پزشکی در جهان اسلام

نخستین صفحه کتاب ابن نفیس در طب اسلامی

طب یا پزشکی یکی از جنبه‌های علم در دوران طلایی اسلام از قرن هشتم تا قرن ۱۳ میلادی بوده‌است.[۱] منظور از طب اسلامی در تاریخ پزشکی، دانش پزشکی توسعه یافته در دوران طلایی اسلام می‌باشد، که عمدتاً به زبان عربی، که زبان واسطه تمدن اسلامی بوده‌است، ضبط شده‌است.[۲][۳] طب اسلامی، دانش پزشکی موجود در دوران باستان کلاسیک، از جمله سنت‌های اصلی بقراط، جالینوس و دیوسکوریدس را حفظ، نظام مند و توسعه داد.[۴]

در دوران پسا-کلاسیک، پزشکی اسلامی پیشرفته‌ترین پزشکی موجود در دنیا بوده‌است، که مفاهیم مختلف را از یونان باستان، روم، پزشکی ایرانی و همچنین سنت‌های هند باستان یعنی آیورودا با همدیگر تلفیق کرد و سپس نوآوری‌ها و پیشرفت‌های فراوانی در آن ایجاد نمود. بعد از آشنایی پزشکان اروپایی با نویسندگان پزشکی اسلامی در دوره رنسانس قرن دوازدهم میلادی، پزشکی اسلامی به همراه دانش پزشکی کلاسیک بعداً در پزشکی قرون وسطایی اروپای غربی پذیرفته شد.[۵]

زمینه تاریخی

[ویرایش]

زمینه تجربی

[ویرایش]

در زمان ساسانیان، ضمن ترویج آداب طبی زرتشتی، تأسیس دانشگاه طبی و بیمارستانِ جندی شاپور نقش زیادی در انتقال و گسترش طب بقراطی (یونانی) و امتزاج آن با طب ایران و هندِ باستان را در ایران ایفا کرد. این دانشگاه بعد از اسلام نیز محل پرورش برخی از پزشکان بزرگ دوران اسلامی شد.[۶][۷][۸]

پژوهش‌های Lee Hee-soo حاکی از وجود ارتباطات اقتصادی فرهنگی بین ایران و دودمان شیلا در کره بوده‌است. در یکی از این موارد وی به درمان آبله یکی از درباریان توسط پزشکان ایرانی مسلمان در سال ۲۵۸ هجری شمسی اشاره می‌کند.[۹]

زمینه دینی و طب النبی

[ویرایش]

از نظر برخی، از علل توجه مسلمانان به دانش طب، توجه پیشوایان دین اسلام به این دانش ارزشمند است. در حدیثی از محمد پیامبر اسلام دانش طب همسنگ با علم دینی و در کنار آن مورد توصیه قرار گرفته‌است.[۱۰]

اسلام، دربارهٔ اصول کلی پزشکی و بهداشت دستورهایی به پیروانش داده که می‌توان از این دستورها به عنوان یکی از پایه‌های علم پزشکی اسلامی یاد کرد. احادیثی از پیغمبر اسلام دربارهٔ سلامت، بیماری‌هایی چون جذام، پهلودرد، ورم چشم (یوئیت)، بهداشت و مسایل دیگر مربوط به پزشکی نقل شده‌است. مجموعه گفته‌های پیغمبر اسلام دربارهٔ طب را بعدها نویسندگان اسلامی تدوین کردند و بر آن شرح‌ها نوشتند و این مجموعه‌ها به نام طب النبی معروف شد. در آغاز جلد چهارم احادیث صحیح بخاری، دو کتاب آمده‌است که در ۸۰ باب آن احادیث مربوط به بیماری‌ها و درمان‌ها نقل‌شده‌اند. در بین مسلمانان شیعه، امام ششم شیعیان؛ جعفر صادق برای سخنان طبی مشهور است که همه رنگ دینی و مذهبی دارند.[۱۱]

پژوهشکده‌ها، بیمارستان‌ها و کتاب‌ها

[ویرایش]

