محسن بن علی
محسن بن علی | |
|---|---|
| مُحْسِن ٱبْن عَلِيّ | |
 محسن بن علی در خوشنویسی اسلامی | |
| والدین |
|
| خانواده | اهل بیت |
محسن یا مُحَسَّن از فرزندان علی بن ابی‌طالب، امام اول شیعیان و فاطمه، دختر محمد بود.[۱] او در سنّ بسیار کم پس از تولد درگذشت یا در شکم مادر سقط شد[۲] که اختلاف نظر وجود دارد.
به عقیده شیعیان، محسن در جریان هجوم به خانه فاطمه توسط ابوبکر بن ابی‌قحافه و عمر بن خطاب (خلیفه اول و دوم اهل سنت) سقط شده‌است[۳]و اولین مقتول خاندان اهل بیت پس از محمد رسوال الله است.
دیدگاه تاریخی
[ویرایش]در منابع تاریخی از قبیل تاریخ یعقوبی (نویسنده‌ای شیعه)، مروج الذهب مسعودی، الکامل ابن اثیر و البدایة والنهایة ابن کثیر دمشقی هنگام ذکر حوادث بعد از مرگ محمد و واقعه خانه فاطمه، از زدن فاطمه و سقط جنین محسن هیچ سخنی نیست.[۴] اگر ذکر از ماجرا شده‌است به صورت کشمکشی لفظی میان موافقان و مخالفان و بعضاً درگیری جسمی زبیر/علی با عمر است در آستانهٔ خانهٔ فاطمه‌است.
برای مثال در تاریخ طبری از قول زیاد بن کلیب مختصر اشاره شده‌است که عمر که پشت در بستهٔ خانهٔ فاطمه — که جمعی از صحابه از جمله زبیر به نشانهٔ اعتراض به خلافت ابوبکر در آن جمع شده بودند — ایستاده بود تهدید زبانی کرد که در را آتش می‌زند مگر اینکه برای بیعت بیرون بیایند؛ که زبیر بیرون آمد.[۵]
برخی منابع اولیه اهل سنت به نقل از ابراهیم نظام -بنیانگذار معتزله- عنوان کرده‌اند که عمر منازعه فیزیکی با فاطمه داشته‌است به گونه‌ای که فرزندی که در شکم فاطمه بود به دلیل حمله عمر سقط شد اما اکثر همین منابع این روایات را ضعیف یا ساخته و پرداخته معتزلیان یا شیعیان می‌دانند[۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱].[۱۲] سید جعفر شهیدی، نویسنده شیعه، رویداد تهدید به آتش زدن را تأیید می‌کند. از نظر او با توجه به اینکه شیعیان یا دسته‌های سیاسی موافق آن‌ها در سنین اول هجرت نیرویی نداشته‌اند، جعل روایات مربوط به این رویداد ناممکن می‌نماید. به علاوه او بیان می‌دارد که برخی از این روایات در نوشتارهای مغرب اسلامی (اندلس) هم آمده‌است. اما در مورد اینکه «آیا بازوی دختر پیغمبر را با تازیانه آزرده‌اند»، یا «می‌خواسته‌اند با زور به درون خانه راه یابند و او که پشت در بوده‌است، صدمه دیده» به صرف گفتن اینکه «در آن گیر و دارها ممکن است چنین حادثه‌هایی رخ داده باشد» بسنده نموده‌است.[۱۳]
در منابع
[ویرایش]شیخ طوسی از دانشمندان شیعه، در کتاب تلخیص الشافی گزارش می‌کند که بین شیعیان امامیه، مساله هجوم به خانه علی بن ابی‌طالب و کتک زدن فاطمه زهرا، اجماعی است و اختلافی در آن نیست. شیخ طوسی همچنین به مساله لگد عمر به شکم فاطمه که منجر به سقط جنین فاطمه که به محسن نامگذاری شده‌بود اشاره دارد و این دیدگاه را در میان طوایف مسلمان، مشهور می‌داند. محمدحسین کاشف الغطاء نیز در جنة الماوی به اجماع تمام منابعی که از قرن اول ه.