سکاکز

ساکز
سکاها در نقوش برجسته بر روی قطعه یافته شده در زیویه
نام	ساکز
کشور	ایران
استان	کردستان
شهرستان	سقز
بخش	مرکزی
اطلاعات اثر
نام‌های دیگر	سکز، سکاکز، اسکیت
نوع بنا	از جنس سنگ، چوب، آهک
کاربری	تاریخی
دیرینگی	هزاره اول قبل از میلاد
دورهٔ ساخت اثر	مادها، سکاها
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	دارد
ساکز روی نقشه ایران ۳۶°۱۴′۴۳″شمالی ۴۶°۱۶′۳۱″شرقی / ۳۶٫۲۴۵۳°شمالی ۴۶٫۲۷۵۳°شرقی / 36.2453; 46.2753

ساکز یا سکز یا سکاکز یا اسکیت^[۱] نام شهری باستانی مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است که در اتحاد اول سکاها با امپراتوری ماد، سکاها در این شهر سکونت نموده و آن را مرکز فرماندهی و پایتخت خود قرار داده و آن را ساکز نامیدند.^[۲] این شهر قبل از سکاها و در زمان مادها اسکیت نام داشته‌است و به دلایل مختلف جغرافیایی و اجتماعی بعد از سکاها همچنان مرکز سکونت مردمان و تمدنهای مختلف بوده و نام ساکز بر روی آن باقی ماند.^[۳] به اعتقاد باستان شناسانی همچون رومن گیرشمن^[۴] شهر کنونی سقز باقیمانده شهر باستانی ساکز است که قدمت آن به بیش از سه هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد.^{[الف][۵][۶][۷]}

تاریخ

سکاها

نقش برجسته هیئت سکایی در پلکان شرقی آپادانا

بر اساس آنچه که از منابع تاریخی و نوشته‌های مورخانی همچون هرودوت^[ب] و همچنین کتیبه‌های آشوری به دست آمده‌است، سکاها مردمانی کوچ نشین و مهاجر بوده‌اند که در پهنه وسیعی از فلات مرکزی آسیا از مرزهای چین تا اروپای شرقی و اوکراین و نیز در نواحی شرق و غرب فلات ایران در حال کوچ بوده و سکونت داشته‌اند.^[۸] سکاها مردمانی ایرانی‌تبار بوده که صدها سال قبل از امپراتوری هخامنشی تا زمان آن می‌زیسته‌اند. آنان مردمانی جنگجو بوده و گه‌گاه به سرزمین‌های همسایه خود یورش می‌بردند. سکاها از شاخه‌های نژاد هند و اروپایی بودند که همواره در تاریخ قدیم ایران خودنمایی می‌کردند. سکاها در زبان آشوری اشکوز نامیده می‌شدند و پارسیان و هندی‌ها آنان را سَکا می‌نامیدند. زبان سکایی باستان در معنی عام این اصطلاحات به گویش‌های ایرانی قبایل متعدد سکاها گفته می‌شود. از زبان سکایی باستان هیچ اثر مکتوبی تاکنون کشف نشده‌است. با این وجود در برخی منابع ایرانی، یونانی و آشوری شماری از واژگان سکایی باستان که عمدتاً نام‌های خاص هستند بر جای مانده‌است.^[۹] سکاها، قومی ایرانی زبان بودند و با اقوام نخستین آریایی در فلات ایران، پیوند خونی داشتند. آنها کم و بیش، با مفهوم در اوستا و افسانه‌های حماسی ایرانی، تورانیان و توران یکی دانسته شده‌اند و در شاهنامه فردوسی^[۱۰] به آنها اشاره شده‌است.^[۱۱]

چنان‌که در شاهنامه اسفندیار خطاب به رستم می‌گوید:

بدو گفت کای سگزی بدگمان

نشد سیر جانت ز تیر و کمان

دسته‌های سکاها

ناسیونالیسم رمانتیک: نبرد بین سکاها و اسلاوها (ویکتور واسنتسف، ۱۸۸۱)