مکتب جندی‌شاپور

[ویرایش]
مقالهٔ اصلی: دانشگاه جندی‌شاپور

حلقه ارتباط میان پزشکی اسلامی و مکاتب دیگر را باید در مدرسه جندی شاپور جستجو کرد. جندی‌شاپور، که جایگاه آن نزدیک شهر دزفول کنونی در ایران بوده، در زمان شاهنشاهی ساسانی مرکز کسب دانش شد. در این دانشگاه، پزشکان نسطوری به آموختن پزشکی یونانی می‌پرداختند. آنان، اندیشه‌های زردشتی و پزشکی محلی ایرانی تأثیر فراوانی بر درس‌های این دانشگاه داشت. همچنین با بازگشت برزویه پزشک از هندوستان (که پیشنهاد آن را بزرگمهر به انوشیروان داده بود) به غیر از کتاب کلیله و دمنه، بسیاری از اطلاعات پزشکی هندی و چند تن از پزشکان زبردست آن سرزمین نیز به همراه او به ایران آمدند. برزویه پزشک همچنین کتابی به نام دانش هندیان نوشت که توسط مسلمانان به زبان عربی برگردان شد. در سال ۴۶۲ هجری قمری، ۱۰۷۰ میلادی توسط شمعون انطاکی از عربی به یونانی ترجمه شد. مدرسه جندی‌شاپور بدین ترتیب محل دیدار و به هم پیوستن دانش‌های پزشکی یونانی، ایرانی و هندی با یکدیگر بود. در آغاز اسلام، مدرسه جندی‌شاپور به اوج شهرت رسید و تا دوره عباسیان که پزشکانی را از آنجا به بغداد بردند ادامه یافت.[۸] در این دوران، بیمارستان جندی شاپور به‌طور رسمی دارای یک مدرسهٔ پزشکی بود. جندی شاپور همچنین نخستین بیمارستانِ دارای داروخانه و بخش داروسازی در جهانِ اسلام بوده‌است.[۱۲]

مدرسه اسکندریه

[ویرایش]

در آغاز دوره اسلامی، سنت پزشکی یونانی در اسکندریه ادامه داشت که زمانی بزرگ‌ترین مرکز علم یونانی و مصری بود. پس از فتح مصر به دست مسلمانان هنوز این سنت پزشکی زنده بوده‌است. در منابع اسلامی، از یوحنای نحوی، اسقف یعقوبی اسکندریه، نام برده‌شده‌است که مورد احترام تمام عمرو عاص فاتح مصر بوده‌است.[۱۳]

ترجمه‌های طبی

[ویرایش]

در دوران ترجمه، متون پزشکی از پهلوی، یونانی و سانسکریت به عربی ترجمه شدند. حنین بن اسحاق، بیشتر متون پزشکی و از جمله صد رساله از جالینوس را به زبان فارسی ترجمه کرد.[۷][۱۳]

بیمارستان‌ها

[ویرایش]
مقالهٔ اصلی: بیمارستان (ساسانیان و جهان اسلام)

بیمارستان در ایران و جهان اسلام، نخست در جندی شاپور و سپس در تمام دنیای اسلام به نهادی برای پذیرش بیماران و آموزش و گسترش علمِ پزشکی تبدیل شد. این نهاد نقش مهمی در گسترشِ علمِ پزشکی در این دوران ایفا کرد. زیرا بیمارستان‌ها دارای کتابخانه و داروخانه بودند و بسیاری از آنها به مراکز آموزش علمِ پزشکی تبدیل شده بودند.[۱۲] ابن جبیر و ابن بطوطه می‌گویند که در نیمه غربی جهان اسلام، نزدیک به ۳۴ بیمارستان قابل ذکر وجود داشته‌است.[۱۴] برخی از این بیمارستان‌ها به دلیل مشکلات سیاسی و نابودی شهرها، تنها در دورهٔ کوتاهی فعالیت کردند.[۱۵] اکثر بیمارستان‌ها از قرن سیزدهم میلادی رو به زوال نهادند. از قرن شانزدهم نیز فعالیت‌های پزشکیِ علمی در مصر و سوریه، و در قرن هجدهم در ایران رو به زوال نهاد.[۱۶]

