فهرست خدایان بین‌النهرین

مهر استوانه‌ای اکدی (ح. ۲۳۰۰ پیشا دوران مشترک) که در آن خدایان اینانا، اوتو، اِنکی و ایسیمود به تصویر کشیده می‌شوند.^[۱]

فهرست خدایان بین‌النهرین شامل خدایانی است که تقریباً همگی‌شان انسان‌انگار بودند.^[۲] تصور می‌شد که آنها دارای قدرت خارق‌العاده‌ای هستند^[۲] و اغلب در اندازه فیزیکی مهیبی مجسم می‌شدند.^[۲] خدایان معمولا مِلَم بر تن داشتند، جسمی ناشناخته که «آنها را در شکوهی ترسناک می‌پوشاند»^[۳] و قهرمانان، شاهان، غول‌ها و حتی شیاطین می‌توانستند آن را بپوشند.^[۴] تاثیری که دیدن ملم یک خدا بر انسان می‌گذارد با واژه نی (خواب‌رفتگی) توصیف شده است.^[۵] هر دو زبان سومری و اکدی واژه‌های زیادی برای بیان احساس نی دارند،^[۴] از جمله واژه پولوهتو که معنای آن «ترس» است.^[۵] خدایان تقریبا همیشه با کلاه شاخدار به تصویر کشیده می‌شوند^[۶][۷] که تا هفت جفت شاخ گاو بر آن قرار دارد.^[۸] آنها همچنین گاهی اوقات با لباس‌هایی به تصویر کشیده می‌شدند که زیورآلات تزئینی طلائی و نقره‌ای به استادی بر آنان دوخته شده است.^[۷]

در بین‌النهرین باستان معتقد بودند که خدایان در آسمان زندگی می‌کنند^[۹] اما مجسمه خدا، تجسم فیزیکیِ خود خدا است.^[۹][۱۰] از این رو، بت‌ها مورد توجه و مراقبت دائمی قرار می‌گرفتند^[۱۱][۹] و گروهی از کاهنان برای نگهداری از آنان تعیین می‌شدند.^[۱۲] این کاهنان بر تن مجسمه لباس می‌پوشاندند^[۱۰] و در برابر آنان سفره غذا قرار می‌دادند تا «بخورند».^[۱۱][۹] اعتقاد بر این بود که معبد یک خدا، محل واقعی زندگی آن خداست.^[۱۳] خدایان قایق نیز داشتند، دوبه‌هایی که معمولا در معابدشان نگهداری می‌شد^[۱۴] و در طول جشن‌های مذهبی گوناگون برای انتقال مجسمه‌های آیینی آنان در مسیر آبراه‌ها استفاده می‌شد.^[۱۴] خدایان همچنین ارابه‌هایی داشتند که برای انتقال مجسمه‌های آیینی آنان از طریق راه زمینی بود.^[۱۵] گاهی بت خدا را به محل نبرد می‌بردند تا بتواند شاهد رخ دادن نبرد باشد.^[۱۵] اعتقاد بر این بود که خدایان اصلیِ جرگه خدایان بین‌النهرینی در «مجمع خدایان» شرکت می‌کنند^[۶] که در آن همه تصمیمات خدایان گرفته می‌شود.^[۶] این مجمع به عنوان همتای الهیِ سیستم قانون‌گذاری نیمه‌دموکراتیکی در نظر گرفته می‌شد که در دوره سلسله سوم اور (ح. ۲۱۱۲ تا ح. ۲۰۰۴ پیشا دوران مشترک) وجود داشت.^[۶]

طولانی‌ترین فهرست متنی به نام آن = آنوم است که شامل ۲٬۰۰۰ نام خدایان است.^[۱۶][۱۷] گاهی به اشتباه از آن به عنوان فهرستی از خدایان سومری و همتایان اکدی آنها نام برده شده‌است،^[۱۸] اما در واقع درباره روابط خدایان و نیز توضیح کوتاهی درباره کارکردهای آنها است.^[۱۸] افزون بر همسران و فرزندان خدایان، خدمتکاران آنها نیز در فهرست ذکر شده‌اند.^[۱۹]

خدایان اصلی

نام	تصویر	مرکز فرهنگی غالب	اجرام آسمانی	جزئیات
آن آنو[۲۰]		معبد ایینا در اوروک[۲۱]	آسمان استوایی[۲۲][۲۳]	آن (در سومری)، بعداً با نام آنو (در اکدی) شناخته شد.[۲۴] خدای اعلی و «پیشبرنده اصلیِ خلقت» که مظهرش آسمان است.[۲۰] او نخستین و دورترین نیاست[۲۰] که در الهیات نطفه‌اش به عنوان خدای آسمان در «تیرگی برین» بسته شد.[۲۵] در برخی از نظام‌های اعتقادی، همه خدایان فرزند آن و همسرش،کی، محسوب می‌شوند.[۲۰][۲۶][۲۷] با این حال، آنو خود در متون گوناگون (فهرست خدایان، افسون‌ها و ...) به وجود آمده از هستی‌های ازلی توصیف می‌شد و انلیل اغلب شجره خانوادگی مفصل خود را داشت که جدا از شجره آنو بود.[۲۸] با اینکه (حداقل از زمان نخستین سوابق مکتوب) خدای اعلی توصیف می‌شد،[۲۹][۲۰] خدای اصلی در آیین انلیل بود.[۳۰][۳۱] بنا بر این، به گفته ویلفرد جی. لمبرت، برتری آنو «تقریبا همیشه صوری» بود.[۳۲] لولودانیتو، سنگی رنگارنگ (قرمز، سفید و سیاه) با او پیوند داشت.[۳۳]
انلیل نونامنیر، الیل[۳۴][۳۵]		معبد اکور در نیپور[۳۶][۳۷]	آسمان شمالی[۲۲][۲۳]	انلیل، بعداً به نام الیل شناخته شد، خدای باد، هوا، زمین و طوفان[۳۴] و رئیس همه خدایان بود.[۳۸] سومریان انلیل را خدایی خیرخواه و مهربان تصور می‌کردند که مراقب بشریت و به دنبال خیر آنان است.[۳۹] سرودی سومری، انلیل را چنان باشکوه توصیف می‌کند که حتی دیگر خدایان نیز نمی‌توانستند به او نگاه کنند.[۳۵][۴۰] آیین او ارتباطی نزدیک با شهر مقدس نیپور داشت[۳۷] و پس از غارت نیپور توسط ایلامیان در ۱۲۳۰ پیشا دوران مشترک، آیین او رو به زوال نهاد.[۴۱] در نهایت، او در مقام خدای اصلی با مردوک، خدای ملی بابلی‌ها[۴۱] و آشور که همان مقام را برای آشوریان داشت، جایگزین شد.[۴۲] او با لاجورد پیوند داشت.[۳۳][۴۳]