سکاها از قبایل و دسته‌های مختلفی تشکیل شده بودند که سکاهای ساکن در فلات ایران چهار دسته بودند. سنگ‌نوشته بیستون از چهار دسته سکا یعنی سکا پَرَدرایه یا سکاهای آن سوی دریا، سکا تیگره‌خوده یا ماساژت یا ماورای سیحون، سکاهای هوم‌نوش یا ماورای جیحون و سکا پَرَسوغودَم یا آن سوی سغد نام می‌برد که این دسته آخر بعدها به سیستان مهاجرت کردند.^[۱۲]

جنگ با مادها

قبل از آغاز پادشاهی هوخشتره در امپراتوری ماد، سکاها به مرزهای این امپراتوری می‌تاختند. در یکی از این حمله‌ها ۲۷ سال بر قلمرو مادها استیلا پیدا نمودند. خبر تهاجم سکاها هووخشتره را ناچار کرد از نینوا بازگشته تا از کشور خود دفاع کند، شکست مادها در جنگ موجب شد سکاها به قدرت اول آسیا بدل شوند. از تاخت‌وتاز و غارت‌های آنان در کتاب ارمیا، از کتب مذهبی یهودیان، نیز یاد شده‌است. چند سال بعد، هووخشتره با کشتن رهبران سکاها موفق به شکست آنان شد.^[۱۳][۱۴] پس از بازپس‌گیری قلمرو ماد و نیز آغاز پادشاهی هوخشتره، سکاها توسط جنگجویان ماد تار و مار شده و از مرزهای امپراتوری رانده شدند. اما جنگ مادها با آشوریان، هوخشتره را بر این داشت که با پادشاه سکاها پروتوثیس پیمان صلح بسته و با این اتحاد بر آشوریان غالب آید. این اتفاق در ده سال اول حکومت او انجام شد و سکاها با این پیمان در عمل در مادها انقیاد پیدا کرده و تبدیل به جزئی از آنها شدند. هوخشتره پس از انقیاد سکاها در ماد، گروهی از سکاها را به غرب ماد کوچ داده و این سرزمین را به نام آنان سکز یا ساکز خواند.^[۱۵][۱۶]

جنگ با هخامنشیان

نقشه مبارزات داریوش با سکاها

در اویل دوران هخامنشیان درگیری‌های مرزی با سکاها ادامه داشت. در یکی از همین درگیری‌های مرزی کورش بزرگ بنیان‌گذار هخامنشیان در نبردی با گروهی از سکاهای خاوری به نام ماساژت‌ها در منطقه خیوه به سال ۵۲۹ پیش از میلاد کشته شد.^[۱۷] بعدها داریوش بزرگ دیگر پادشاه هخامنشی درسال ۵۱۲–۵۱۴ پ. م برای تنبیه سکاها تا مرکز اروپا و حدود مولداوی امروزی پیشروی کرد و این لشکرکشی داریوش بر علیه سکاها در تاریخ کم نظیراست. هرودوت نقل می‌کند که سکاها از راهکار کوچ‌نشینان استفاده کردند و در عوض رویارویی و جنگیدن با سپاه هخامنشی گریختند.^{[۱۸][۱۹][۲۰]}

سیستم شهری

آغاز سکونتگاه‌ها

خشایارشا جزئیات سرباز سکایی ارتش هخامنشی را شرح می‌دهد

تاریخ شهرنشینی در ایران را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد:^[۲۱]

• دورهٔ نخست، از شکل‌گیری شهرهای نخستین تا سقوط امپراتوری ساسانی، یعنی از هزارهٔ سوم پیش از میلاد تا سال ۶۴۱ میلادی که در اینجا ما از عنوان «شهر باستانی» برای آن استفاده خواهیم کرد.
• دورهٔ دوم، از شکل‌گیری شهرهای اولیهٔ اسلامی تا پایان دورهٔ قاجار، یعنی از سال ۶۴۱ تا ۱۹۲۵ میلادی که در اینجا ما از عنوان «شهرهای اسلامی» از آن سخن خواهیم گفت.
• دورهٔ سوم، از شکل‌گیری دولت پهلوی در سال ۱۹۲۵ تا امروز که در اینجا با عنوان «شهر جدید (خدماتی و صنعتی)» به آن اشاره خواهیم کرد.

