Britania posromana

Britania en 500, despois da Vitoria do Rei Artur (probabelmente o romano-británico Ambrosio Aureliano) sobre os bárbaros anglosaxóns na Batalla de Monte Badon.

Os séculos V e VI da historia de Gran Bretaña foron denominados a "Idade Escura" porque é certamente moi pouco o que se sabe dese período histórico. O seu carácter escuro é, porén, verdadeiramente crucial na formación das nacións británicas, porque é o momento en que acontecen en poucos anos dous feitos radicais: o abandono romano da illa e a invasión dos anglos, xutos e saxóns. O período conclúe cunha supremacía absoluta do anglosaxón, un retroceso imparábel do celta e a desaparición do latín. A escaseza de fontes históricas serviu de acicate para deixar voar a imaxinación para estes séculos, escenario temporal do ciclo artúrico.

Fontes

Material escrito

Consérvase moi pouco material escrito deste período. Só hai dúas fontes británicas coetáneas: a Confessio de san Patricio e De Excidio Britanniae (Sobre a ruína de Britania) de Xildas. A confesión de san Patricio revela aspectos da Britania que el coñeceu durante o seu cativerio. É particularmente útil o fincapé que fai no estado do cristianismo naquel momento. A obra de Xildas está escrita nun estilo xeremíaco e polémico, coa intención de precaver os gobernantes das maldades do pecado, demostrando a través de exemplos históricos e bíblicos como os malos gobernantes son sempre castigados por Deus, no caso de Britania a través da destrutiva ira dos invasores saxóns. O compoñente histórico da Excidio é breve e o material que contén aparece claramente seleccionado en función dos intereses do autor. Non ofrece datas absolutas e algúns dos detalles, como os relativos aos muros de Hadrián e Antonino son claramente erróneos. Non obstante, Xildas reflicte como percibían o seu inmediato pasado os monxes que vivían e estudaban nos reinos anglosaxóns que resultaron deste escuro proceso histórico.

As fontes continentais, máis abundantes, son enormemente problemáticas. A máis famosa é o chamado Rescrito de Honorio, no que o emperador de Occidente Honorio comunicou ás civitates britonas que en diante deberían procurar a súa defensa por si mesmas. A primeira referencia a este rescrito aparece na obra do bizantino Zósimo, no século VI, no contexto dunha discusión acerca da situación do sur de Italia. Non hai máis mencións a Britania no texto de Zósimo, o que levou a pensar a algúns investigadores que o rescrito en realidade se refería a Bruttium, é dicir, a Calabria, e non a Britania. A Crónica Gala, outro texto de interpretación complicada, ofrécenos información acerca de san Xermano e da súa visita ou visitas a Britania. Na obra de Procopio, outro escritor bizantino do século VI, encóntranse certas referencias a Britania, cuxa exactitude está lonxe de parecer certa.

Numerosas fontes posteriores afirman poder ofrecer información fiábel acerca deste período. O primeiro en intentalo foi o monxe Beda o Venerábel, que escribiu a comezos do século VIII. O correspondente ao período posromano da súa Historia ecclesiastica gentis Anglorum está baseado maiormente en Xildas, aínda que co intento engadido de datar o que en De Excidio só está descrito. Fontes máis tardías, coma a historia atribuída a Nennio, a Crónica anglosaxoa e os Annales Cambriae, aparecen xa fortemente condicionadas polo mito e só poden ser usadas coa maior precaución.

Evidencias arqueolóxicas

A arqueoloxía ofrece evidencias algo maiores, pero aínda moi limitadas. O estudo dos enterramentos e cremacións e dos enxovais funerarios asociados a eles contribuíu a fortalecer o coñecemento das identidades culturais deste período. As escavacións realizadas en distintos asentamentos revelaron como puideron cambiar as estruturas sociais e ata que punto a vida en Gran Bretaña continuou inalterada en certos aspectos ata a Alta Idade Media. As escavacións en cidades foron particularmente importantes a este respecto. As investigacións sobre sistemas de cultivo e de arqueoloxía ambiental contribuíron a aclarar os elementos de permanencia e cambio no mundo agrícola durante este período. A arqueoloxía, porén, ten os seus límites, especialmente no relativo á datación. A datación por radiocarbono non pode ofrecer unha datación suficientemente precisa para un período tan breve en termos arqueolóxicos, pero tan intenso e decisivo desde unha perspectiva histórica xeral. O método apropiado para un período como este é a dendrocronoloxía, pero son moi poucas as pezas de madeira axeitadas que se encontraron. A numismática, tan útil noutros períodos, resulta frustrante para este momento, pois non entraron en circulación novas moedas desde os primeiros anos do século V.

