عنصرهای شیمیایی را میتوان بر پایۀ ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی مشترکشان به طور گسترده به ۳ دستۀ فلزها، شبهفلزها و نافلزها تقسیم کرد. همۀ فلزها ظاهر درخشان دارند (حداقل زمانی که تازه جلا خورده باشند). رساناهای خوبی برای گرما و برق هستند. با سایر فلزها آلیاژ تشکیل میدهند و حداقل یک اکسید بازی دارند. شبهفلزها موادی جامد و شکننده با ظاهری فلزی هستند که یا نیمهرسانا هستند یا به صورت نیمهرسانا وجود دارند و دارای اکسیدهای آمفوتریک ضعیف هستند. نافلزها معمولاً ظاهری کدر، رنگی یا بیرنگ دارند. در حالت جامد شکننده هستند. رساناهای ضعیفی برای گرما و برق هستند و دارای اکسیدهای اسیدی هستند. بیشتر یا برخی از عنصرهای هر گروه دارای طیف وسیعی از ویژگیهای دیگر هستند. تعداد کمی از عنصرها دارای ویژگیهایی هستند که با توجه به دستهبندی آنها ناهنجار یا غیرعادی هستند.
فلزها درخشان به نظر میرسند (ممکن است زنگار بسته باشند که در این صورت پس از جلا دوباره درخشان به نظر میرسند). هنگامی که با دیگر فلزها ترکیب میشوند، مخلوطی همگن (محلول) به نام آلیاژ تشکیل میدهند. فلزها در هنگام واکنش با دیگر مواد تمایل به از دست دادن یا به اشتراکگذاری الکترونهای خود دارند. هر یک از فلزها حداقل یک اکسید بازی دارند.
بیشتر فلزها نقرهایرنگ، دارای چگالی بالا و جامدهای نسبتاً نرمی هستند که بهآسانی تغییر شکل مییابند. آنها رسانایی الکتریکی و گرمایی خوب، دارای ساختارهای کاملاً بستهبندی شده و انرژی یونش کم و الکترونگاتیوی پایین هستند. این عنصرها در طبیعت به صورت ترکیب یافت میشوند.
بعضی از فلزها رنگی به نظر میرسند (مس، سزیم، طلا)، دارای چگالی کم هستند (برای نمونه بریلیم و آلومینیوم) و نقاط ذوب بسیار بالایی دارند (برای نمونه تنگستن و نیوبیوم)، در دمای اتاق یا نزدیک آن مایع هستند (برای نمونه جیوه، گالیم)، شکننده هستند (برای نمونه بیسموت و اسمیم)، به راحتی ماشینکاری نمیشوند (برای نمونه تیتانیم و رنیم)، نجیب هستند (سخت اکسید میشوند، برای نمونه طلا و پلاتین) یا ساختارهای نافلزی دارند (منگنز و گالیم از نظر ساختاری به ترتیب مشابه فسفر سفید و ید هستند).
فلزها بیشتر عنصرها را تشکیل میدهند و میتوانند به چند دستۀ مختلف تقسیم شوند. از چپ به راست در جدول تناوبی، این عنصرها شامل فلزهای قلیایی با واکنشپذیری بسیار بالا، فلزهای قلیایی خاکی با واکنشپذیری کمتر و سپس لانتانیدها و اکتینیدهای رادیواکتیو هستند. فلزهای گذار (واسطه) کهن و فلزهای پسگذار (پسواسطه) از نظر فیزیکی و شیمیایی ضعیف هستند. زیرشاخههای تخصصی مانند فلزهای دیرگداز و فلزهای نجیب نیز وجود دارند.
شبهفلزها جامدهایی شکننده با ظاهری فلزی هستند که در هنگام واکنش با سایر مواد تمایل دارند الکترونهای خود را به اشتراک بگذارند. دارای اکسیدهای آمفوتریک یا اسیدی ضعیف هستند. معمولاً به صورت ترکیب یافت میشوند.
بیشتر آنها نیمهرسانا هستند و رسانایی گرمایی متوسطی دارند و ساختارهایی دارندکه از بسیاری از فلزها بازتر هستند. برخی از شبهفلزها (آرسنیک و آنتیموان) الکتریسیته را مانند فلزها هدایت میکنند. شبهفلزها کوچکترین رده اصلی عنصرها است.
نافلزها ساختار باز دارند (مگر اینکه از حالت گازی یا مایع به جامد تبدیل شوند). هنگامی که با سایر مواد واکنش میدهند تمایل به اشتراکگذاری و بهدست آوردن الکترون دارند و به طور مشخص اکسید بازی نمیسازند بلکه اکسید اسیدی میسازند.
بیشتر آنها در دمای اتاق گازیشکل هستند، چگالی نسبتاً کمی دارند، رساناهای الکتریکی و گرمایی ضعیفی هستند، انرژی یونش و الکترونگاتیوی نسبتاً بالایی دارند و در طبیعت بهشکل آزاد (ناترکیب) بهمقدار زیاد یافت میشوند.
بعضی از نافلزها (کربن، فسفر سیاه، گوگرد و سلنیم) در دمای اتاق جامدهایی شکننده هستند (اگرچه هر یک از اینها دگرشکلهای شکلپذیر و انعطافپذیری نیز دارند).
از چپ به راست در جدول تناوبی، نافلزها را میتوان به نافلزهای واکنشی و گازهای نجیب تقسیم کرد. نافلزهای واکنشی در نزدیکی فلزها، برخی از ویژگیهای ابتدایی فلزی مانند ظاهر فلزی را نشان میدهند (گرافیت (کربن)، فسفر سیاه، سلنیم و ید). گازهای نجیب تقریباً کاملاً بیاثر هستند.
تعداد ویژگیهای مشترک شبهفلزها با فلزها و نافلزها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
یا آنهایی که نسبتاً مجزا هستند | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شباهت با فلزها | نسبتاً مجزا | شباهت با نافلزها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ویژگیهای بررسیشده: | (۳۶) | ۷ (٪۱۹) | ۲۵ | (٪۶۸) | ۵ (٪۱۳) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
فیزیکی | (۲۱) | ۵ (٪۲۴) | ۱۴ | (٪۶۷) | ۲ (٪۱۰) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
• شکل و ساختار | (۱۰) | ۲ | ۶ | ۲ (٪۲۰) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
• وابسته به الکترون | (۶) | ۱ | ۵ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
• ترمودینامیک | (۵) | ۲ | ۳ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شیمیایی | (۱۶) | ۲ (٪۱۳) | ۱۱ | (٪۶۹) | ۳ (٪۱۹) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
• شیمی عنصر (elemental) | (۶) | ۳ | ۳ (٪۵۰) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
• ترکیبهای شیمیایی | (۶) | ۲ | ۴ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
• شیمی محیط | (۴) | ۴ |
همانگونه که در جدول زیر نشانداده شدهاست ویژگیهای فلزها و نافلزها کاملاً متمایز هستند. شبهفلزها که در مرز بین فلز و نافلز قرار دارند، اغلب از هر دو متمایز هستند، اما در چند ویژگی به یکی از آنها شبیه هستند. همانگونه که در ستون شبهفلزهای جدول زیر نشان داده شدهاند، در جدول کوچک بالای این بخش نیز خلاصه شدهاند.
در مورد «مرز بین فلزها و نافلزها» و اینکه «آیا شبهفلزها یک ردۀ میانی هستند یا خیر؟» دیدگاه همهپسندی وجود ندارد. برخی شبهفلزها را نافلزهایی با ویژگیهای ضعیفتر در نظر میگیرند.[یادداشت ۱] برخی دیگر برخی از شبهفلزها را به عنوان فلزهای پسگذار به حساب میآورند.[یادداشت ۲]
ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی[یادداشت ۳] | |||
---|---|---|---|
فلزها[۸] | شبهفلزها | نافلزها[۸] | |
شکل و ساختار | |||
رنگ |
|
|
|
بازتابدهندگی | |||
شکل |
|
|
|
چگالی | style="border-bottom:1px dotted gray; background-color:#eee8aa; padding-lefقلیایی[۲۲] |
|
|
تغییر شکل پذیری (حالت جامد) |
|
|
|
نسبت پواسون[یادداشت ۷] |
|
|
|
ساختار بلوری در نقطه انجماد[۴۷] |
|
|
|
ضریب تراکم اتمها و عدد همآرایی}} |
|
| |
شعاع اتمی (محاسبه شده)[۵۲] |
|
|
|
دگرشکلها[۵۳][یادداشت ۱۱] |
|
|
|
وابسته به الکترون | |||
بلوک جدول تناوبی |
|
|
|
الکترونهای s و p خارجی (لایۀ ظرفیت) |
|
|
|
نوارهای الکترونی (نوار ظرفیت و نوار رسانایی) |
|
|
|
رفتار الکترونی |
|
|
|
رسانایی الکتریکی |
|
|
|
رسانایی الکتریکی (مایع)[۷۰] |
|
| |
ترمودینامیک | |||
رسانایی گرمایی |
|
||
ضریب مقاومت گرمایی[یادداشت ۱۷] |
|
||
نقطه ذوب |
|
|
|
رفتار ذوب |
|
| |
آنتالپی همجوشی |
|
|
|
شیمی عنصر | |||
رفتار کلی |
|
|
|
تشکیل یون |
|
| |
پیوند شیمیایی |
|
|
|
عدد اکسایش |
|
|
|
انرژی یونش |
|
| |
الکترونگاتیوی |
|
|
|
ترکیبهای شیمیایی | |||
با فلزها |
|
| |
با کربن |
|
|
|
با هیدروژن (هیدرید) |
|
|
• هیدریدهای کووالانسی، گازی یا مایع |
با اکسیژن (اکسید) |
|
| |
با گوگرد (سولفات) |
|
|
|
با هالوژنها (هالید، esp. chlorides)[۱۲۴] |
|
||
شیمی محیط | |||
ترکیب مولی زیستکره[یادداشت ۲۵] |
|
|
|
شکل فراوان روی زمین |
|
|
|
مورد نیاز پستانداران |
|
|
|
ترکیب بدن انسان (وزن) |
|
|
|
در جدول تناوبی استثناهایی وجود دارند - ناهنجاریهایی نیز وجود دارند - که برخی از آنها عمیق هستند. برای نمونه، چرا منگنز رسانای برق بدی بود، درحالی که عنصرهای موجود در هر دو طرف آن بهطور منطقی رسانای خوبی بودند؟ چرا مغناطیس قوی به فلزات آهنی محدود شد؟ و با این حال من متقاعد شدم که این استثناها سازوکارهای اضافی خاصی را در کار منعکس میکنند ...
الیور ساکس
عمو تنگستن (۲۰۰۱، ص ۲۰۴)
در هر دسته، عنصرهایی را میتوان یافت که یک یا دو ویژگی بسیار متفاوت از هنجار مورد انتظار دارند، یا که در غیر این صورت قابل توجه باشند.
سدیم، پتاسیم، روبیدیم، سزیم، باریم، پلاتین، طلا
آهن، کبالت، نیکل، گادولینیم، تربیم، دیسپروزیم، هولمیم، اربیوم، تولیم