در دوران طولانی میان سالهای ۹۰۰۰ تا ۷۰۰۰ قبل از میلاد، شهرنشینی در غرب ایران و مناطق کوهستانی زاگرس به گونه ای بوده‌است که در نقاطی که شرایط محیطی اجازه می‌داد، انسان به کمک چوب برای شخم زدن و با روش کشاورزی آیش که شاید نخستین کوشش آگاهانه در استفاده از زمین بود، سعی در تهیه غذا و سکونت دراز مدت داشته‌است.^[۲۲] زاگرس مرتفع اقامتگاهی طبیعی برای گروه‌های اجتماعی اولیه بوده‌است این مناطق نمی‌توانست برای رشد دانه‌های وحشی غلات، مکان مناسبی باشد. افزایش جمعیت در مناطق مرتفع زاگرس موجب گردید تا گروه‌هایی از مردم منطقه اقدام به مهاجرت به دره‌های پست زاگرس نمایند جاییکه مناسب کشت غلات بود. در آن دره‌ها تجارت خود را در زمینه کشاورزی بکار گرفتند. این مرحله را باید آغاز کشاورزی دائمی دانست. زندگی در دره‌ها با امتیازاتی که به لحاظ کشاورزی دارا بود پس از مدت زمان کوتاه رشد قابل ملاحظه جمعیت را بدنبال داشت. این رشد جمعیت را آشکارا می‌توان در افزایش شمار محوطه‌های مسکونی در طول نیمه دوم هزاره ششم در منطقه مشاهده کرد.^[۲۳] شهرنشینی به معنای واقعی در ایران قبل از هخامنشیان و در دوران حکومت ماد و سکاها شروع شد. مادها برای مقابله با تهاجمات آشوری‌ها نیاز به تمرکز سیاسی و نظامی برای افزایش قدرت مقابله در برابر آنها داشتند. بدین ترتیب شهرها گسترده‌تر و پیشرفته تر از قبل ساخته شدند.^[۲۴]

بافت شهری

نمونه یک دژ دوران ماد و سکاها، دژ مادی خارخار از روی نقش برجسته آشوری دور-شاروکین

تمدن‌های مختلف با وجود جنگ‌های بی پایان از یکدیگر تأثیر پذیرفته و عناصر فرهنگی خود از جمله معماری و شهر سازی را تکامل می‌بخشیدند. به نظر می‌رسد که هنر تصویری مادی تحت تأثیر بابلی‌ها و آشوری‌ها، مهرتراش‌ها و کاتب‌های ایلامی قرار گرفته‌است و به همین منوال سکاها و مادها بر یکدیگر تأثیر گذاشته‌اند.^[۲۵] در قسمت پیشه‌ها هنرنمایی بر مفرغ و آهن به درجهٔ عالی رسیده بود. به ویژه مصنوعات هنری مفرغی، سنگتراشی و صنعت سفالینه‌سازی و محتملا نساجی پیشرفت کرده بود. تزئینات گوناگونی که بر ظروف سفالی آن روزگار دیده می‌شود چنین نشان می‌دهد که مادها و سکاها بر منسوجات نیز نقوش زیبای مزبور را به کار می‌برده‌اند.

