| اقتصاد اسلامی |
|
مضاربه • مزارعه |
مضاربه قراردادی است که میان عامل و صاحب سرمایه (مالک) بسته شده و به این صورت است که عامل با سرمایه صاحب مال به تجارت پرداخته و در برابر آن به نسبت درصدی در سود با وی شریک می‌شود که البته اگر سودی به دست آید آن را با دارنده مال بر پایه قرارداد تقسیم می‌کند.
شرط اساسی درستی مضاربه قبول خطر از جانب صاحب سرمایه و عدم ضمانت عامل نسبت به سرمایه است. در غیر این صورت سرمایه به عنوان قرض است و پس از انعقاد مضاربه، عامل نمی‌تواند سرمایه را با سودی کمتر به شخص دیگری واگذارد.
در این زمینه تنها کتاب فارسی، کتابی است که مصطفی بروجردی نگاشته که با نام مضاربه از نظر فقهای شیعه در بازار موجود است.[نیازمند منبع]
علامه حلی در کتاب «شرایع» می‌نویسد:هر گاه عامل سرمایه‌ای را به عنوان مضاربه در اختیار دیگری قرار دهد، اگر این عمل با اجازه صاحب اصلی سرمایه انجام شده باشد و تقسیم سود بین صاحب سرمایه و عامل دوم انجام شود اشکال ندارد. ولی اگر به صورتی باشد که سهمی از سود به عامل اول برسد صحیح نیست.
مضاربه یکی از عقود معین است که ماده ۵۴۶ الی ۵۶۰ قانون مدنی به مقررات آن اختصاص دارد.[۱]
به موجب ماده ۵۴۶ قانون مدنی: «مضاربه عقدی است که به موجب آن احد از متعاملین سرمایه می‌دهد با این قید که طرف دیگر با آن تجارت کرده و در سود آن شریک باشند. صاحب سرمایه «مالک» و عامل، مضارب (mozaareb) نامیده می‌شود.
قرارداد مضاربه از دو موضوع تشکیل گردیده است:
به حکم ماده ۵۴۷ قانون مدنی، سرمایه مالک باید «وجه نقد» باشد؛ بنابراین چنانچه سرمایه مالک، چیزی به غیر از وجه نقد باشد، قرارداد فیمابین مضاربه شناخته نمی‌شود. همچنین این وجه نقد می‌تواند ارز رایج کشور ایران یا ارز کشور خارجی باشد.
مضارب باید با سرمایه مالک تجارت نماید. ماده ۲ قانون تجارت ایران[۲] فعالیت‌های تجاری را تعریف نموده است که عبارتند از:
بنابراین مضارب می‌تواند با سرمایه مالک بر اساس تخصص یا دانش خود، فعالیت تجاری نماید و محدودیتی در انتخاب یک تجارت مخصوص ندارد، مگر آنکه در قرارداد مضاربه صراحتاْ فعالیت تجاری مشخصی شرط شده باشد. ماده ۵۵۳ در این مورد اعلام می‌دارد: «در صورتی که مضاربه، مطلق باشد (یعنی تجارت خاصی شرط نشده باشد) عامل می‌تواند هر قسم تجارتی را که صلاح بداند، بنماید و لی در طرز تجارت، باید متعارف را رعایت نماید.» بنابراین هرچند مضارب در انتخاب نوع تجارت آزاد است، اما نمی‌تواند معاملات تجاری پرخطر یا منوط به اتفاق محض (معاملات شانسی) نماید. همچنین از آنجا که شخصیت مضارب در انعقاد قرارداد مؤثر است و استحقاق مضارب به دریافت سهم از سود، به دلیل فعالیت تجاری او است، مضارب نمی‌تواند سرمایه مالک را به شخص دیگری انتقال دهد تا شخص ثالث با سرمایه تجارت نماید. ماده ۵۵۴ در این مورد مشخصاْ اشعار دارد: «مضارب نمی‌تواند نسبت به همان سرمایه با دیگری مضاربه کند یا آن را به غیر واگذار نماید مگر با اجازهٔ مالک.»
مضاربه می‌تواند برای مدت محدود یا نامحدود منعقد گردد یا طرفین اساساْ در خصوص مدت توافق ننمایند. چنانچه در قرارداد مضاربه مدت تعیین شده باشد، هرکدام از طرفین قبل از انقضای مدت نیز می‌توانند قرارداد را فسخ نمایند (برهم زنند) و تعیین مدت، التزام و اجباری به طرفین تحمیل نمی‌نماید، اما اگر مدت مضاربه پایان یابد، مضارب دیگر نمی‌تواند به فعالیت تجاری با سرمایه مالک ادامه دهد و مکلف به تصفیه حساب با مالک است، مگر آنکه طرفین مضاربه را تمدید یا توافق دیگری نمایند. ماده ۵۵۲ به این مورد اختصاص دارد: «هرگاه در مضاربه مدت معین شده باشد، تعیین مدت موجب لزوم عقد نمی‌شود لیکن پس از انقضای مدت، مضارب نمی‌تواند معامله بکند مگر به اجازهٔ جدید مالک.»
مضاربه از جمله عقود مشارکتی تلقی می‌شود، بنابراین مالک و مضارب به نسبت سهم خود، در سود یا ضرر حاصل از تجارت شریک هستند. میزان سهم هرطرف (که قانونگذار آن را حصه (hesse) نامیده است) باید ضمن عقد مضاربه تعیین شود یا آنکه در عرف، نسبت به آن تعیین شده باشد و این سهم باید به صورت نسبت مشخصی از کل تعیین گردد (مانند نسبت کسری: یک سوم - دو سوم یا نسبت درصدی: شصت به چهل و غیره) بنابراین اگر سهم مضارب یا عامل، مبلغ ثابت و از قبل تعیین شده باشد، قرارداد مضاربه باطل شناخته می‌شود. ماده ۵۴۸ و۵۴۹ اختصاص به این مورد دارد: «ماده ۵۴۸- حصه هریک از مالک و مضارب در منافع باید جزء مشاع از کل از قبیل ربع یا ثلث و غیره باشد.» «ماده ۵۴۹- حصه‌های مزبوره در ماده فوق باید در عقد مضاربه معین شود مگر اینکه در عرف، منجزاٌ معلوم بوده و سکوت در عقد، منصرف به آن گردد.» در عقد مضاربه مشارکت در سود و ضرر رکن بنیادی تلقی می‌گردد، بنابراین توافقات ذیل در این قرارداد باطل است:
استثناء: در خصوص دو فرض آخر، چنانچه مضارب به موجب عقد دیگری (به غیر از مضاربه) تعهد نماید که در صورت تلف سرمایه یا ورود خسارت، به صورت مجانی و به ارزش ضرر یا تلف، مالکیت بخشی از اموال خود را به مالک منتقل نماید، این تعهد معتبر و قابل اجراست. ماده ۵۵۸ اعلام می‌دارد: «اگر شرط شود که مضارب، ضامن سرمایه خواهد بود یا خسارات حاصله از تجارت، متوجه مالک نخواهد شد، عقد باطل است مگر اینکه به‌طور لزوم شرط شده باشد که مضارب از مال خود به مقدار خسارت یا تلف، مجاناٌ به مالک تملیک کند.»
از آنجا که سرمایه متعلق به مالک در اختیار مضارب قرار دارد، لذا مضارب نسبت به سرمایه امین شناخته می‌شود و مقررات مربوط به امانت نسبت به او جاری است. بخشی از این مقررات در قسمت مضاربه به صورت اختصاصی بیان گردیده و برخی دیگر نیز تابع قواعد عمومی امانات هستند. به موجب ماده ۵۵۶ قانون مدنی: «مضارب در حکم امین است و ضامن مال مضاربه نمی‌شود مگر در صورت تعهدی یا تفریط.» به‌طور کلی تعهدات قراردادی مضارب عبارتند از:
بنابراین در صورتی که مضارب، برخلاف تعهدات فوق رفتار نماید و مرتکب یکی از موارد ذیل گردد، مسئول جبران هر ضرر یا نقصی است که به سرمایه و سود مالک وارد گردد:
به موجب ماده ۵۵۰ و ۵۵۱، قرارداد مضاربه می‌تواند بر اساس یکی از عوامل ذیل، منحل و بی اثر گردد:
ماده ۵۶۰ قانون مدنی در خصوص آزادی اراده طرفین در عقد مضاربه اعلام می‌دارد: «به غیر از آنچه که فوقاٌ مذکور شد، مضاربه تابع شرایط و مقرراتی است که به موجب عقد بین طرفین مقرر است.» بنابراین مقرراتی که در قانون مدنی در باب مضاربه تعیین گردیده، مقررات آمره تلقی می‌شوند و طرفین نمی‌توانند برخلاف آنها توافق نمایند. برای مثال نمی‌توانند توافق کنند که قرارداد مضاربه باشد اما سرمایه، وجه غیر نقد باشد» اما نسبت به سایر اموری که قانون نسبت به آنها ساکت است، طرفین می‌توانند هرنوع توافقی را با رعایت قواعد عمومی قراردادها و قواعد عمومی شروط ضمن عقد، در قرارداد خود قرار دهند.