طب اسلامی در ایران

[ویرایش]

پس از اسلام، دانشگاه طبی و بیمارستانِ جندی شاپور نقش زیادی در انتقال و گسترش طب در دوران اسلام ایفا کرد و محل پرورش برخی از پزشکان بزرگ دوران اسلامی شد.[۶][۷][۸]

دوران صفویه

[ویرایش]

در دوران صفویه، پیدایش امراض از جمله طاعون و وبا بر اساس مبانی معرفتی طب اسلامی، در ارتباط با ارتکاب انواع گناهان قابل ارزیابی بوده‌است. در فضای فکری-دینی مسلط در این دوران، شیوع انواع بیماری‌ها به خدا نسبت داده می‌شد که نتیجهٔ انجام گناه از سوی افراد بود و برای رفع آن می‌بایست حتماً توبه نمود. از این رو به استفاده از داروهای ساده، خواندن دعاهای خاص، توسل به مقابر و بقعه‌ها، قربانی، تصدق و… تمسک می‌شد. در این دوران، دعاها، روایات و احادیثی از بزرگان دینی برای رفع و مقابله با بیماری‌هایی همچون طاعون نقل می‌گردید.[۱۷]

نظام بهداشت و درمان ایرانِ جدید

[ویرایش]

در دوران فتح علی شاه، عباس میرزا نایب السلطنه، افرادی از جمله حاجی بابا افشار را برای آموزش پزشکی جدید به غرب فرستاد. از سویی دیگر، پزشکان غربی نیز به ایران مسافرت می‌داشتند. این دو عامل باعث آشنایی اندکِ ایرانیان با پزشکیِ جدید شد. سپس از اوایل سلطنت ناصرالدین شاه تا انقلاب مشروطه، طبِ جدید جای خودش را در ایران تثبیت کرد. در این دوران، رفته رفته ایرانیان با علتِ اصلی بیماری‌های مهلکی همچون وبا و طاعون آشنا شدند. با تأسیس مدرسه طبِ دارالفنون و تصویب قوانین عمومی طبی در دوره دوم مجلس شورای ملی، شیوه علمی معالجه بیماران و تأسیس بیمارستان‌ها، طبِ نوین با تمامی ابعاد وارد ایران گشت.[۶][۱۸]

طب سنتی و طب‌های مکمل تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران در نظام بهداشت و درمان ایران جایگاهی نداشتند. پس از انقلاب، نخستین بار در سال ۱۳۶۵ مؤسسه تحقیقات حجامت کار خود را آغاز کرد و سپس با برگزاری دوره‌های آموزشی و تربیت حجام کار خود را گسترش داد. پس از لغو ممنوعیت حجامت در سال ۱۳۸۳، مراکز حجامت بسیاری در ایران تأسیس شدند. طب اخلاطی (طب سنتی ایرانی) نیز از اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد خورشیدی مورد توجه قرار گرفت. در نهایت، این طب در سال ۱۳۸۷ رسماً به عنوان یک رشته دانشگاهی ثبت و وارد نظام آموزش پزشکی ایران شد. هم‌اکنون چند دانشگاه علوم پزشکی در ایران در این زمینه پژوهش کرده و متخصصانی را تربیت می‌کنند. افراد برای ورود به این دوره‌ها باید حداقل مدرک دکترای حرفه‌ای داشته باشند. با اینکه این دانشگاه‌ها رسماً عنوان طب سنتی و طب مکمل دارند اما خود را معمولاً با عنوان طب سنتی ایرانی و اسلامی توصیف می‌کنند. وزارت بهداشت ایران اعلام کرده است موضوعی به نام طب اسلامی نداریم و بر پایه قانون اساسی ایران «طبابت افراد غیرپزشک خلاف قانون است» و «بر اساس مبانی فقهی، خلاف شرع هم خواهد بود.»[۱۹]

حکیم حسین خیراندیش، رئیس مرکز تحقیقات حجامت ایران در گفتگویی به دستوری توسط سید علی خامنه ای در سال ۲۰۱۴ اشاره کرد که در آن از ضرورت لحاظ طب سنتی در نظام درمانی کشور صحبت می‌کند.[۲۰]