Evidencias lingüísticas e toponímicas

O estudo do inglés antigo ou anglosaxón, do celta britónico, do celta goidélico e do latín permitiu encontrar evidencias do contacto entre os britanos e os anglosaxóns, así como entre os britanos das terras baixas e altas. A toponimia revela así mesmo a lingua da cultura dominante política e socialmente.

Xenética

As investigacións recentes sobre o cromosoma Y e o ADN mitocondrial das actuais poboacións británicas e continentais botaron algo de luz acerca de como puideron ocorrer os movementos de poboación durante o período posromano. En 2002, investigadores do University College de Londres sinalaron que puido haber realmente unha migración en grande escala de anglosaxóns na Inglaterra central e oriental. Un estudo máis completo do mesmo centro inclinouse máis ben cara a unha migración anglosaxoa substancialmente menor da que inicialmente se pensara, e tamén ofrece evidencia de que o compoñente xenético preanglosaxón está presente en todas as zonas das illas Británicas. Este estudo resulta aínda máis sorprendente por sinalar a posibilidade dunha presenza significativa de poboacións xeneticamente emparentadas cos anglosaxóns nunha área do Gales central, anterior ao século V.

O final da Britania romana

Un dos grandes retos da historiografía do final da Britania romana é a súa datación exacta. As datas propostas son varias: o final da cuñaxe de moeda en 402, a rebelión do usurpador Constantino III en 407, a rebelión mencionada por Zósimo en 409 ou o suposto rescrito de Honorio de 410. A pesar dos ríos de tinta que fixo correr o intento de encontrar a data na que Roma abandonou de forma efectiva Britania, non se debería considerar esta cuestión nos termos dunha moderna descolonización. A data da fin da Britania romana é unha cuestión complexa, e o proceso exacto probabelmente permaneza oculto.

Hai unha certa controversia acerca de por que terminou o dominio romano sobre Britania. Segundo a interpretación clásica, sostida entre outros por Mommsen, Roma abandonou Britania; a inestabilidade interna do Imperio e a necesidade de retirar tropas para frear o avance bárbaro foron as principais razóns argumentadas para este abandono. Deste xeito, foi o colapso do sistema imperial o que abocou ao final da Britania romana. Porén, outros historiadores como Michael Jones defenderon teses alternativas nas que en troques de que Roma abandonou Britania, habería que dicir que foi Britania a que abandonou Roma. Britania foi foco de numerosos intentos de usurpación imperial a finais do século IV e comezos do V, e o fluxo de diñeiro cara á illa parece que se secou a comezos do século V, significando isto que non se puido pagar de forma regular aos administradores e ás tropas. Todo isto leva a pensar que Britania entrou nun período de rebeldía xeneralizada contra o centro imperial. Ambos os dous argumentos son susceptíbeis de crítica, malia que aínda non existen outras investigacións que poidan achegar máis ao entendemento de por que acabou a Britania romana.

Recentemente estase considerando a posibilidade de que cara a finais do século V un rei ou "ducator" romano-británico –que algúns identifican con Aurelius Ambrosianus– puidese derrotar (arredor de 495 ou 503) momentaneamente o invasor anglosaxón na batalla de Mons Badon (preto de Bath) e dar orixe á lenda do rei Artur. Este período coincide co regreso do goberno romano nos tempos de Xustiniano e termina coa terríbel praga de Xustiniano, que despoboou o mundo mediterráneo arredor de 540. Neses anos os anglosaxóns lograron conquistar os poucos territorios que quedaban dos últimos británicos romanizados (enormemente golpeados pola praga e a conseguinte redución da natalidade) e a partir do ano 550 desaparecen todas as evidencias dunha continuación da civilización romana en Britannia.^[1]

A migración anglosaxoa

O famoso casco de Sutton Hoo.

Artigo principal: Invasión anglosaxoa de Gran Bretaña.

A explicación tradicional

Tradicionalmente sostivérase que os anglosaxóns migraran a Britania en gran número durante os séculos V e VI, desprazando de maneira substancial a poboación britana. O anglosaxonista Frank Stenton, aínda que admitindo unha considerábel presenza reminiscente britana, asumiu esencialmente esta interpretación, argumentando que a maior parte do sur de Inglaterra foi invadida na primeira fase da guerra. Esta interpretación está baseada nas fontes escritas, particularmente en Xildas, pero tamén en fontes posteriores, que describiron a chegada dos anglosaxóns como un feito substancialmente violento. A toponimia e a lingüística prestan apoio a esta interpretación, pois a toponimia britana existente na parte oriental da illa é moi escasa e as palabras britanas que entraron no anglosaxón ou inglés antigo foron moi poucas. Esta interpretación foi acollida moi favorabelmente polos primeiros historiadores ingleses, que querían fortalecer a súa idea dunha Inglaterra que se desenvolveu de forma diferente á Europa continental, cunha monarquía limitada e un pobo amante da liberdade. De acordo con esta interpretación, a peculiaridade inglesa provén da masiva invasión anglosaxoa. A visión tradicional aínda é sostida por algúns historiadores; en 2002 Lawrence James escribiu que Inglaterra foi mergullada por unha corrente anglosaxoa que desprazou completamente os romano-británícos.

Interpretacións recentes

Esta interpretación tradicional foi criticada considerabelmente. No centro da argumentación está a revisión do número de anglosaxóns que chegaron a Britania durante este período. Pénsase que a invasión non foi tan masiva como tradicionalmente se pensou e que é altamente improbábel que a poboación britana fose desprazada substancialmente polos anglosaxóns. A toponimia e a lingüística poden ser explicadas porque os anglosaxóns eran política e socialmente dominantes no sur e o leste de Britania, de xeito que a súa lingua e cultura se converteron en dominantes. Hai algunhas evidencias arqueolóxicas de que os anglosaxóns e os britanos viviron nos mesmos lugares. Por exemplo, no cemiterio de Wasperton, en Warwickshire, é posíbel ver como unha familia foi adoptando a cultura anglosaxoa ao longo dun extenso período.

O destino dos britano-romanos

Tintagel

Outra cuestión difícil de resolver é o destino da poboación britano-romana despois do dominio romano. É claro que algúns adoptaron a cultura anglosaxoa e acabaron identificándose a si mesmos como anglosaxóns. Outros puideron vivir en comunidades separadas baixo o dominio anglosaxón. As leis do rei Edelberto de Kent, probabelmente escritas nos comezos do século VII, fan referencia a unha infraclase legal coñecida como "laets", que poderiamos identificar con comunidades britano-romanas ou "latins". Máis clara é a referencia aos wealas, unha infraclase britana obxecto de lexislación no código de Ine de Wessex, composto a finais do século VII ou comezos do VIII.

Porén, a natureza violenta do período non debería ser obviada, e é bastante probábel que este período estivese dominado por tensións endémicas, ás que se fai alusión en todas as fontes escritas. Esta situación puido contribuír grandemente a unha mortalidade considerábel da poboación romana britano-romana. As epidemias, coñecidas tamén polas referencias escritas, contribuíron probabelmente a incrementos de mortalidade, aínda que non se coñece ata que punto puido chegar a afectar desigualmente a britanos e anglosaxóns.

Tamén está claro que algúns britanos emigraron ao continente, do que resultou que a Armórica gala fose coñecida como Bretaña. Hai tamén evidencia de migracións britanas á Gallaecia. A datación destas migracións é incerta, pero estudos recentes suxiren que as migracións desde o suroeste de Britania a Bretaña comezaron xa nos comezos do século IV e que concluíron maiormente cara ao ano 500. Estes poboadores non parece que fosen propiamente refuxiados, tendo en conta que empezaron a migrar antes das invasións xermanas, e fixeron sentir a súa presenza na toponimia das provincias atlánticas máis occidentais de Armórica, Cornualla e "Domnonea" (Devon). Porén hai claras evidencias lingüísticas de contactos estreitos entre o suroeste de Britania e Bretaña ao longo de todo o período posromano.