انکی نودیمود، نینشیکو، ائا[۴۴]		معبد ای-آبزو در اریدو[۴۴]	آسمان جنوبی[۲۲][۲۳]	انکی، بعداً با نام ائا شناخته شد.[۴۴]
مردوک		بابِل[۴۵][۴۱]	مشتری[۴۶]	مردوک خدای ملی بابِلیان است.[۴۵]
آشور		آشور[۴۷]		آشور خدای ملی آشوریان بود.[۴۷]
نبو		بورسیپا[۴۸]	عطارد[۴۸]	نبو خدای بین‌النهرینی کاتبان و نوشتن بود.[۴۸]
ناننا-سوئن ناننا، انزو، زوئن، سوئن، سین[۴۹]		معبد ا-کیش-نو-گال در اور و معبدی دیگر در حران[۵۰]	ماه[۵۰]	ناننا، انزو یا زوئن («پروردگار خرد») در سومری، بعداً در زبان اکدی به سوئن و سین تغییر یافت،[۴۹] خدای ماه در بین‌النهرین باستان است.[۵۰]
اوتو شَمَش[۵۱]		معابد ای-باببار در سیپار و لارسا[۵۲]	خورشید[۵۱]	اوتو، بعداً با نام شمش خوانده شد، خدای خورشید در بین‌النهرین باستان است.[۵۱]
اینانا ایشتار[۵۳]		معبد ایانا در اوروک،[۵۴][۵۵][۲۱] گرچه او معابدی در نیپور، لاگاش، شوروپاک، زابالا و اور نیز داشت.[۵۴]	زهره[۵۵]	اینانا که بعداً با نام ایشتار شناخته شد، «مهم‌ترین ایزدبانوی بین‌النهرین باستان در همه دوره‌ها است.»[۵۳] او الهه عشق، سکس، روسپی‌گری و جنگ است.[۵۶]
نینهورسگ دمگالنونا، نینماه[۵۷]		معبد ای-ماه در اداب، کِش[۵۷]		نینهورسگ («بانوی رشته کوه‌ها»[۵۸]) که با نام دمگالنونا، نینماه، نینتور[۵۹] و ارورو[۶۰] نیز شناخته می‌شود، مادر-ایزدبانوی بین‌النهرینی است.
نینورتا نینگیرسو[۶۱]		معبد ای-شو-مِ-شا در نیپور،[۶۱] گیرسو،[۶۲] لاگاش،[۶۳][۶۴] و بعداً کالحو در آشور[۶۵][۶۶][۶۷]	زحل[۶۸]	نینورتا که با نام نینگیرسو نیز شناخته می‌شود، خدای جنگاور بین‌النهرینی است که از زمان‌های نخستین در سومر پرستش می‌شده‌است.[۶۱]
نرگال		معبد ای-مِسلم در کوثا و مشکان-شاپیر[۵۰]	مریخ[۶۹]	نرگال مربوط به جهان زیرین است.[۷۰]
دموزی تموز[۷۱]		بادتیبیرا و کوارا (سومر)[۷۱]		دموزی که بعداً با نام دگرگون‌یافته تموز در بین‌النهرین باستان شناخته شد، خدای شبانان[۷۱] و همسر اصلی ایزدبانو اینانا است.[۷۱] خواهر او ایزدبانو گشتینانا است.[۷۱][۷۲] دموزی علاوه بر این‌که خدای شبانان است، خدایی کشاورزی که مربوط با رشد گیاهان است، نیز محسوب می‌گردد. [۷۳][۷۴] مردم خاور نزدیک باستان دموزی را با فصل بهار مرتبط می‌دانستند، زمانی که زمین حاصلخیز و پربار بود[۷۳][۷۵] ولی در ماه‌های تابستان که زمین خشک و بایر بود، گمان می‌رفت که دموزی «مرده» است.[۷۳][۷۶] در ماه تموز که در میانه تابستان است، مردم سراسر سومر بر مرگ او سوگواری می‌کردند.[۷۷][۷۸] داستان‌های متداول فراوانی در سراسر خاور نزدیک دربارهٔ مرگ او وجود داشت.[۷۷][۷۸]
ارشکیگال		کوثا	مار باریک[۷۹]	ارشکیگال ملکه جهان زیرینِ بین‌النهرین بود.[۸۰][۸۱] او در قصری به نام گنزیر زندگی می‌کرد.[۸۰] در روایت‌های اولیه، شوهر او گوگالانا است[۸۰] که شخصیت او مشخص نشده است اما بعدا خدای شمالی نرگال در این نقش قرار گرفت.[۸۰][۸۱] نگاهبان دروازه او، خدایی به نام نتی[۸۱] و سوکال (وزیر) او نامتار بود.[۸۰] در شعر فرورفتن اینانا به جهان زیرین، ارشکیگال به عنوان «خواهر بزرگتر» اینانا توصیف می‌شود.[۸۲] در فهرست خدایان آن-آنوم، او در ابتدای بخشی می‌آید که به خدایان جهان زیرین اختصاص داده شده است.[۸۳]

خردخدایان

نام	تصویر	مرکز فرهنگی غالب	جزئیات
گیلگمش		اوروک، روستایی کوچک در نزدیک اور،[۸۴] لاگاش، گیرسو، در، نیپور[۸۵]	اکثر مورخان عموماً می‌گویند که گیلگمش پادشاه تاریخی دولت‌شهراوروک بوده،[۸۴][۸۶] که به احتمال زیاد حکمرانی‌اش در اوایل «دورهٔ آغازین دودمانی (بین‌النهرین)» (ح. ۲۹۰۰–۲۳۵۰ پیشا دوران مشترک) بوده‌است.[۸۴][۸۶] قطعاً می‌دانیم که در اواخر دورهٔ آغازین دودمانی (بین‌النهرین) در نقاط مختلف سومر به مقام خدایی بوده‌است.[۸۴] در قرن بیست‌ویک پیشا دوران مشترک اوتو-هنگال، پادشاه اوروک گیلگمش را به عنوان خدای حامی خود پذیرفت.[۸۴] پادشاهان سلسله سوم اور علاقه خاصی به گیلگمش داشتند و او را "برادر ایزدی" و "دوست" می‌نامیدند.[۸۴] در این دوره، تعداد زیادی افسانه و روایت دربارهٔ گیلگمش شکل گرفت.[۸۴] احتمالاً در دوره میانی بابلی (ح. ۱۶۰۰ پیشا دوران مشترک – ح. ۱۱۵۵ پیشا دوران مشترک)، کاتبی به نام سین-لقی-اونینی حماسه گیلگمش را تصنیف کرد، حماسهای که به زبان اکدی نوشته شده و روایتگر دلاوری‌های قهرمانه گیلگمش است.[۸۴] در آغاز شعر گیلگمش "یک-سوم انسان، دو-سوم خدا معرفی می‌شود.[۸۴]

خدایان خارجی در میان‌رودان (بین‌النهرین)

نام	تصویر	خاستگاه	جزئیات
اهورامزدا		ایران	در حاکمیت شاهنشاهی ساسانی تعدادی آتشکده در عراق امروزی برای اهورامزدا بنا شد، از جمله در اربیل و مدائن.[۸۷]

پانویس

