گره‌چینی

گِرِه‌چینی یکی از شاخه‌های هنر معماری و کاشی کاری سنتی است که استادان این هنر از کنار هم چیدن آلات و لغات مختلف بر اساس طرح مدنظر خود با استفاده از کاشی، آجر یا سایر مواد؛ نقش‌های هندسی تزئینی درست می‌کنند.

هنر گره چینی فقط در معماری رواج ندارد و یکی از زیرشاخه‌های صنایع چوب نیز می‌باشد. هنر گره چینی هنری زیبا و اصیل است که به دلیل زحمت زیاد هزینه زیادی هم دربردارد و می‌توان نمونه‌های این هنر را که بر روی چوب انجام گرفته در اماکن متبرکه مانند آستان قدس رضوی یا حرم شاه‌عبدالعظیم مشاهده نمود.^[۱]

تاریخچه

گره چینی چوب از هنرهای ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی در ایران رایج بوده است. برخی پژوهشگران احتمال داده‌اند استفاده از این هنر از دوران خلفا عباسی آغاز شده و در قرن ۶ تا ۸ هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است.

بر اساس شواهد و آثار موجود پیشینه هنر گره چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی بازمی‌گردد و خاستگاه آن نیز شهر اصفهان بوده است. از این سبک کار به‌طور معمول در ساخت درهای اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجره‌های منازل و کاخ‌ها و نرده‌ها استفاده می‌شده است. از دوران صفوی به بعد تعبیه شیشه‌های رنگی در چوب‌های مشبک رایج شده و در اصطلاح به «ارسی» مشهور شد.^[۲] هنرهای چوبی پس از صفویه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تکامل فنی نداشت بلکه با افت فنی نیز روبرو شد. البته هنر ارسی‌سازی در این دوره به اوج خود رسید.^[۳]

به‌طور کلی از چوب و فراورده‌های آن در بناهای صد سال اخیر به عنوان مصالحی مؤثر در ستونهای چوبی، پوشش سقف‌های دوجداره خارجی و توفال سازی، در ساختن پنجره‌های ارسی و پنجره‌های ظریف با کارهای هنری مختلف گره سازی، قواره بری و غیره استفاده شده است.^[۴]

گره چینی فلزی

گره چینی فلزی به هنری که با قطعات فلزی و شیشه‌های رنگی شکل‌های متنوع هندسی به‌طور هماهنگ در یک کادر مشخص قرار گرفته و به‌صورت منظم تکرار می‌شوند، می‌گویند. در تعریف دیگر، گره چینی مجموعه‌ای از ترکیب هماهنگ شکل‌های هندسی است که به‌صورت به هم پیچیده، موزون و جذاب از طریق خط‌های راست یا کمانی ایجاد شده‌اند، گفته می‌شود.^[۵][۶][۷]

تعریف گره چینی

گره چینی به هنری ایجاد شده با قطعات برش خورده چوب و شیشه‌های رنگی در اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدتگرای هندسی که به‌طور هماهنگ در یک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند گفته می‌شود. در واقع هندسه نقوش و گره کشی جزء جدانشدنی این هنر به حساب می‌آید.^[۸]

در اصطلاح هنری گره چینی عبارت است از مجموعه‌ای از شکل‌های هندسی که با نظم و ترتیب و پیچ و شکل‌های هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شده‌اند. در تعریف دیگر، گره چینی عبارت است از یک ترکیب هماهنگ از شکلهای هندسی به هم پیچیده، موزون و جذاب که با استفاده از خط‌های راست شکل گرفته است.^[۹]

اجزای گره

آلت: واحد کار در گره، آلت نامیده می‌شود. آلت در لغت به معنی ابزار، افزار واسطه‌ای میان فاعل و مفعول برای رسیدن به اثر است و در واقع همان خط مرزی اطراف لقاط می‌باشد خطهای مرزی در گره‌های گوناگون متفاوت هستند.^[۱۰]

لقط: در گره لقط به شکل‌های گره گفته می‌شود، که از خطهای مستقیم و بر اساس قاعدهای منظم به شکلهای هندسی درآمده و در یک قاب یا زمینه محدود شده است. لقاط می‌توانند ساخته شده از چوب یا شیشه یا هر جنس دیگری باشند.

