فرهنگ تریالتی–وانادزور

یک جام طلای جواهرنشان از تریالتی. موزه ملی گرجستان، تفلیس.

فرهنگ تریالتی–وانادزور، که پیش‌تر به نام فرهنگ تریالتی–کیروفاکان شناخته می‌شد، نام خود را از منطقه تریالتی در گرجستان و شهر وانادزور در ارمنستان گرفته است. این فرهنگ به اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم پیش از میلاد مربوط می‌شود.^[۱]

این فرهنگ در مناطقی که پیش‌تر فرهنگ کورا–آراکس در آن‌ها وجود داشت، شکل گرفت.^[۲] برخی پژوهشگران معتقدند این فرهنگ دارای ریشه‌های هندواروپایی بوده است.^[۳][۴][۵]

فرهنگ تریالتی–وانادزور بعدها به فرهنگ لچاشن–متسامور تکامل یافت.^[۶] همچنین ممکن است در شکل‌گیری کنفدراسیون هایاسا–آزی که در متون هیتی‌ها ذکر شده، نقش داشته باشد^[۷][۸] و همچنین به موشکی‌ها که در متون آشوری آمده، ارتباط داشته باشد.^[۹]

پیش‌زمینه

قدیمی‌ترین فرهنگ شولاوری–شومو از ۶۰۰۰ تا ۴۰۰۰ پیش از میلاد در این منطقه وجود داشته است.^[۱۰] پس از آن، فرهنگ کورا–آراکس پدیدار شد.

مرحله شکوفایی فرهنگ تریالتی–وانادزور در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد آغاز شد.^[۱۱]

در مرحله نهایی عصر برنز میانی (حدود ۱۷۰۰–۱۵۰۰ پیش از میلاد)، علاوه بر فرهنگ تریالتی–وانادزور، سه افق فرهنگی دیگر که از نظر جغرافیایی همپوشانی دارند، در قفقاز جنوبی (ماورای قفقاز) و شرق آناتولی غالب بودند: کارمیر برد (که با نام تازاکند نیز شناخته می‌شود)، کارمیر وانک (که با نام کیزیل وانک و وان–ارومیه نیز شناخته می‌شود) و سوان–اوزرلیک (که با نام سوان–آرتساخ نیز معروف است).^[۱۲]

ظروف سفالی سیاه صیقلی و نقاشی‌شده تک‌رنگ که از گورستان‌های آنی و کوچوک چاتما (مالی پرگیت) در استان قارص ترکیه و تپه سوس در استان ارزروم به‌دست آمده‌اند، شباهت زیادی به ظروف فرهنگ تریالتی دارند.^[۱۳] تپه سوس ممکن است با هایاسا–آزی مرتبط باشد.^[۸]

گورپشته‌ها

در این دوره، تمایزهای اجتماعی قوی با گورهای پشته‌ای آشکار شده است. شباهت‌هایی با فرهنگ اولیه کوروگان نیز مشاهده می‌شود. در این فرهنگ، سوزاندن مردگان رواج داشت. سفال‌های نقاشی‌شده معرفی شدند و برنز مبتنی بر قلع غالب گردید. ارتباطات جغرافیایی و پیوند با دیگر مناطق خاور نزدیک در بسیاری از جنبه‌های این فرهنگ مشهود است. به‌عنوان نمونه، دیگی که در تریالتی کشف شده، تقریباً با دیگ یافت‌شده در گور دایره‌ای الف، میسین در یونان یکسان است.^[۱۱]

فرهنگ تریالتی–وانادزور ارتباطاتی با فرهنگ‌های پیشرفته دنیای باستان، به‌ویژه با دریای اژه^[۱۴] و همچنین با فرهنگ‌هایی در جنوب و شرق خود داشته است.^[۱۵] سفال‌های تک‌رنگ و چندرنگ نقاشی‌شده تریالتی–وانادزور شباهت زیادی به سفال‌های دیگر مناطق خاور نزدیک دارد. به‌ویژه، سفال‌های مشابهی به نام سفال‌های ارومیه (نام‌گذاری‌شده به افتخار دریاچه ارومیه در ایران) شناخته می‌شوند. همچنین، سفال‌های مشابهی توسط فرهنگ‌های سوان–اوزرلیک و کارمیر برد–سوان تولید شده است.

محوطه تریالتی در ابتدا طی سال‌های ۱۹۳۶ تا ۱۹۴۰، پیش از احداث یک پروژه برق‌آبی، کاوش شد و طی آن ۴۶ تپه‌گور کشف گردید. در ادامه، شش تپه‌گور دیگر طی سال‌های ۱۹۵۹ تا ۱۹۶۲ کشف شدند.^[۱۶]

تپه‌گورهای مرتبط

تپه‌گورهای مرتقوپی تا حدی مشابه و هم‌زمان با ابتدایی‌ترین تپه‌گورهای تریالتی هستند. این دو مجموعه نمایانگر مرحله آغازین فرهنگ اولیه تپه‌گور در قفقاز مرکزی هستند.

