زبانهای کاسپی | |
---|---|
پراکنش: | کرانه جنوبی دریای مازندران |
تبار: | هندواروپایی
|
زیرگروهها: | |
گلاتولوگ | casp1236[۱] |
نقشهٔ خانواده زبانی کاسپین به همراه زبان تاتی و سمنانی |
زبانهای کاسپی،[۲] زبانهای کاسپین یا زبانهای حاشیه دریای مازندران[۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱] جزو دسته زبانهای ایرانی شمال غربیاند، که در شمال ایران و جنوب شرق جمهوری آذربایجان بدانان تکلم میشود و به چند زیرگروه کلی گیلکی، طبری (مازندرانی) و تالشی تقسیم شدهاند. این خانواده زبانی ایرانی تا به حال زبان رسمی نشدند ولی از گذشته تا کنون (قبل در دوران ایران باستان و پس از آغاز عصر اسلام در ایران بزرگ) به عنوان زبان دوم و منطقه ای در کشور ایران و ناحیه قفقاز به رسمیت شناخته شدهاست.
باید توجه کرد که نه تنها بین گیلکی و مازندرانی تفاوتهای زیادی وجود دارد بلکه هر یک از این دو گونه زبانی دارای لهجههای فراوانند.[۱۲]
زبان سمنانی که در شهر سمنان و استان سمنان (که در شمال ایران و مرکز ایران است) تکلم میشود،[۱۳] تالشی و تاتی جز این خانواده هستند.[۱۴][۱۵]
زبانها، گویشها یا لهجههایی که امروزه در کناره دریای مازندران به کار میروند علاوه بر دو گونه اصلی به نامهای طبری (مازندرانی) و گیلکی اند.
گویش کتولی شرقیترین گویش زبان مازندرانی میباشد که توسط گویشورانش کتولی نامیده میشود.[۱۶] طبری گالشی، طبری گرگانی، طبری طالقانی، طبری دماوندی، فیروزکوهی، قصرانی، الیکایی، دیباجی، کردکویی، بهشهری، ساروی، قائمشهری، سوادکوهی، بابلی، آملی، کجوری، کلارستاقی، چالوسی، کلاردشتی، شهمیرزادی و ولاترویی از دیگر گویشهای زبان مازندرانی میباشند.[۱۷][۱۸]
گیلکی انواع زیر را شامل میشوند: گالشی و دیلمی. گونههای اخیر لهجه ایی از گیلکی است که امروزه در کوهستانها به کار میرود.[۱۹]
گویشوران گویشهای گالشی در سرتاسر گیلان فهم متقابل دارند اما گالشیِ گیلان بهطور کامل با گالشیِ مازندران تفاوت دارد. گالشهایی که در کوهستان مازندران زندگی میکنند به گویش گالشی از زبان مازندرانی سخن میگویند.[۲۰]
اقوام ساکن در منطقهای که امروزه به نام گیلان و مازندران معروف است و در جنوب دریای مازندران قرار گرفته در طول تاریخ به نامهای مختلفی نامیده شدهاند. این نامها عبارتند از: کادوس (کادوش)، تپور، آمارد (مارد)، گیل، دیلم، کاس، کاس سی، کاس پی، هیرکانی، گل (جل)، گادوزی، تات، گالش، تالشی، گیلک، پهلوی، پارتی، فهلوی، مازندرانی، طبری، طبرستانی و جز آن.[۲۱]
گلاتولوگ زبانهای کاسپین را به سه دسته مازندرانی-شهمیرزادی، گرگانی و گیلکی-رودباری تقسیم نمودهاست.[۲۲]
گلاتولوگ زبان مازندرانی را به شش گویش زیر تقسیم نمودهاست:
گلاتولوگ زبان گیلکی را به دو گویش زیر تقسیم نمودهاست:
زبان رودباری: جمشید آباد، رستم آباد، شهران، توتکابون، جوبان، رودبار و لاکه.
استیلو گویشهای زبان کاسپین را به چهار گروه مازندرانی، کاسپین مرکزی، گیلکی شرقی و گیلکی غربی تقسیم نمودهاست:[۲۳]
استیلو زبان تاتی را جدا از زبانهای کاسپی دانستهاست و زبان تاتی را به تاتی جنوبی، تاتی مرکزی و تاتی شمالی تقسیم نمودهاست:[۲۴]
از نظر استیلو گویشهای رودباری و طالقانی و الموتی دستهبندی جدیدی را با عنوان تاتی مانندها «tatoid» تشکیل میدهند. گویشهای تاتی مانند به دلیل تأثیرات شدید زبانهای کاسپین و زبان فارسی تمام ویژگیهای زبان تاتی را از دست دادهاند. استیلو زبانهای تاتی مانند را به سه دسته تقسیم نمودهاست:[۲۵]
استیلو زبان تالشی را جدا از زبانهای کاسپی دانستهاست و زبان تالشی را به تالشی جنوبی، تالشی مرکزی، تالشی مرکزی-شمالی و تالشی شمالی تقسیم نمودهاست:[۲۶]
زبانهای زازا-گورانی به عنوان زیرشاخهای مستقل از زبانهای ایرانی شمال غربی دستهبندی شدهاند، اما نزدیکیهایی میان این زبانها با زبانهای کرانه خزر که زیرشاخهٔ دیگر زبانهای ایرانی شمال غربی هستند مشاهده شدهاست. زبانهای زازا-گورانی (بهویژه زبان زازاکی که خود مردم زازاکی به آن دیملی هم میگویند، در طول تاریخ، تحت تأثیر زبانهای کردی (شاخه غربی زبانهای ایرانی شمال غربی) قرار گرفتهاند. گفته میشود که گویشوران این زبان از منطقهٔ کرانهٔ جنوبی دریای خزر به ترکیهٔ امروزی مهاجرت کردهاند. به باور گارنیک آساتریان، زازاکی مرزهای همگویی متعددی را با زبانهای جنوب دریای خزر حفظ کردهاست و جایگاه این زبان در گروه گویشهای کرانه خزر (شاخهٔ شمالی خانوادهٔ زبانهای ایرانی شمال غربی) واضح است.[۲۷][۲۸]
اهالی مازندران خود را گلک مینامند و این نام محلی تقریباً مطابق با گسترهای است که لغتشناسان زبانهای خانواده کاسپین نامیدهاند. با این حال، هیچیک از این دو زبان دارای گونهٔ معیار و خط استاندارد نیستند و میتوانند مجموعهای از گویشها تعریف شوند. علاوه بر این دو زبان، گویش محلی منطقهٔ رامسر تا چالوس، تقریباً مطابق رویان تاریخی، را نمیتوان ذیل مازندرانی یا گیلکی طبقهبندی نمود. دونالد استیلو از اصطلاح «کاسپین مرکزی» برای نامیدن این گویش استفاده کرد و فرضیه زنجیره گویشی بودن مازندرانی-گیلکی مطرح شد. حبیب برجیان با بررسی دادههای بیش از پنجاه منطقه، این فرضیه را به ورطهٔ آزمایش گذاشت. آزمایش او پیوستگی گویشها بر اساس جغرافیا را از لحاظ فونولوژی تأیید کرد ولی این پیوستگی از نظر دستور و گرامر وجود نداشت.[۲۹]
دو زبان مازندرانی و گیلکی از لحاظ دستوری و واژگانی متفاوت میباشند. در جدول زیر تفاوتهای صرفی گویشهای دو زبان مازندرانی و گیلکی مقایسه میشود.[۳۰][۳۱]
زمان/شخص | مازندرانی (ساری) | مازندرانی (آمل) | مازندرانی (نوشهر) | مازندرانی (چالوس)[۳۲] | مازندرانی (کلاردشت)[۳۳] | تنکابن | گیلکی (لاهیجان) | گیلکی (رشت) | فارسی |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
گذشته ساده | hâkerdeme | hâkerdeme | hâkerdeme | hâkordeme | hâkordeme | hakerdem | bugudəm | bokodəm | کردم |
گذشته کامل | hâkerde-bime | hâkerde-bime | hâkerde-beme | hâkorde-beme | hâkorde-biyame | hakerde-bâm | bugudə-bum | bokodə-bum | کرده بودم |
گذشته التزامی | hâkerd-buem | hâkerde-bum | hâkerde-bum | hâkorde-bum | hâkorde-bum | hakerde-bum | bokodə-bim(i) | کرده باشم | |
گذشته التزامی کامل | hâkerde-bi-buem | hâkerde-bi-bum | hâkerde-bi-bum | hâkorde-bi-bum | hâkorde-bi-bum | کرده باشم | |||
گذشته استمراری | kârdeme/kândesteme | kerdeme/keneseme | kerdeme/keneseme | kordeme/komame | kordeme/komiyame | kâ-ne-bâm | gudəm | kodəmi | میکردم |
گذشته در حال انجام | daiye-kârdeme | davie-kerdeme | dave-kerdeme | dave-kordeme/dare-komame | daviye-kordeme/daviye-komiyame | dabâm-hakenem | gudə-dubum | kodən-dubum | داشتم میکردم |
حال ساده/آینده | kâmbe/kânedeme | kemme | kemme | komme | komme | kânem | kunəm | konəm | میکنم |
حال در حال انجام | dare-kâmbe | dare-kemme | dare-kemme | dare-komme | dare-komme | dare-hakenem | gudə-dərəm | kodən-dərəm | دارم میکنم |
حال التزامی | hâkenem | hâkenem | hâkenem | hâkonem | hâkonem | hakenem | bukunəm | bokonəm(i) | بکنم |
آینده نوع اول | xâmbe hâkenem | xâme hâkenem | xâyme hâkenem | xâyme hâkonem | xâyme hâkonem | xeynom hakenem | xanəm bukunəm | xayəm bokonəm | میخواهم بکنم |
{{cite book}}
: Invalid |display-editors=4
(help)