در سیاست

[ویرایش]

در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد توجه به طب سنتی و گیاهی و طب مکمل افزایش پیدا کرد. به‌طوری‌که معاونت طب سنتی در وزارت بهداشت شکل گرفت. از سوی دیگر به دلیل تحریم‌ها علیه ایران و کمبود و گرانی دارو گرایش به طب سنتی بیشتر شد. پس از انتخاب حسن روحانی، معاونت طب سنتی در وزارت بهداشت منحل و به اداره کل تبدیل شد. همچنین شورای‌عالی طب سنتی و مؤسسه تحقیقات حجامت نیز منحل شدند. اما نخستین بخش بستری طب ایرانی در استان یزد به بهره‌برداری رسید.[۱۹]

اظهارنظرها

[ویرایش]

محمد تقی مصباح یزدی در همایش طب النبی که در سال ۱۳۸۵ برگزار شد دربارهٔ طب اسلامی گفت که «در دوره انقلاب اسلامی و با تشکیل نظام اسلامی جا دارد که از اسلام به عنوان بالاترین میراثی که از پیامبر اکرم به انسان‌ها رسیده‌است بهره‌های بیشتری ببریم. از دیرباز مباحثی با عنوان طب نبوی از سوی علمای شیعه و سنی نوشته شده و تحقیقاتی نیز در این زمینه صورت گرفته که از آن جمله می‌توان به طب الرضا همه اشاره کرد که امام رضا (ع) برای خلیفه وقت تنظیم فرموده‌اند.»[۲۱]

شیخ صدوق:بعضی از این روایاتی که مرتبط با طب هست بعضی از اینها اقلیمیه! یعنی در یک اقلیم خوب است و در اقلیم دیگر خوب نیست! و بعضی از روایات هم از اساس جعلی است.[۲۲][۲۳]

سید عبدالله فاطمی نیا: طب اسلامی نداریم طب الرضا دروغ است.[۲۴]

علی خامنه‌ای: «یکی از دغدغه‌های من احیای طب اسلامی در کشور است.»[۲۵]

ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه در فروردین ۱۳۹۷ ضمن دیدار با حسن قاضی زاده هاشمی وزیر بهداشت وقت طی اظهارنظری بیان داشت که «در احادیث اهل بیت چیزی به نام طب اسلامی وجود ندارد.»[۲۶] او همچنین اظهار داشته‌است: «در قرآن و روایات دستوراتی وجود دارد اما طب اسلامی گفته نمی‌شود، این طبی که امروز وجود دارد طب سنتی نام دارد.»[۲۷]

حسین نوری همدانی از دیگر مراجع تقلید شیعه در ۱۶ فروردین ۱۳۹۷ در دیدار قاضی زاده هاشمی وزیر بهداشت با اشاره به برخی از دستورهای اسلام در زمینهٔ طب اسلامی گفت که «پیامبر اسلام و ائمه دربارهٔ طب اسلامی دستورها فراوانی دارند و روایات و دستورها فراوانی در این زمینه در منابع اسلامی وارد شده است که نمی‌شود آن‌ها را نادیده گرفت.» وی همچنین ادعای عدم وجود طب اسلامی را گفتاری اشتباه و خطا دانست و بیان داشت که: «طب اسلامی به معنای این است که مردم چه بکنند و بیشتر عمل است تا دوا». به اعتقاد ایشان برخی افراد از عبارت «طب اسلامی» سوء استفاده می‌کنند و آن را دکانی برای سوء استفاده قرار داده‌اند.[۲۸]

عباس تبریزیان [۲۹] بر این نظر است که بسیاری از مردم پس از بیماری شروع به مصرف داروهای شیمیایی کرده و هیچ توجهی به آیات و روایات گفته‌شده دربارهٔ درمان بیماری ندارند. او این مسئله را «پروژه نفوذ» «رژیم صهیونیستی» و «آمریکا» و «استکبار جهانی» برای نابودی انقلاب می‌داند. به همین دلیل او در بهمن ماه ۱۳۹۸ به همراه طرفداران خود در اقدامی نمادین کتاب هاریسون را به آتش کشید.[۳۰][۳۱][۳۲]