ق تا قرن یازدهم به موضوع فاطمه زهرا پرداخته‌اند در خصوص مورد ظلم واقع شدن فاطمه زهرا اشاره دارد و به مساله سیلی خوردن، تازیانه خوردن، سقط جنین محسن و شکسته شدن استخوان‌های سینه فاطمه زهرا در اثر حمله عمر بن خطاب اشاره می‌کند. در کتاب کفایة الطالب از گنجی یکی از دانشمندان سنی، آمده‌است که شیخ مفید مدعی است، فاطمه زهرا فرزند پسری به نام محسن را سقط کرد که محمد این نام را بر او نهاده بود. گنجی می‌افزاید که به این مطلب در بین ناقلان، تنها ابن قتیبه اشاره کرده‌است.[۱۴] در حدیثی از جعفر صادق در کتاب الاختصاص، شیخ مفید گزارش می‌کند که علی بن ابی‌طالب، فاطمه زهرا، محسن، حسن و حسین همگی کشته شدند.[۱۵]
در متون تاریخی اهل سنت بعضاً نظرات متفاوتی در مورد چگونگی درگذشت محسن پسر علی آمده‌است. به عنوان مثال ابن صباق مالکی (متوفای سال ۸۵۵) و صفوری شافعی (متوفای سال ۸۹۴) می‌نویسند محسن سقط شده بود. حال آنکه ابن هضم اندلسی (متوفای سال ۴۵۶) و بدخشانی (متوفای سال ۱۱۲۶) معتقد به درگذشت محسن پس از تولد و در شیرخوارگی هستند.[۱۶] به علاوه نویسندگان شیعه به اشاراتی در مورد جزئیات رویداد خانه فاطمه در برخی کتاب‌های قدیمی اهل سنت استناد می‌کنند که از نظر آن‌ها نشان از تغییر و تحریف دارد. به عنوان مثال ابن شهر آشوب مازندرانی (متوفای سال ۵۸۸) در «مناقب آل ابی طالب» و گنجی شافعی (متوفای سال ۶۵۸) در کتاب «کفایه الطالب» از ابن قتیبه دینوری نقل می‌کنند که نام برده در کتاب «المعارف» خود درگذشت محسن را بر اثر سقط شدن و مربوط به ضربه سنگین قنفذ می‌داند. حال آنکه در چاپ‌های امروزی کتاب المعارف دینوری اثری از این موضوع نیست و صرفاً گفته شده محسن در کودکی درگذشته‌است.[۱۷] همچنین ابن ابی الحدید معتزلی (متوفای سال ۶۵۶) در کتاب «شرح نهج البلاغه» به نقل از کتاب «مروج الذّهب» تألیف مسعودی (متوفای سال ۳۴۶)[پانویس ۱] به ماجرای تهدید به آتش زدن خانه فاطمه اشاره می‌کند. اما در برخی چاپ‌های امروزی کتاب مسعودی نام خلیفه دوم به عنوان عامل اصلی حذف شده و ماجرا با صیغه مجهول تعریف شده‌است.[۱۸] به علاوه صفوری شافعی (متوفای سال ۸۹۴) در کتابش به نام «المحاسن المجتمعه فی الخلفا الاربعه» سقط شدن محسن را از کتاب «الاستیعاب» تألیف ابن عبدالبر (متوفای سال ۴۶۳) نقل می‌نماید در حالی که در چاپ‌های فعلی از کتاب الاستیعاب نشانی از آن یافت نمی‌شود.[۱۹]
جستارهای وابسته
[ویرایش]یادداشت‌ها
[ویرایش]- ↑ برخی منابع مسعودی را شیعه می‌دانند (خاتمة المستدرک، حسین النوری الطبرسی، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، ج ۳، ص ۵۷)
منابع
[ویرایش]- ↑ "Fāṭima." Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Online, 2014. Reference. 08 April 2014
- ↑ Jean Calmard, FĀṬEMA, Encyclopædia Iranica، December 15, 1999.
- ↑ علت شهادت حضرت زهرا (س) و ماجرای سقط حضرت محسن، سایت حوزه
- ↑ یعقوبی، «سقیفهٔ بنی‌ساعده»تاریخ یعقوبی ج۱ ۵۲۲–۵۲۷. ؛ مسعودی، «ذکر خلافت ابی بکر» مروج الذهب ج ۱ صص ۶۵۴–۶۶۰. ابن أثیر، «وفات دختر پیامبر» الکامل ج ۲ صص۳۶. ابن کثیر، «ذکر من توفی فی هذه السنة»البدایة والنهایةج ۶ صص ۳۶۵–۳۶۷.