قلعه ها

در اواخر سدهٔ هشتم پیش از میلاد مادها در ایران غربی گرد هم جمع شده، نیرو گرفتند و با آشوریان که به آن‌ها یورش برده بودند، جنگیدند و طی جنگ‌هایی که حدود یکصد سال به طول انجامید آنان را شکست دادند و دولتی بنیان نهادند که ۱۲۰ سال فرمانروایی نمود. این اولین حکومت بزرگ در ایران باستان بود که زمینه را برای سکونت دائم و ساخت بناها و شهرها فراهم نمود. سکونت دائمی در بخش غربی ایران باستان و تأثیرپذیری از تمدن‌های دیگر و نیز باورهای دینی و اهورایی زمان خود منجر به ساخت معابد، آتشکدهها و بناهای نظامی و قلعهها و دژهای مختلف به‌طور متعدد گردید. بطوریکه آثار آن در زمان معاصر نیز موجود و به ثبت ملی رسیده‌است. قلعه یا دژ به معنی استحکامی بوده که در اطراف شهرها ساخته می شده است. در گذشته از قلعه استفاده های متعددی صورت می گرفته، مثلا در هنگام جنگ به عنوان قلعه دفاعی و مردم تا زمانیکه بیم حمله دشمن وجود داشته در درون قلعه می ماندند و معمولا در درون آن آذوقه زندگی برای چندین ماه موجود بود .برای محافظت از ساختمان و قسمت های مختلف قلعه بارو ساخته می شده است. اولین قلعه های تاریخ ایران باستان مربوط به دوران تشکیل حکومت مادها می باشد به گونه ای شهرها از قلعه و باروهای بزرگ ساخته می‌شدند. مقر اصلی نیروهای نظامی و فرماندهی بر روی تپه‌های مرتفع مجاور سکونتگاه‌ها بنا می‌شدند. به همین دلیل امروزه شاهد وجود بقایای تعداد زیادی از این گونه تپه قلعه‌ها در محدوده شهرهای غرب ایران و بالاخص شهر سقز می‌باشیم که بیشتر آنها ثبت ملی شده‌اند.^[۲۶]

عمارت ها و بناهای مذهبی

بناهای مذهبی و معابد یافته شده در سکونت‌گاه‌های مادها و نیز نام‌های خاص مادی که با اسامی دینی آریایی ترکیب شده‌اند مانند: مزداکو (Mazdakku)، باگپارنا (Bagparna)، اوراپارنو (Auraparnu)، آرتاسیارو (Artasiraru)، بگداتی (Bagdatti)، باگماشدا (Bagmashda) به آشکارا تعلق مذهبی قوم ماد و سکا را به اندیشه‌ها و آیین‌های دینی هندوایرانی، آریایی و زرتشتی نشان می‌دهد. نام شاهان و سرداران ماد که در متون آشوری و یونانی و پارسی باستان ذکر گردیده‌اند مانند: فْرَوَرتی، اوُوَخْشَترَ، اَرشْتْی‌وَییگَ، شیدیرپَرنَ، تَخمَ‌سپادَ و غیره همگی به‌آشکارا «آریایی» هستند. این روند بعد از انقیاد سکاها در مادها ادامه یافت و این فرهنگ تمدن آریایی بود که شکل و ترکیب عناصر شهری را تشکیل می‌داد. در زمان سکاها سنگ و چوب و آهک مصالح اصلی ساخت ساختمان در سکونتگاه‌های دائمی زاگرس را تشکیل می‌دادند. ستون‌های اصلی در عمارت‌ها، قلعه‌های بزرگ، آتشکده‌ها و معابد با سنگ‌های تراشیده شده ساخته شده بودند. تکامل این سبک معماری در هگمتانه و بعدها در زمان هخامنشیان و تخت جمشید به خوبی نمایان است و ساخت این شهر بزرگ تحت تأثیر هنر مادها و سکاها بوده‌است.^[۲۷][۲۸]

گوردخمه ها

همچنین از دوره سکاها و مادها دخمه‌هایی یافت شده‌است که آرامگاه شاهان و بزرگان مادی و سکایی است. که در دل کوه‌ها جای دارند. آنها برای ساختن بناها از قیر طبیعی استفاده می‌کردند. باستان شناسان در تپه گیان گورستان سیلک و گنجینه زیویه آثار فلزی و سفالی کشف کرده‌اند که همگی نشانگر ذوق و سلیقه و مهارت آنان در زمینه هنر و صنعت است. همچنین هنرنمایی بر مفرغ و آهن، سنگ‌تراشی، سفال سازی و نساجی پیشرفت فراوانی کرده بودند.^[۲۹][۳۰]