علی اکبر رشاد:کسانی که با ادعای طب اسلامی فتوای طبی صادر کنند که خلاف شرع، عقل و علم است مجرم بوده و حکومت باید با آنان برخورد کند.[۳۳]

رسول جعفریان:او با طرح موضوعاتی مانند طب اسلامی و طب سنتی، سخت می ستیزد و مواضعی سختگیرانه دارد. منتقد سرسخت خرافه گویی های افراد مجهولی چون تبریزیان های حوزه علمیه است و او را آتش بیار معرکه جهل می شناسد. به حامیان او و رویکردهای صدا وسیما که پنهان و آشکار، روش های خرافی و ضد علم را ترویج می کنند، اعتراض دارد. او معتقد است: « همه طب سنتی، اندازه یک آزمایش پاستور ارزش ندارد و حوزه علمیه صلاحیت ورود به مسائل پزشکی را ندارد. [۳۴]

منابع

[ویرایش]
  1. ↑ Wakim, Khalil G. (1944-01). "Arabic Medicine in Literature". Bulletin of the Medical Library Association. 32 (1): 96–104. ISSN 0025-7338. PMID 16016635. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (help)
  2. ↑ Porter, Roy (17 October 1999). The Greatest Benefit to Mankind: A Medical History of Humanity (The Norton History of Science). W. W. Norton & Company. pp. 90–100. ISBN 978-0-393-24244-7.
  3. ↑ Wakim, Khalil G. (1 January 1944). "Arabic Medicine in Literature". Bulletin of the Medical Library Association. 32 (1): 96–104. ISSN 0025-7338. PMC 194301. PMID 16016635.
  4. ↑ Campbell, Donald (19 December 2013). Arabian Medicine and Its Influence on the Middle Ages. Routledge. pp. 2–20. ISBN 978-1-317-83312-3.
  5. ↑ Conrad, Lawrence I. (2009). The Western medical tradition. [1]: 800 to AD 1800. Cambridge: Cambridge Univ. Press. pp. 93–130. ISBN 978-0-521-47564-8.
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ علیجانی، مهدی. (1396). 'مروری بر تاریخچهٔ طب در ایران، با تأکید بر دورهٔ قاجار', طب و تزکیه، 21(1), pp. 57-.
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ «جُندیشاپور (گُندیشاپور)». web.archive.org. ۲۰۱۴-۰۲-۲۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۰۷.
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ «دائرة المعارف بزرگ اسلامی:جندیشاپور». www.cgie.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۰۷.
  9. ↑ Korea Focus - June 2012. The Korea Foundation. دریافت‌شده در ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۴.
  10. ↑ الْعِلْمُ عِلْمَانِ عِلْمُ الْأَدْیَانِ وَ عِلْمُ الْأَبْدَان «دانش دو دانش است دانش ادیان و دانش بدن‌ها» (بحارالانوار، ج 1، ابواب العلم، باب 6: العلوم آلتی أمر الناس بتحصیلها و ینفعهم، حدیث 52)
  11. ↑ «امام صادق علیه السلام و دانش پزشکی». پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
  12. ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ «دائرة المعارف بزرگ اسلامی:بیمارستان». www.cgie.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۰۸.
  13. ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ دائرة المعارف بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد : 11 صفحه : 300.
  14. ↑ Jean-Charles Sournia, La Médecine arabe, Albin Michel / Laffont / Tchou, 1977, p. 219-222. dans Histoire de la Médecine, tome II, dirigée par J. Pulet, J-C. Sournia et M. Martiny. کاراکتر line feed character در |عنوان= در موقعیت 91 (کمک)
  15. ↑ Roshdi Rashed (dir.), Histoire des sciences arabes, vol. 3: Technologie, alchimie et sciences de la vie, Seuil, 1997, p.239-240.
  16. ↑ Roshdi Rashed (dir.), Histoire des sciences arabes, vol. 3: Technologie, alchimie et sciences de la vie, Seuil, 1997, p.211-212, 181-183.
  17. ↑ طاعون در ایران عصر صفوی، محمدعلی پرغو جوادعلی پورسیلاب، تحقیقات تاریخ اجتماعی سال هفتم بهار و تابستان 1396 شماره 1 (پیاپی 13)، صفحه 33-55.