- ↑ محمد بن جریر طبری. «سخن از روز وفات پیمبر و سن وی به هنگام وفات» تاریخ طبری، ترجمهٔ ابوالقاسم پاینده. ۱۳۲۸
- ↑ ((حتی القت الجنین من بطنها)) ملل والنحل - الشهرستانی - ج ۱ - ص ۵۷)نویسنده این نقل قول را منتسب به نحله نظامیه می‌داند که از نظر او منحرف اند و این جمله را هم جزو دروغهای آن‌ها می‌داند.
- ↑ ((فألقت المحسن من بطنها)) شرح نهج البلاغة - ابن أبی الحدید (اهل سنت) ج ۱۴ ص ۱۹۳ (البته نویسنده از قول یک نفر می‌گوید نقل و قول متضاد در این باره وجود دارد. اصل متن را می‌توانید در اینجا ببینید)
- ↑ ((أن عمر رفس فاطمة حتی أسقطت محسنا )) أعلام النبلاء - الذهبی - ج ۱۶ - ص ۵۷۸. صفحه ۱۵۷ از فایل ورد شماره ۲۴ از فایل فشرده قابل دسترسی در اینجا بایگانی‌شده در ۱۱ اوت ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine
- ↑ ((ان عمر رفس فاطمة حتی أسقطت بمحسن)) لسان المیزان - ابن حجر - ج ۱ - ص ۲۶۸. صفحه ۲۱۸ از اولین فایل ورد موجود در فایل فشرده قابل دسترسی در اینجا[پیوند مرده] (البته نویسنده ظاهراً دو نفر را در سلسله راویان واقعه موثق نمی‌داند)
- ↑ ((ان عمر رفس فاطمة حتی أسقطت بمحسن)) البته ذهبی راوی خبر را «الکوفی الرافضی الکذاب» می‌خواند. میزان الاعتدال - الذهبی - ج۱ - ص ۱۳۹ قابل دسترسی در اینجا بایگانی‌شده در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine
- ↑ ((قال إن عمر ضرب بطن فاطمة یوم لبیعة حتی ألقت المحسن من بطنها)) بالوفیات، الصفدی، ج ۶ ص ۱۵. صفحهٔ ۱۲۴۳
- ↑ ((فَوَجهُوا اِلی مَنْزلِهِ فَهَجَمُوا عَلَیْهِ وَ اَحْرَقُوابابَهُ… وَ ضَغَطُوا سَیدَةَ النساءِ بِالْبابِ حَتی اَسْقَطَتْ)) اثبات الوصیه مسعودی ص ۱۵۴–۱۵۵
- ↑ زندگانی حضرت زهرا نوشته سید جعفر شهیدی قابل دسترسی در اینجا صص ۱۶، ۱۹ و ۲۰
- ↑ مرتضی عاملی، رنج‌های حضرت زهرا، ۱۴۷.
- ↑ مرتضی عاملی، رنج‌های حضرت زهرا، ۱۵۵.
- ↑ تازیانه بر وحی (حضرت محسن در منابع اهل سنت)، علی لباف، با همفکری سید رضا هاشمی گلپایگانی، با راهنمایی آیت‌الله سید علی حسینی میلانی، مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر، صص ۷–۹
- ↑ زخم آتش (احراق بیت فاطمه در منابع اهل سنت)، به اهتمام علی لباف، حیدر برکت، سید محمد حسینی قزوینی، مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر صص ۳۶–۳۷
- ↑ حقایق پنهان (تأملی کوتاه در تحریف اسناد فاطمیه)، علی لباف، عدنان درخشان، شیخ محمد رضا مامقانی، مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر، صص ۶–۷
- ↑ تازیانه بر وحی (حضرت محسن در منابع اهل سنت)، علی لباف، با همفکری سید رضا هاشمی گلپایگانی، با راهنمایی آیت‌الله سید علی حسینی میلانی، مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر، صفحهٔ ۹
- جعفریان، رسول. حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام. انصاریان.