1. Kramer 1961, pp. 32–33.
2. Black & Green 1992, p. 93.
3. Black & Green 1992, pp. 93–94.
4. Black & Green 1992, pp. 130–131.
5. Black & Green 1992, p. 130.
6. Black & Green 1992, p. 98.
7. Nemet-Nejat 1998, p. 185.
8. Black & Green 1992, p. 102.
9. Black & Green 1992, p. 94.
10. Nemet-Nejat 1998, p. 186.
11. Nemet-Nejat 1998, pp. 186–187.
12. Nemet-Nejat 1998, pp. 186–188.
13. Black & Green 1992, p. 174.
14. Black & Green 1992, pp. 44–45.
15. Black & Green 1992, p. 52.
16. Black & Green 1992, p. 147.
17. Schneider 2011, p. 53.
18. Litke 1998, p. 6.
19. Litke 1998, pp. 6–7.
20. Black & Green 1992, p. 30.
21. Harris 1991, pp. 261–278.
22. Rogers 1998, p. 13.
23. Nemet-Nejat 1998, p. 203.
24. Clay 2006, p. 101.
25. James 1963, p. 140.
26. Katz 2003, p. 403.
27. Leick 1998, p. 8.
28. Lambert 2013, pp. 405–426.
29. Stephens 2013.
30. Schneider 2011, p. 58.
31. Kramer 1963, p. 118.
32. Lambert 2013, p. 184.
33. Ataç 2018, p. 78.
34. Coleman & Davidson 2015, p. 108.
35. Black & Green 1992, p. 76.
36. Black & Green 1992, pp. 74, 76.
37. Hallo 1996, pp. 231–234.
38. Kramer 1983, pp. 115–121.
39. Kramer 1963, p. 119.
40. Kramer 1963, p. 121.
41. Schneider 2011, p. 59.
42. Lambert 2013, p. 5.
43. Wright 2002, pp. 34–35.
44. Black & Green 1992, p. 75.
45. Black & Green 1992, p. 128.
46. Kasak & Veede 2001, p. 20.
47. Black & Green 1992, p. 37.
48. Black & Green 1992, p. 133.
49. Kasak & Veede 2001, pp. 17–18.
50. Black & Green 1992, p. 135.
51. Black & Green 1992, p. 182.
52. Black & Green 1992, p. 184.
53. Black & Green 1992, p. 108.
54. Leick 1998, p. 87.
55. Black & Green 1992, pp. 108–109.
56. Black & Green 1992, p. 109.
57. Black & Green 1992, p. 140.
58. Asher-Greve & Westenholz 2013, p. 58.
59. Asher-Greve & Westenholz 2013, p. 137.
60. Asher-Greve & Westenholz 2013, p. 61.
61. Black & Green 1992, p. 142.
62. Black & Green 1992, pp. 138, 142.
63. Mark 2017.
64. Black & Green 1992, pp. 71, 138.
65. Robson 2015.
66. Black & Green 1992, p. 143.
67. Penglase 1994, p. 43.
68. Kasak & Veede 2001, pp. 25–26.
69. Kasak & Veede 2001, p. 27.
70. Black & Green 1992, p. 136.
71. Black & Green 1992, p. 72.
72. Wolkstein & Kramer 1983, pp. 74–84.
73. Ackerman 2006, p. 116.
74. Jacobsen 2008, pp. 87–88.
75. Jacobsen 2008, pp. 83–84.
76. Jacobsen 2008, pp. 83–87.
77. Black & Green 1992, p. 73.
78. Jacobsen 2008, pp. 74–84.
79. Wiggermann 1997, p. 34.
80. Black & Green 1992, p. 77.
81. Nemet-Nejat 1998, p. 184.
82. Wolkstein & Kramer 1983, p. 55.
83. Wiggermann 1997, p. 24.
84. Black & Green 1992, p. 89.
85. George 2003, pp. 124–125.
86. Dalley 1989, p. 40.
87. Morony 1984, p. 283.

منابع

• Ackerman, Susan (2005), When Heroes Love: The Ambiguity of Eros in the Stories of Gilgamesh and David, New York City, New York: Columbia University Press, pp. 130–131, ISBN 978-0-231-13260-2
• Ackerman, Susan (2006) [1989], Day, Peggy Lynne (ed.), Gender and Difference in Ancient Israel, Minneapolis, Minnesota: Fortress Press, ISBN 978-0-8006-2393-7
• al-Salihi, Wathiq I. (1996). "Two cult-statues from Hatra". Iraq. 58: 105–108. doi:10.1017/S002108890000320X.
• Alvarez-Mon, J. (2018). "Puzur-Inšušinak, the last king of Akkad? Text and Image Reconsidered.". In Nasrabadi, B. (ed.). Elam and its neighbors recent research and new perspectives: proceedings of the international congress held at Johannes Gutenberg University Mainz, September 21-23, 2016. Hildesheim: Verlag Franzbecker. ISBN 978-3-88120-868-0. OCLC 1159428969.