  18. ↑ کریمخان زند، مصطفی. (1391). 'مواجههٔ طبابت بومی با بیماری‌های وبا و طاعون در ایران دورهٔ قاجار', مجله تاریخ علم، 10(2), pp. 93-126.
  19. ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ «وزارت بهداشت ایران: موضوعی به نام طب اسلامی نداریم». بی‌بی‌سی فارسی. ۱۹ شهریور ۱۳۹۶.
  20. ↑ «دستور رهبر انقلاب سند بالادستی برای حفظ طب سنتی در نظام درمان کشور است/ طب سنتی سرمایه بزرگ ماست». مشرق نیوز. ۲۰۱۶-۰۴-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۲۵.
  21. ↑ «انقلاب اسلامی ثابت کرد غرب تنها کلید حل مشکلات نیست / ایرانیان در زمینه‌های علمی انحصار طلب نیستند». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۰۷-۰۳-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۰۷.
  22. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژوئیه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۳ ژوئیه ۲۰۲۱.
  23. ↑ https://rasanews.ir/fa/news/517983/%D8%B7%D8%A8-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%85-%D8%A8%DB%8C-%D8%B6%D8%A7%D8%A8%D8%B7%DA%AF%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DB%8C%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%DB%8C
  24. ↑ https://www.nasim.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85-%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%AA-92/2331324-%D8%A2%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%81%D8%A7%D8%B7%D9%85%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D8%B7%D8%A8-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C
  25. ↑ «احیای «طب اسلامی» دغدغه مقام معظم رهبری است/ لزوم تشکیل سازمان مستقل طب سنتی- اخبار اجتماعی - اخبار تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۰۲.
  26. ↑ «آیت الله مکارم شیرازی: چیزی به‌نام طب اسلامی نداریم». ایسنا. ۲۰۱۸-۰۴-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۰.
  27. ↑ «فیلم| نظر آیت الله العظمی مکارم دربارهٔ طب اسلامی». خبرگزاری حوزه. ۲۰۲۰-۰۱-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۰.
  28. ↑ «فیلم/ نظر آیت الله العظمی نوری همدانی دربارهٔ طب اسلامی». خبرگزاری حوزه. ۲۰۲۰-۰۱-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۰.
  29. ↑ «عباس تبریزیان؛ طلبه‌ای که کتاب طب هاریسون را آتش زد کیست؟». همشهری‌آنلاین. ۶ بهمن ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۳ فوریه ۲۰۲۰.
  30. ↑ «کتاب سوزی، زشت ترین رفتار به جا مانده از جاهلیت». www.asriran.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۲۵.
  31. ↑ «واکنش‌ها به آتش زدن کتاب علمی هاریسون توسط یک مدعی طب سنتی | رسول جعفریان: شرم‌آور است». همشهری آنلاین. ۲۰۲۰-۰۱-۲۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۲۵.
  32. ↑ «رژیم صهیونیستی برای نابودی ایران سلامتی مردم را هدف قرار داده‌است».
  33. ↑ https://www.mashreghnews.ir/news/1179745/%D9%85%D8%AF%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%B7%D8%A8-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D9%81%D8%AA%D9%88%D8%A7%DB%8C-%D8%B7%D8%A8%DB%8C-%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D9%87%D9%86%D8%AF-%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%AC%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%AA-%D8%B4%D9%88%D9%86%D8%AF
  34. ↑ https://www.khabaronline.ir/news/1362279/%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%84-%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%87%D9%85%D9%87-%D8%B7%D8%A8-%D8%B3%D9%86%D8%AA%DB%8C-%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B2%D9%87-%D8%A2%D8%B2%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D9%BE%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%B4-%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF