مسجد حاج جعفردایی • مسجد حاج خلیل • مسجد حاج سید محمد مولانا • مسجد حاج صفرعلی • مسجد حاج علی‌النقی • مسجد حاج غفار • مسجد حاج غنی • مسجد حجت‌الاسلام • مسجد حسن پادشاه (اوزون حسن) • مسجد حضرت فاطمه • مسجد خلخالی • مسجد خونی • مسجد دال ذال • مسجد زاویه • مسجد زنجیرلی • مسجد سفید • مسجد سیدالمحققین • مسجد سید علی‌آقا • مسجد شهدا • مسجد شهید صدوقی (قله) • مسجد شهیدی • مسجد صاحب‌الامر (شاه تهماسب) • مسجد قراملک • مسجد قره‌باغی • مسجد قزلی (خزینه) • مسجد قزوینی‌ها • مسجد کبود (جهانشاه) • مسجد کریم خان • مسجد کلکته‌چی • مسجد کوچک • مسجد مجتهد (۶۳ ستون) • مسجد مصطفوی • مسجد مفیدآقا • مسجد مقبره • مسجد ملاکربلاییعلی • مسجد میدان مقصودیه • مسجد میرزا تقی • مسجد میرزا رستم • مسجد میرزا صادق (دینوری) • مسجد میرمحمدآقا
موزه‌ها	خانه موزه تمبر ایران (خانه مجتهدی) • موزه آذربایجان • موزه ادبی استاد شهریار (خانه استاد شهریار) • موزه ارامنه تبریز (کلیسای مریم مقدس) • موزه استاد بهتونی (مقبرةالشعرا) • موزه سفال (خانه علوی) • موزه سنجش (خانه سلماسی) • موزه شهرداری تبریز (کاخ شهرداری تبریز) • موزه صدا (خانه امیرپرویز) • موزه عصر آهن (گورستان مسجد کبود) • موزه قاجار (خانه امیرنظام) • موزه قرآن و کتابت (مسجد صاحب‌الامر) • موزه کارتون تبریز (مقبرةالشعرا) • موزه محرم (خانه دکتر صحتی) • موزه مطبوعات آذربایجان (خانه صلح‌جو) • نگارخانه حیدربابا (مقبرةالشعرا)
میدان‌ها	میدان ساعت • میدان صاحب‌آباد
یخچال‌ها	یخچال بیلانکوه • یخچال صادقیه • یخچال قائم‌مقام • یخچال لله‌بیگ
دیگر بناها	غسالخانه عموزین‌الدین • سقاخانه اهراب • کاروانسرای داش‌آتان • محوطه جلوی مسجد قزلی (خیابان تربیت)
رده