• Andrade, Nathanael J. (2013), Syrian Identity in the Greco-Roman World, Cambridge, England: Cambridge University Press, ISBN 978-1-107-01205-9
• Archi, Alfonso (2010). "HADDA OF ḪALAB AND HIS TEMPLE IN THE EBLA PERIOD". Iraq. British Institute for the Study of Iraq, Cambridge University Press. 72: 3–17. doi:10.1017/S0021088900000565. ISSN 0021-0889. JSTOR 20779017. S2CID 191962310. Retrieved 2021-07-28.
• Archi, Alfonso (1990). "The Names of the Primeval Gods". Orientalia. GBPress- Gregorian Biblical Press. 59 (2): 114–129. ISSN 0030-5367. JSTOR 43075881. Retrieved 2021-08-07.
• Archi, Alfonso (2013). "The West Hurrian Pantheon and Its Background". In Collins, B. J.; Michalowski, P. (eds.). Beyond Hatti: a tribute to Gary Beckman. Atlanta: Lockwood Press. ISBN 978-1-937040-11-6. OCLC 882106763.
• Archi, Alfonso (2004). "Translation of Gods: Kumarpi, Enlil, Dagan/NISABA, Ḫalki". Orientalia. GBPress- Gregorian Biblical Press. 73 (4): 319–336. ISSN 0030-5367. JSTOR 43078173. Retrieved 2021-07-28.
• Armstrong, James A. (1996), "Uruk", in Fagan, Brian M.; Beck, Charlotte; Michaels, George; Scarre, Chris; Silberman, Neil Asher (eds.), The Oxford Companion to Archaeology, Oxford, England: Oxford University Press, pp. 735–736, ISBN 978-0-19-507618-9
• Asher-Greve, Julia M.; Westenholz, Joan G. (2013). Goddesses in Context: On Divine Powers, Roles, Relationships and Gender in Mesopotamian Textual and Visual Sources (PDF). ISBN 978-3-7278-1738-0.
• Ataç, Mehmet-Ali (2018), Art and Immortality in the Ancient Near East, Cambridge University Press, ISBN 978-1-107-15495-7
• Barjamovic, Gojko (2012). "Propaganda and practice in Assyrian and Persian imperial culture". In Bang, Peter Fibiger; Kolodziejczyk, Dariusz (eds.). Universal Empire. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 43–59. doi:10.1017/cbo9781139136952.004. ISBN 978-1-139-13695-2.
• Bauer, Josef (1987), "LUM-ma", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-09-25
• Bautsch, Kelly Coblentz (2003), "A Study of the Geography of 1 Enoch 17-19: No One Has Seen What I Have Seen", Supplements to the Journal for the Study of Judaism, Leiden, The Netherlands and Boston, Massachusetts: Brill, ISBN 978-90-04-13103-3, ISSN 1384-2161
• Beaulieu, Paul-Alain (1992). "Antiquarian Theology in Seleucid Uruk". Acta Sumerologica. 14.
• Beaulieu, Paul-Alain (2003). The pantheon of Uruk during the neo-Babylonian period. Leiden Boston: Brill STYX. ISBN 978-90-04-13024-1. OCLC 51944564.
• Beaulieu, Paul-Alain (2014). "Nabû and Apollo: the two faces of Seleucid religious policy". Orient und Okzident in Hellenistischer Zeit: 13–30.
• Beckman, Gary (1998). "Ištar of Nineveh Reconsidered". Journal of Cuneiform Studies. American Schools of Oriental Research. 50: 1–10. doi:10.2307/1360026. ISSN 0022-0256. JSTOR 1360026. S2CID 163362140. Retrieved 2021-07-28.
• Beckman, Gary (1999). "The Goddess Pirinkir and Her Ritual from Ḫattuša (CTH 644)". Ktèma: Civilisations de l'Orient, de la Grèce et de Rome antiques. PERSEE Program. 24 (1): 25–39. doi:10.3406/ktema.1999.2206. hdl:2027.42/77419. ISSN 0221-5896.
• Behrens, Herman; Klein, Jacob (1998), "Ninegalla", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-12
• Betz, Arnold Gottfried (2000), "Monotheism", in Freedman, David Noel; Myer, Allen C. (eds.), Eerdmans Dictionary of the Bible, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., ISBN 978-90-5356-503-2
• Black, Jeremy; Green, Anthony (1992), Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia: An Illustrated Dictionary, The British Museum Press, ISBN 978-0-7141-1705-8
• Blum, Erhard (1998), "Issues and Problems in the Contemporary Debate Regarding the Priestly Writings", in Shectman, Sarah; Baden, Joel S. (eds.), The strata of the priestly writings: contemporary debate and future directions, Zürich, Switzerland: Theologischer Verlag, pp. 32–33, ISBN 978-3-290-17536-8
• Bricault, Laurent; Bonnet, Corinne (2013). Panthée: religious transformations in the Graeco-Roman Empire. USA: Brill. ISBN 978-9-004-25690-3.
• Brisch, Nicole (2016), "Anunna (Anunnaku, Anunnaki) (a group of gods)", Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses, University of Pennsylvania Museum, retrieved 9 May 2018
• Budin, Stephanie L. (2004), "A Reconsideration of the Aphrodite-Ashtart Syncretism", Numen, 51 (2): 95–145, doi:10.1163/156852704323056643
• Burkert, Walter (2005), "Chapter Twenty: Near Eastern Connections", in Foley, John Miles (ed.), A Companion to Ancient Epic, New York City, New York and London, England: Blackwell Publishing, ISBN 978-1-4051-0524-8
• Cavigneaux, Antoine; Krebernik, Manfred (1998), "Nungal", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2021-08-12
• Cavigneaux, Antoine; Krebernik, Manfred (1998a), "Nin-amaʾarḫuššu", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2021-09-28
• Ceccarelli, Manuel (2016), Enki und Ninmah: Eine mythische Erzählung in sumerischer Sprache, Orientalische Relionen in der Antik, vol. 16, Tübingen, Germany: Mohr Siebeck, ISBN 978-3-16-154278-7
• Clay, Albert Tobias (2006) [1923], The Origin of Biblical Traditions: Hebrew Legends in Babylonia and Israel, Eugene, Oregon: Wipf & Stock Publishers, ISBN 978-1-59752-718-7
• Cohen, Getzel M. (2013). The Hellenistic settlements in the East from Armenia and Mesopotamia to Bactria and India. USA: University of California Press. ISBN 978-0-520-95356-7.
• Coleman, J. A.; Davidson, George (2015), The Dictionary of Mythology: An A-Z of Themes, Legends, and Heroes, London, England: Arcturus Publishing Limited, ISBN 978-1-78404-478-7
• Dalley, Stephanie (1989), Myths from Mesopotamia: Creation, the Flood, Gilgamesh, and Others, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-283589-5
• Day, John (2002), Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan, New York City, new York and London, England: Continuum International Publishing Group, ISBN 978-0-567-53783-6
• Dever, William G. (2003), Who Were the Early Israelites and Where Did They Come From?, Grand Rapids, Michigan: Wm. B. Eerdmans Publishing Co., ISBN 978-0-8028-4416-3
• Dillery, John D. (2014). Clio's Other Sons: Berossus and Mantheo. USA: University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-05227-1. OCLC 1066106613.
• Dirven, Lucinda (2014). "Religious continuity and change in Parthian Mesopotamia: A note on the survival of Babylonian traditions" (PDF). Journal of Ancient Near Eastern History. 1 (2): 201–229. doi:10.1515/janeh-2014-0004. S2CID 140595319.
• Doniger, Wendy (1990), Merriam-Webster's Encyclopedia of World Religions, Springfield, Massachusetts: Merriam-Webster, Incorporated, ISBN 978-0-87779-044-0
• Drewnowska-Rymarz, Olga (2008). Mesopotamian goddess Nanāja. Warszawa: Agade. ISBN 978-83-87111-41-0. OCLC 263460607.
• Drijvers, Henrik J. W. (1980). Cults and beliefs at Edessa. USA: Brill. ISBN 978-9-004-29562-9.
• Edzard, Dietz-Otto (1980), "Kanisurra", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-09-27
• Edzard, Dietz-Otto; Lambert, Wilfred G. (1980), "Kingaludda", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-09-27
• Erickson, Kyle (2011). "Apollo-Nabû: The Babylonian policy of Antiochus I." (PDF). Philippika. 50: 51–66.
• Falkenstein, A. (1965), "Die Anunna in der sumerischen Überlieferung", Assyriological Studies, Chicago, Illinois: The Oriental Institute of the University of Chicago (16): 127–140
• Fechner, Josephine; Tanret, Michel (2014), "Uttu", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-11
• Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher (2001), The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Sacred Texts, New York City, New York: Simon and Schuster, ISBN 978-0-7432-2338-6
• Fontenrose, Joseph Eddy (1980) [1959], Python: A Study of Delphic Myth and Its Origins, Berkeley, California, Los Angeles, California, and London, England: The University of California Press, ISBN 978-0-520-04106-6
• Gelb, Ignace (1973). Hurrians and Subarians. Chicago London: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-62393-1. OCLC 16252979.
• George, Andrew (1999), "Glossary of Proper Nouns", The Epic of Gilgamesh: The Babylonian Epic Poem and Other Texts in Akkadian and Sumerian, London, England, New York City, New York, Melbourne, Australia, Toronto, Ontario, New Delhi, India, Auckland, New Zealand, and Rosebank, South Africa: Penguin Books, ISBN 978-0-14-044919-8
• George, Andrew R. (2003). The Babylonian Gilgamesh epic: introduction, critical edition and cuneiform texts. Oxford New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-814922-0. OCLC 51668477.
• Grabbe, Lester L. (2010), An Introduction to Second Temple Judaism, New York City, New York and London, England: A&C Black, ISBN 978-0-567-55248-8
• Hallo, William W. (1996), "Review: Enki and the Theology of Eridu", Journal of the American Oriental Society, vol. 116, American Oriental Society, pp. 231–234, doi:10.2307/605698, JSTOR 605698
• Harris, Rivkah (February 1991), "Inanna-Ishtar as Paradox and a Coincidence of Opposites", History of Religions, 30 (3): 261–278, doi:10.1086/463228, JSTOR 1062957, S2CID 162322517
• Henkelman, Wouter F. M. (2011), "Šimut", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-07-28
• Henkelman, Wouter F. M. (2008). The other gods who are: studies in Elamite-Iranian acculturation based on the Persepolis fortification texts. Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten. ISBN 978-90-6258-414-7.
• Herbert, Sharon. C (2003). "The Hellenistic Archives from Tel Kedesh (Israel) and Seleucia-on-the-Tigris (Iraq)". Bulletin. USA: MI: MPublishing, University of Michigan Library. 15. hdl:2027/spo.0054307.0015.104.
• Holland, Glenn Stanfield (2009), Gods in the Desert: Religions of the Ancient Near East, Lanham, Maryland, Boulder, Colorado, New York City, New York, Toronto, Ontario, and Plymouth, England: Rowman & Littlefield Publishers, Inc., ISBN 978-0-7425-9979-6
• Horowitz, Wayne (1998), Mesopotamian Cosmic Geography, Mesopotamian Civilizations, Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns, ISBN 978-0-931464-99-7
• Horry, Ruth (2013), "Tašmetu (goddess); Divine consort of the god Nabu, associated with wisdom and sexual attractiveness", Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses, Open Richly Annotated Cuneiform Corpus, UK Higher Education Academy, retrieved 9 May 2018
• Horry, Ruth (2016), "Erra (god); God of war and plagues, who later became closely associated with the underworld god Nergal", Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses, Open Richly Annotated Cuneiform Corpus, UK Higher Education Academy, retrieved 9 May 2018
• Litke, Richard L. (1998). A reconstruction of the Assyro-Babylonian god lists, AN:^dA-nu-umm and AN:Anu šá Ameli. New Haven: Yale Babylonian Collection. ISBN 978-0-9667495-0-2. OCLC 470337605.
• Jacobsen, Thorkild (2008) [1970], "Toward the Image of Tammuz", in Moran, William L. (ed.), Toward the Image of Tammuz and Other Essays on Mesopotamian History and Culture, Eugene, Oregon: Wipf & Stock, pp. 73–103, ISBN 978-1-55635-952-1
• Jacobsen, Thorkild (1987), The Harps that Once... : Sumerian Poetry in Translation, New Haven, Connecticut: Yale University Press, ISBN 978-0-300-07278-5
• James, Edwin Oliver (1963), The Worship of the Sky-god: A Comparative Study in Semitic and Indo-European Religion, London, England: Athlone Press, ASIN B000PD61S2
• Jordan, Michael (2002) [1993], Encyclopedia of Gods, London, England: Kyle Cathie Limited, ISBN 978-0-8160-5923-2
• Kasak, Enn; Veede, Raul (2001), Kõiva, Mare; Kuperjanov, Andres (eds.), "Understanding Planets in Ancient Mesopotamia" (PDF), Folklore: Electronic Journal of Folklore, Tartu, Estonia: Folk Belief and Media Group of ELM, 16: 7–33, CiteSeerX 10.1.1.570.6778, doi:10.7592/FEJF2001.16.planets, ISSN 1406-0957
• Katz, Dina (1995). "Inanna's Descent and Undressing the Dead as a Divine Law". Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie. Walter de Gruyter GmbH. 85 (2): 221–233. doi:10.1515/zava.1995.85.2.221. ISSN 0084-5299. S2CID 161464047.
• Katz, Dina (2003), The Image of the Underworld in Sumerian Sources, Bethesda, Maryland: CDL Press
• Kramer, Samuel Noah (1961), Sumerian Mythology: A Study of Spiritual and Literary Achievement in the Third Millennium B.C. : Revised Edition, Philadelphia, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press, ISBN 978-0-8122-1047-7
• Kramer, Samuel Noah (1963), The Sumerians: Their History, Culture, and Character, Chicago, Illinois: University of Chicago Press, ISBN 978-0-226-45238-8
• Kramer, Samuel Noah (1983), "The Sumerian Deluge Myth: Reviewed and Revised", Anatolian Studies, Ankara, Turkey: British Institute at Ankara, 33: 115–121, doi:10.2307/3642699, JSTOR 3642699
• Krebernik, Manfred (1997), "Meskilak, Mesikila, Ninsikila", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2021-07-28
• Krebernik, Manfred (1998), "Nanšak", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2021-07-28
• Krebernik, Manfred (2008), "Richtergott(heiten)", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2021-09-28
• Lambert, Wilfred G. (1980a), "Išme-karāb", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-11
• Lambert, Wilfred G. (1980), "Jabnu", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-07-28
• Lambert, Wilfred G. (1983), "Lāgamāl", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-11
• Lambert, Wilfred G. (1983a). "The God Aššur". Iraq. British Institute for the Study of Iraq. 45 (1): 82–86. doi:10.2307/4200181. ISSN 0021-0889. JSTOR 4200181. Retrieved 2021-09-12.
• Lambert, Wilfred G. (1987), "Manziʾat/Mazziʾat/Mazzât/Mazzêt", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-07-28
• Lambert, Wilfred G. (1987a), "Manziniri", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-10-05
• Lambert, Wilfred G. (2013). Babylonian creation myths. Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-861-9. OCLC 861537250.
• Launderville, Dale (2010), Celibacy in the Ancient World: Its Ideal and Practice in Pre-Hellenistic Israel, Mesopotamia, and Greece, A Michael Glazier Book, Collegeville, Maryland: Liturgical Press, ISBN 978-0-8146-5734-8
• Leick, Gwendolyn (1998) [1991], A Dictionary of Ancient Near Eastern Mythology, New York City, New York: Routledge, ISBN 978-0-415-19811-0
• Leick, Gwendolyn (2013) [1994], Sex and Eroticism in Mesopotamian Literature, New York City, New York: Routledge, ISBN 978-1-134-92074-7
• Lutwyche, Jayne (22 January 2013), "Why are there seven days in a week?", bbc.co.uk, Religion & Ethics, The British Broadcasting Company, archived from the original on 1 May 2018, retrieved 30 April 2018
• Marchesi, Gianni (2006). LUMMA in the onomasticon and literature of Ancient Mesopotamia. Padova: S.A.R.G.O.N. Ed. e Libr. ISBN 978-88-901286-4-6. OCLC 237144973.
• Marcato, Enrico (2018). "Religious Significance of Hatran Theophoric Names". Antichistica. Venice: Edizioni Ca' Foscari. 17. doi:10.30687/978-88-6969-231-4/005. ISBN 978-88-6969-233-8. ISSN 2610-8828.
• Mark, Joshua J. (2 February 2017), "Ninurta", World History Encyclopedia, archived from the original on 13 April 2021, retrieved 4 August 2018
• McCall, Henrietta (1990), Mesopotamian Myths, The Legendary Past, Austin, Texas: University of Texas Press, ISBN 978-0-292-75130-9
• McEvilley, Thomas (2002), The Shape of Ancient Thought: Comparative Studies in Greek and Indian Philosophies, New York City, New York: Allworth Press, ISBN 978-1-58115-203-6
• Michalowski, Piotr (1998), "Nisaba A. Philologisch · Nisaba A. Philological", ±Realle±±xikon der Assyriologie, retrieved 2021-07-31
• Miller, Patrick D. (1986), A History of Ancient Israel and Judah, Westminster John Knox Press, ISBN 978-0-664-21262-9
• Morony, Michael (1984). Iraq after the Muslim conquest. Princeton, N.J: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-05395-0. OCLC 9645034.
• Murat, Leyla (2009). "Goddess Išhara". Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi. 45.
• Nemet-Nejat, Karen Rhea (1998), Daily Life in Ancient Mesopotamia, Daily Life, Santa Barbara, California: Greenwood, ISBN 978-0-313-29497-6
• Parker, Robert (2017). Greek Gods Abroad. USA: University of California Press. ISBN 978-0-520-29394-6.
• Nevling Porter, Barbara (2004). "Ishtar of Nineveh and Her Collaborator, Ishtar of Arbela, in the Reign of Assurbanipal". Iraq. British Institute for the Study of Iraq. 66: 41–44. doi:10.1017/S0021088900001601. ISSN 0021-0889. JSTOR 4200556. S2CID 232250529. Retrieved 2021-07-28.
• Penglase, Charles (1994), Greek Myths and Mesopotamia: Parallels and Influence in the Homeric Hymns and Hesiod, New York City, New York and London, England: Routledge, ISBN 978-0-415-15706-3
• Pryke, Louise M. (2017), Ishtar, New York City, New York and London, England: Routledge, ISBN 978-1-138-86073-5
• James, Peter; Van der Sluijs, Marius Anthony (2008), "Ziggurats, Colors, and Planets: Rawlinson Revisited", Journal of Cuneiform Studies, The American Schools of Oriental Research, 60: 57–79, CiteSeerX 10.1.1.694.36, doi:10.1086/JCS25608622, JSTOR 25608622, S2CID 163475560
• Parpola, Simo (1993), "The Assyrian Tree of Life: Tracing the Origins of Jewish Monotheism and Greek Philosophy" (PDF), Journal of Near Eastern Studies, 52 (3): 161–208, doi:10.1086/373622, JSTOR 545436, S2CID 162212276
• Peterson, J. (2009). "Two New Sumerian Texts Involving The Netherworld and Funerary Offerings". Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie. 99 (2). doi:10.1515/ZA.2009.006. S2CID 162329196.
• Peterson, Jeremiah (2011). "Nanna/Suen Convenes in the Divine Assembly as King". Aula orientalis: Revista de estudios del Próximo Oriente Antiguo. 29 (2): 279–288. ISSN 0212-5730. Retrieved 2021-07-31.
• Peterson, Jeremiah (2016). "UET 6/1, 74, the Hymnic Introduction of a Sumerian Letter-Prayer to Ninšubur". Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie. Walter de Gruyter GmbH. 106 (1). doi:10.1515/za-2016-0004. ISSN 0084-5299. S2CID 164470953.
• Pongratz-Leisten, Beate (2012). "Comments on the Translatability of Divinity: Cultic and Theological Responses to the Presence of the Other in the Ancient near East". In Bonnet, Corinne (ed.). Les représentations des dieux des autres. Caltanissetta: Sciascia. ISBN 978-88-8241-388-0. OCLC 850438175.
• Potter, David S. "The Inscriptions on the Bronze Herakles from Mesene: Vologeses IV's War with Rome and the Date of Tacitus'" Annales".
• Richter, T. (2004). "Untersuchenungen zu den lokalen Panthea Süd- und Mittelbabyloniens in altbabylonidcher Zeit". Alter Orient und Altes Testament. Münster, Germany: Ugarit-Verlag. 2 (257).
• Robson, Eleanor (2015), "Ninurta, god of victory", Nimrud: Materialities of Assyrian Knowledge Production, Open Richly Annotated Cuneiform Corpus, UK Higher Education Academy
• Rogers, John H. (1998), "Origins of the Ancient Astronomical Constellations: I: The Mesopotamian Traditions", Journal of the British Astronomical Association, London, England: The British Astronomical Association, 108 (1): 9–28, Bibcode:1998JBAA..108....9R
• Saadi-Nejad, Manya (2021). Anahita. A History and Reception of the Iranian Water Goddess. London: I. B. Tauris & Company, Limited. ISBN 978-1-83860-111-9. OCLC 1223089221.
• Saggs, H. W. F. (1987), Everyday Life in Babylonia & Assyria, Dorset Press, ISBN 978-0-88029-127-9
• Sallaberger, Walther (2017), "Zababa", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-07-31
• Schneider, Tammi J. (2011), An Introduction to Ancient Mesopotamian Religion, Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdman's Publishing Company, ISBN 978-0-8028-2959-7
• Schwemer, Daniel (2007). "The Storm-Gods of the Ancient Near East: Summary, Synthesis, Recent Studies Part I" (PDF). Journal of Ancient Near Eastern Religions. Brill. 7 (2): 121–168. doi:10.1163/156921207783876404. ISSN 1569-2116.
• Sharlach, Tonia (2002). "Foreign Influences on the Religion of the Ur III Court". General studies and excavations at Nuzi 10/3. Bethesda, Md: CDL Press. ISBN 1-883053-68-4. OCLC 48399212.
• {{citation|last=Jacobsen|first=Thorkild|date=1987|title=The Harps That Once....|location=New Haven|publisher=Yale University Press|}
• Simons, Frank (2017), Hazenbos, Joost; Mittermayer; Novák, Mirko; Suter, Claudia E. (eds.), "A New Join to the Hurro-Akkadian Version of the Weidner God List from Emar (Msk 74.108a + Msk 74.158k)", Altorientalische Forschungen, Berlin, Germany: Walter de Gruyter, 44 (1): 82–100, doi:10.1515/aofo-2017-0009, ISSN 0232-8461, S2CID 164771112
• Stephens, Kathryn (2013), "An/Anu (god): Mesopotamian sky-god, one of the supreme deities; known as An in Sumerian and Anu in Akkadian", Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses, Open Richly Annotated Cuneiform Corpus, UK Higher Education Academy, retrieved 9 May 2018
• Stephens, Kathryn (2016), "Ninsi'anna (god/goddess); Deity of the planet Venus; an aspect of Inana/Ištar as Venus.", Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses, Open Richly Annotated Cuneiform Corpus, UK Higher Education Academy, retrieved 9 May 2018
• Stol, Martin (1998), "Nanaja", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2021-08-01
• Stol, Martin (2013), "Tišpak", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2021-07-28
• Taracha, Piotr (2009). Religions of Second Millennium Anatolia. Harrassowitz. ISBN 978-3-447-05885-8.
• van der Toorn, Karel (1995). "Migration and the Spread of Local Cults". Immigration and emigration within the ancient Near East: Festschrift E. Lipiński. Leuven: Uitgeverij Peeters en Departement Oriëntalistiek. ISBN 90-6831-727-X. OCLC 33242446.
• Vanstiphout, H. L. (1984), "Inanna/Ishtar as a Figure of Controversy", Struggles of Gods: Papers of the Groningen Work Group for the Study of the History of Religions, Berlin: Mouton Publishers, 31, ISBN 978-90-279-3460-4
• Wasserman, Nathan (2008). "On Leeches, Dogs and Gods in Old Babylonian Medical Incantations". Revue d'Assyriologie et d'archéologie orientale. Presses Universitaires de France. 102: 71–88. ISSN 21043817 03736032, 21043817. JSTOR 23281369. Retrieved 2021-10-03. {{cite journal}}: Check |issn= value (help)
• Weeden, Mark (2016), "Haya (god); Spouse of Nidaba/Nissaba, goddess of grain and scribes, he is known both as a "door-keeper" and associated with the scribal arts.", Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses, Open Richly Annotated Cuneiform Corpus, UK Higher Education Academy, retrieved 9 May 2018
• Westenholz, Joan Goodnick (1997). "Nanaya: Lady of Mystery". In Finkel, I. L.; Geller, M. J. (eds.). Sumerian Gods and their Representations. ISBN 978-90-56-93005-9.
• Wiggermann, Frans A. M. (1988). "An Unrecognized Synonym of Sumerian sukkal, "Vizier"". Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie. Walter de Gruyter GmbH. 78 (2). doi:10.1515/zava.1988.78.2.225. ISSN 0084-5299. S2CID 161099846.
• Ebeling, Erich; Wiggermann, Frans A. M. (2019), "Mischwesen A. Philologisch. Mesopotamien", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-07-28
• Wiggermann, Frans A. M. (1992). Mesopotamian protective spirits: the ritual texts. Groningen: STYX & PP Publications. ISBN 978-90-72371-52-2. OCLC 27914917.
• Wiggermann, Frans A. M. (1998), "Nin-šubur", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-01
• Wiggermann, Frans A. M. (1998a), "Nin-ĝišzida", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-10-03
• Wiggermann, Frans A. M. (2011), "Siebengötter A. Mesopotamien · Seven gods A. In Mesopotamia", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-07-28
• Wiggermann, Frans A. M. (1997). "Transtigridian Snake Gods". In Finkel, I. L.; Geller, M. J. (eds.). Sumerian Gods and their Representations. ISBN 978-90-56-93005-9.
• Wiggins, Steve (2007). A reassessment of Asherah: with further considerations of the goddess. Piscataway, NJ: Gorgias Press. ISBN 978-1-59333-717-9. OCLC 171049273.
• Wilhelm, Gernot (1989). The Hurrians. Warminster, England: Aris & Phillips. ISBN 978-0-85668-442-5. OCLC 21036268.
• Wills, Lawrence Mitchell (2002), Ancient Jewish Novels: An Anthology, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-515142-8
• Wolkstein, Diane; Kramer, Samuel Noah (1983), Inanna: Queen of Heaven and Earth: Her Stories and Hymns from Sumer, New York City, New York: Harper&Row Publishers, ISBN 978-0-06-090854-6
• Wright, J. Edward (2002), The Early History of Heaven, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-534849-1