فرایند تولید

روش تولید گره چینی به این صورت است که ابتدا طراحی و ترسیم گره مورد نظر براساس اندازه کار انجام می‌شود. سپس از روی قسمت‌های مورد نیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداشته می‌شود و چهارچوب یا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته می‌شود.

گره‌ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبان‌های به یکدیگر قفل می‌شوند و نقش‌های زیبایی را به وجود می‌آورند که هر چه ظریف تر باشند، از نظر هنری ارزش بیشتری دارند. برای ایجاد نقش گره، چوب‌ها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوبهای واگیره (قطعاتی که در کار تکرار می‌شود) از قالب‌های آماده شده تهیه می‌شود. سپس به وسیله اره پشتبنددار، زاویه‌های اتصالات روی چوب را برش می‌زنند و با رنده ابزار، روی آلت‌ها ابزار می‌زنند. سپس دو سر هر یک از آلت‌ها فاق و زبانه (یا هر نوع اتصال دیگر که مورد نظر استاد کار باشد) می‌زنند و در آخر، کار چیدن گره و درگیر کردن اتصال‌های ساخته شده و شیشه‌های رنگی برش خورده کار به پایان می‌رسد.^[۱۱][۱۲]

نمونه‌های تاریخی

از بهترین نمونه‌های گره چینی در ایران می‌توان عمارت چهل ستون، مسجد نصیر الملک در شیراز، هشت بهشت و خانه‌های تاریخی خانه اعلم، خانه شیخ الاسلام، سوکیاس در اصفهان و تعدادی از خانه‌های تاریخی کاشان همچون خانه طباطبائی‌ها، خانه عباسیان، خانه بروجردی‌ها و تعدادی دیگر از این انواع خانه‌ها در یزد و شهرهای قدیمی را نام برد.^[۱۳]

نگارخانه

• الگوهای مختلف
• 
• 
• 
• 

پیوند به بیرون

• Girih Tiles and Islamic Geometric Designs in Modern Architecture
• Interactive Girih Tile game
• John Savard's reconstructions
• "Medieval Islamic architecture presages 20th century mathematics". Harvard University Gazette. ۲۰۰۷-۰۲-۲۲. Retrieved 2007-03-14.
• "Medieval Islamic tiling reveals mathematical savvy". New Scientist. ۲۰۰۷-۰۲-۲۲. Retrieved 2007-03-14.

منابع

1. «همنشینی گره ها». خبرگزاری صدا و سیما.
2. ««گره‌چینی چوب» هنری ملی ـ اسلامی که درحال فراموشی است». ایکنا.
3. Hattstein /Delius., Markus/Peter (2013). Islam: art and architecture. Potsdam: H.F. Ullmann. p. 448. ISBN 978-3-8480-0380-8.
4. Lu, P. J.; Steinhardt, P. J. (2007). "Decagonal and Quasi-Crystalline Tilings in Medieval Islamic Architecture". Science. 315 (5815): 1106–1110. Bibcode:2007Sci...315.1106L. doi:10.1126/science.1135491. JSTOR 20039057. PMID 17322056. S2CID 10374218.
5. Sebastian R. Prange (September–October 2009). "The Tiles of Infinity". Saudi Aramco World: 24–31. Archived from the original on 2010-01-13. Retrieved 2010-01-08.
6. Peter J. Lu and Paul J. Steinhardt (2007). "Decagonal and Quasi-crystalline Tilings in Medieval Islamic Architecture". Science. 315 (5815): 1106–1110. Bibcode:2007Sci...315.1106L. doi:10.1126/science.1135491. PMID 17322056. S2CID 10374218.
7. Supplemental figures
8. «نگاهی به هنر گره چینی». خبرگزاری صدا و سیما.
9. Gulru Necipoglu (1995). The Topkapi Scroll: Geometry and Ornament in Islamic Architecture. Getty Research Institute.
10. Sarhangi, Reza (2012). "Interlocking Star Polygons in Persian Architecture: The Special Case of the Decagram in Mosaic Designs". Nexus Netw J. 14 (2). p. 350. doi:10.1007/s00004-012-0117-5. S2CID 253596464.
11. «گره چینی، گره خوردن هنرمندانه تکه‌های چوب». خبرگزاری ایمنا.
12. فرایند تولید. «گره چینی فلزی». دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۲۷.
13. Koliji, Hooman (2015). "Built on Light: The 'Crafty' Art of Geometric Patterned Windows". International Journal of Islamic Architecture. 4: 75–108. doi:10.1007/s00004-016-0288-6.