این دوره اولیه تپه‌گور که به‌عنوان دوره مرتقوپی–بدنی شناخته می‌شود، به‌عنوان یک مرحله انتقالی و نخستین مرحله عصر برنز میانی تفسیر شده است.^[۱۷]

آیین‌های تدفین

فرهنگ تریالتی–وانادزور به‌خاطر شکل خاص تدفین خود مشهور بود. افراد برجسته در گورهای بزرگ و بسیار غنی زیر تپه‌های خاکی و سنگی دفن می‌شدند که گاه شامل ارابه‌های چهارچرخ بودند. همچنین، اشیای طلای بسیاری در این گورها یافت شده است.^[۱۴] این اشیای طلا شباهت زیادی به اشیای یافت‌شده در ایران و عراق دارند.^[۱۰] آنان همچنین با قلع و آرسنیک کار می‌کردند.^[۱۸] این نوع تدفین در تپه‌گور یا «تپه‌پشته»، همراه با وسایل چرخ‌دار، مشابه فرهنگ فرضیه کورگان است که با سخنوران نیا-هندواروپایی مرتبط دانسته شده است. در واقع، سفال سیاه صیقلی گورهای اولیه تریالتی شباهت زیادی به سفال فرهنگ کورا–آراکس دارد.^[۱۹] در زمینه تاریخی، انباشت ثروت چشمگیر در گورهای تپه‌ای، مشابه فرهنگ‌های مرتبط و نزدیک با آیین‌های تدفین مشابه، بسیار قابل‌توجه است.^[۲۰] این رویه احتمالاً نتیجه تأثیر تمدن‌های قدیمی‌تر جنوب در هلال حاصل‌خیز بوده است.^[۲۱]

سبک سفال‌گری تریالتی–وانادزور به‌نظر می‌رسد که به عصر برنز پایانی و سفال‌های قفقاز جنوبی تبدیل شده باشد که در بخش‌های وسیعی از مناطق شرقی ترکیه امروزی یافت شده‌اند. این سفال‌ها با گسترش موشکی‌ها مرتبط دانسته شده‌اند.^[۹]

منابع

1. Munchaev 1994, p. 16; cf. , Kushnareva and Chubinishvili 1963, pp. 16 ff.
2. The Making of Bronze Age Eurasia - Page 266 by Philip L. Kohl
3. John A. C. Greppin and I. M. Diakonoff, "Some Effects of the Hurro-Urartian People and Their Languages upon the Earliest Armenians" Journal of the American Oriental Society Vol. 111, No. 4 (Oct. –Dec. 1991), p. 721 [۱]
4. Joan Aruz, Kim Benzel, Jean M. Evans, Beyond Babylon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millennium B.C. Metropolitan Museum of Art (New York) [۲] (2008) p. 92
5. Kossian, Aram V. (1997), The Mushki Problem Reconsidered pp. 254
6. Robert Hewsen. Armenia: A Historical Atlas. University of Chicago Press. 2001. p. 22.
7. Kosyan, Aram (2014). "To the East of Hatti". In Özfırat, Aynur (ed.). Essays in Honour of Veli Sevin. Yayinlari. p. 279.
8. Serkan Demirel, "A Contribution to Localization of Azzi-Hayaša Mentioned in Hittite Cuneiform Texts." Archivum Anatolicum-Anadolu Arşivleri (ArAn). 2017. pp. 97-110. https://www.academia.edu/38267672
9. Kossian, Aram V. (1997), The Mushki Problem Reconsidered pp. 260-261
10. Geraldine Reinhardt, Bronze Age in Eurasia Lecture Delivered 29 July 1991; Archived 21 JUL 2015
11. Joan Aruz, Sarah B. Graff, Yelena Rakic, Cultures in Contact: From Mesopotamia to the Mediterranean in the Second Millennium B.C. The Metropolitan Museum of art symposia. Metropolitan Museum of Art, 2013 شابک ‎۱۵۸۸۳۹۴۷۵۱ p12
12. Daniel T. Potts A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East. Volume 94 of Blackwell Companions to the Ancient World. John Wiley & Sons, 2012 شابک ‎۱۴۰۵۱۸۹۸۸۶ p.681
13. Aynur ÖZFIRAT (2008), THE HIGHLAND PLATEAU OF EASTERN ANATOLİA IN THE SECOND MILLENNIUM BCE: MIDDLE/LATE BRONZE AGES
14. "Trialeti culture". Archived from the original on 2007-09-27. Retrieved 2007-02-16.
15. Edens, Christoper (Aug–Nov 1995). "Transcaucasia at the End of the Early Bronze Age". Bulletin of the American Schools of Oriental Research. The American Schools of Oriental Research. 299/300 (The Archaeology of Empire in Ancient Anatolia): 60, 53–64. doi:10.2307/1357345. JSTOR 1357345. S2CID 163585471.
16. The Peoples of the Hills: Ancient Ararat and Caucasus. Charles Burney and David Marshall Lang p 90-96.
17. "The Beginnings of Metallurgy". www.geocities.ws.
18. Edens, page 56
19. Edens page 58
20. Edens page 59
21. Edens, see generally