کانسنگزایی[۱] یا زایش کانسنگ (انگلیسی: Ore genesis) که کانهزایی به نیز نامیده میشود، به فرایندی گفته میشود که طی آن انواع مختلف کانسنگها و کانسارها در پوسته زمین تشکیل میشوند. نظریههای متعددی دربارهٔ چگونگی کانسنگزایی وجود دارد که بر پایه کانی یا کالای اقتصادی مورد بررسی، متغیر هستند.
بهطور کلی هر نطریه کانسنگزایی شامل سه جزء است: منشأ، جابهجایی یا مجرای انتقال، و تله. این مراحل در توضیح چگونگی تشکیل نفت خام نیز بهکار میرود و زمینشناسان نفت نخستین بار این تجزیه و تحلیل را ارائه کردند.
بزرگترین کانسارها زمانی تشکیل میشوند که منشأ بزرگ، مکانیسم جابهجایی و حمل کارآمد و تله در زمان مناسب فعال و آماده باشد.