آثار به دست آمده

مقالهٔ اصلی: فهرست آثار ملی تاریخی سقز

هزاران قطعه آثار باستانی از جنس سفال، آهن و طلا و سایر فلزات به همراه بقایای مانده از ده‌ها قلعه و دژ نظامی و آتشکده‌ها و گوردخمه‌ها از جمله آثاری است که در دهه‌های گذشته کشف و به دست آمده‌است که تعدادی زیادی از آنها به سرقت رفته و تعدادی نیز در موزه‌های داخلی و موزه‌های بزرگ خارجی نگهداری می‌شوند. از مهمترین آثار بر جای مانده می‌توان به قلعه‌های باستانی زیویه، کوشکله، گل تپه و نیز گنجینه بزرگ زیویه اشاره نمود.^{[۳۱][۳۲][۳۳]}

پلاکی با نقوش برجسته از قلعه زیویه

نمونه‌هایی از قلعه‌های ثبت شده عبارتند از:

ردیف	نام	شماره ثبت	تاریخ ثبت
۱	تپه قلعه اسلام‌آباد	۶۸۵۰	۱۳۸۱
۲	تپه قلعه پشت روستای خوشقشلاق	۱۰۰۶۶	۱۳۸۲
۳	تپه قلعه پولاد بگ	۱۰۰۸۳	۱۳۸۰
۴	تپه قلعه پیر یونس	۶۸۹۵	۱۳۸۱
۵	تپه قلعه توان	۱۰۰۶۷	۱۳۸۰
۶	تپه قلعه چوملو	۴۰۱۵	۱۳۸۰
۷	تپه قلعه زیویه	۴۰۱۸	۱۳۸۰
۸	قلعه برزان	۵۱۲۸	۱۳۸۰
۹	قلعه زیویه	۷۶۲	۱۳۴۶
۱۰	قلعه قیلسون	۵۰۹۳	۱۳۸۰
۱۱	قلعه کند لان	۶۸۴۳	۱۳۸۱
۱۲	قلعه کهنه (کمنتو)	۵۱۰۷	۱۳۸۰
۱۳	قلعه هفت وانان	۶۸۴۰	۱۳۸۱
14	گوردخمه قلعه‌گاه	۹۶۴۳	۱۳۸۲

جستارهای ویژه

• بارتاتوآ
• سکاها
• مادها
• شهرهای باستانی ایران

یادداشت‌ها

1. ایوب ربنو باستان‌شناس یهودی زمان پهلوی نیز به این اشاره کرده‌است.
2. در نوشته‌های تاریخی و جغرافیایی بقراط، ارسطو، استرابون و بطلمیوس نیز آگاهیهای گوناگونی در مورد سکاها داده شده‌است.

پانویس

1. تاریخ منطقه سقز^{[پیوند مرده]}، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
2. شهر گولان افتخاری بر تارک کردستان، ایسنا، ۱۳۹۳
3. تاریخچه و روند گسترش کالبدی شهر سقز، پایگاه وزارت راه و شهرسازی
4. روایت گیرشمن از تاریخ ایران باستان به چاپ بیست‌وسوم رسید، خبرگزاری مهر، ۱۳۹۹
5. تاریخ شهرهای کردستان بایگانی‌شده در ۲۰۲۱-۱۰-۱۲ توسط Wayback Machine، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی
6. شهر ساکز در تمدن سکاها، وب سایت رسمی شهرداری سقز
7. معرفی جاذبه گردشگری ایران؛ جاذبه گردشگری سقز^{[پیوند مرده]}، خبرگزاری میزان، ۱۳۹۶
8. رضالو، رضا؛ آیرملو، یحیی (۱۳۹۴). «شواهد باستان شناختی جدید از حضور تاریخی اقوام سکایی در ایران». پژوهش‌های تاریخی (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان). ۵۱ (۴): ۱۷–۳۲.
9. درباره سکاها و زبان سکایی، دنیای اقتصاد، ۱۳۹۴
10. طاهری، محمد (۱۳۹۱). «جایگاه و تأثیر قوم سکایی در تاریخ و شاهنامه فردوسی». متن‌شناسی ادب پارسی. ۴ (۱): ۱۲۵–۱۴۶.
11. گلی، افسانه (۱۳۹۹). «واکاوی نقش سکاها در تاریخ ایران باستان». تاریخنامه خوارزمی. ۸ (۳۲).
12. میری، مهدی (۱۳۹۶). «شناسایی اقوام سکایی بر اساس نقوش برجسته دوران هخامنشی». سومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران.
13. دیاکو، پادشاه مادها | با اولین پادشاه ایران آشنا شوید، حقوق نیوز
14. افکنده، احسان (۱۳۹۵). «بازتاب شک لگیری دولت ماد در «گفتار مادی» هرودوت*». تاریخ ایران. ۹ (۲۰): ۱–۲۳.
15. سکاها، سپندارمذ
16. ایمان پور، محمد تقی؛ قصاب زاده، راضیه (۱۳۹۰). «بررسی رابطه مادها و پارس‌ها پیش از ظهور امپراتوری هخامنشیان». پژوهش‌های تاریخی. ۳ (۴): ۷۳–۸۶.
17. راز مرگ کوروش / داستان آخرین نبرد شاه مقتدر ایران، عصر ایران، ۱۳۹۷
18. علی پور، اعظم (۱۳۹۵). «سکاها در زمان کوروش دوم و داریوش یکم هخامنشی». فصلنامه علمی تخصصی پژوهش در تاریخ. ۷ (۳-۴): ۴۹–۶۰.
19. داریوش در آستانۀ سرزمین سکاها، صدای میراث، ۱۳۹۸
20. زهر چشم سرداران ایرانی از اروپایی‌های وحشی، روزنامه خراسان
21. روند شهرنشینی در تاریخ ایران، حقوق نیوز
22. سلطان زاده، حسین (۱۳۹۰). تاریخ مختصر شهر و شهرنشینی در ایران (از دوران باستان تا 1355 ه‍.ش). تهران: چارطاق. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۵۴۲۶۶۹. کاراکتر zero width joiner character در |عنوان= در موقعیت 63 (کمک)
23. یوسفی فر، شهرام (۱۳۸۹). «الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران». تاریخ ایران (۶).
24. کرکه آبادی، زینب؛ ربیعی نژاد، تحسین (۱۳۹۶). «بررسی روند شهرو شهرنشینی و توسعه فیزیکی شهرها در ایران (از دوره باستان تا پیش از انقلاب اسلامی)». کنفرانس ملی پژوهش‌های نوین در مدیریت، اقتصاد و علوم انسانی.
25. تبریزی شهروی، زهرا (۱۳۹۹). «سکاها و تأثیر آنها بر فرهنگ و تمدن مادها و هخامنشیان». چهارمین کنفرانس بین‌المللی زبان، ادبیات، تاریخ و تمدن.
26. اسکندر زاده، منوچهر؛ منصور ایلانلو، رعنا (۱۳۹۵). «بررسی و مطالعه معماری قلعه ها، نمونه موردی». دومین همایش بین المللی معماری،عمران و شهرسازی در آغاز هزاره سوم.
27. موسوی بجنوردی، محمد کاظم (۱۳۹۴). تا‌ریخ‌ جا‌مع‌ ایران‌: اوضا‌ع اجتما‌عی‌ و اقتصا‌دی ایران‌، هنر و معما‌ری، ما‌د و هخا‌منشی‌؛ جلد سوم‌. تهران: مرکز دائرة‌ المعا‌رف‌ بزرگ‌ اسلامی‌ (مرکز پژوهشها‌ی ایرانی‌ و اسلامی‌). بایگانی‌شده از اصلی در ۳ فوریه ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئیه ۲۰۲۲.
28. سلیمانی، پیمان (۱۳۹۴). «شناخت و معرفی آتشکده نگار با نگرشی بر ساختار کالبدی چهارطاقیها». دومین کنفرانس بین المللی پژوهش در مهندسی، علوم و تکنولوژی.
29. جاگیر، مریم؛ اردستانی رستمی، حمیدرضا (۱۳۹۵). «بررسی جایگاه قوم سکاها در تاریخ ایران». کنگره بین‌المللی زبان و ادبیات.
30. جمشیدی، ایرج؛ علیپور، سارا (۱۳۹۹). «بررسی ساختار شناسی و معماری گوردخمه های کهن در ایران». چهارمین مجمع توسعه فناوری و کنفرانس بین المللی یافته های نوین عمران معماری و صنعت ساختمان ایران(Ircivil2019).
31. کشف عتیقه های ۳ هزار ساله در سقز، خبرگزاری مهر ۱۳۹۹
32. کدام آثار تاریخی ایران در موزه‌های معروف دنیا هستند؟ ، جماران،
33. قلعه باستاني 'زيويه'، جهاني است كه جهاني نشده، ایرنا، ۱۳۹۵

منابع

• فاروقی، عمر (۱۳۶۹). تاریخ و فرهنگ سقز کردستان. سقز: انتشارات محمدی.
• رشادی، کامل (۱۳۹۶). تاریخ تمدن کرد. تهران: انتشارات شفیعی. شابک ۹۷۸۹۶۴۷۸۴۳۴۸۵.
• مردوخ روحانی، محمد (۱۳۵۱). تاریخ مردوخ، تاریخ کرد و کردستان. سنندج: غریقی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئیه ۲۰۲۲.
• شیخی، مهتا (۱۳۹۳). آثار گنجینه زیویه. تهران: پازینه. شابک ۹۷۸۶۰۰۱۸۰۰۷۰۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ ژانویه ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئیه ۲۰۲۲.
• کریمی، فرشته (۱۳۸۶). زیویه: شهرهای ایران. شیراز: نوید شیراز. شابک ۹۷۸۹۶۴۳۵۸۳۴۵۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئیه ۲۰۲۲.
• گیرشمن، رومن (۱۳۹۴). ایران از آغاز تا اسلام. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۴۵۰۳۲۷.
• هردوت (۱۳۹۳). تاریخ هرودوت: مادها و هخامنشیان تا فرجام کوروش کبیر. ترجمهٔ اسماعیل سنگاری (ویراست علی نویدی ملاطی). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه. شابک ۹۷۸۶۰۰۲۵۳۰۲۵۷.
• خوب شمهیری، مجتبی (۱۳۸۷). اوضاع سیاسی و اجتماعی شمال غربی ایران در قرن هفتم قبل از میلاد (ماناییها، اوراتوها، آشوریها، مادها و سکاها) (ویراست مجید باقری). تهران: پنویس.
• تالبوت رایس، تامارا (۱۳۷۰). سکاها (ویراست مجید باقری). تهران: پنویس. شابک ۹۷۸۹۶۴۶۴۱۴۸۹۱.
• چرنکو، ای. و . (۱۳۹۲). سکاها (700 تا 300 پیش از میلاد) (ویراست مجید باقری). تهران: پنویس. شابک ۹۶۴۸۱۰۱۵۵۸.
• حمیدی منش، تقی (۱۳۹۸). عناصر ایرانی و میانرودانی در هنر سکایی، با تأکید بر گنجینه فترزفلده. کرمانشاه: دانشگاه رازی کرمانشاه.
• ایراندوست، کیومرث؛ آشوری، کسرا (۱۳۹۵). بازشناسی عناصر تاریخی هسته شهر ایرانی (مطالعه موردی، هسته تاریخی مرکز شهر کرمانشاه). سنندج: دانشکده هنر و معماری دانشگاه کردستان.
• براتی‌بروجنی، معصومه (۱۳۹۹). پارسیان و سکاها (داریوش یکم و تعقیب و گریز سکاها). پرپروک. شابک ۶۰۰۸۳۶۲۵۲۷.

پیوند به بیرون