En Gallaecia, unha zona igualmente de forte substrato celta, houbo unha inmigración britana na zona de Mondoñedo. Precisamente a súa sede episcopal é a herdeira directa da coñecida coma Britonia ou Bretoña, que foi o bispado britano durante o reino suevo. Finalmente estas poboacións, coma as celtas galaicas, perderon o seu idioma propio e latinizáronse.

Durante o período posromano, non só se crearon os reinos anglosaxóns. No oeste da illa creáronse uns reinos celtas, de que hai noticias en Xildas. A organización destes reinos puido estar fundamentada nas estruturas romanas, aínda que é máis segura a influencia de Irlanda, que nunca fora parte do imperio romano. A arqueoloxía axudou a fortalecer o coñecemento destes reinos, especialmente en depósitos como o de Tintagel ou o do oppidum de South Cadbury. Ao norte dos reinos anglosaxóns desenvolvéronse os reinos britanos de Rheged, Strathclyde, Elmet e Gododdin. Rexístranse reparacións no muro de Hadrián durante os séculos V e VI. Achados casuais en cidades como Wroxeter e Caerwent contribuíron a documentar a ocupación continuada de cidades romanas. Este uso urbano continuado puido estar asociado á estrutura eclesiástica.

O oeste de Gran Bretaña neste período atraeu a aqueles que desexan caracterizar ao rei Artur como unha figura histórica. Aínda que hai pouca evidencia escrita dos contemporáneos para isto, os restos arqueolóxicos suxiren considerabelmente a posibilidade de que un rei britano-romano (se cadra Aurelius Ambrosianus) puido exercer un considerábel poder durante o período posromano, como demostran a creación de sitios coma Tintagel ou o terraplén de Wansdyke. É pouco probábel que se achen evidencias firmes para soster isto, aínda que este tipo de interpretacións poden continuar atraendo a imaxinación popular, tanto como o escepticismo académico xeneralizado.

Cambios ambientais

Hai evidencias de cambio climático no século V, cunhas condicións que se volveron máis frías e húmidas, que puideron facer desaxeitadas para o cultivo cerealeiro certas terras altas. A dendrocronoloxía revela un evento climático particular no ano 540. Michael Jones suxire que o declinar dunha produción agrícola que acadara altos niveis de explotación tivo que ter considerábeis consecuencias demográficas.

Notas

1. Little, Lester K. Plague and the End of Antiquity: The Pandemic of 541 – 750

Véxase tamén

Outros artigos

• Rei Artur.
• Ambrosio Aureliano.
• Anglosaxóns.
• Britania.
• Britania romana.
• Historia de Gales.
• Historia de Escocia.
• Historia de Inglaterra.
• Celtas.
• Imperio romano.

Ligazóns externas

• Bretoña, sede do Bispado de Britonia-- Título xerado por un bot - ->

Bibliografía

• Arthurian Period Sources, volumes 1–9, General Editor John Morris, published Phillimore & Co, Chichester (includes full text of Gildas & Nennius, St Patrick material and various annals and charters).
• Esmonde-Cleary, A.S. The Ending of Roman Britain (Londres: Batsford, 1989).
• Dark, K. Britain and the End of the Roman Empire (Stroud: Tempus, 2000).
• Jones, M.E. The End of Roman Britain (Ithaca: Cornell University Press, 1996).
• Collins, R. & Gerrard J. (ed.). Debating Late Antiquity in Britain AD300–700 (Oxford: British Archaeological Review, 2004).
• Fouracre, P. (ed.), The New Cambridge Medieval History, Volume I, c.500–c.700 (Cambridge: Cambridge University Press, 2005).
• Dumville, D.N. Sub-Roman Britain: History and Legend, History 62 (1977), pp. 173–92.
• Pryor, F. Britain AD: A Quest for Arthur, England and the Anglo-Saxons. Harper Collins, 2004, ISBN 0-00-718186-8.
• Alcock, L. Arthur's Britain: History and Archaeology AD 367–634, Allen Lane, The Penguin Press, Harmondsworth, 1971, ISBN 0-7139-0245-0.
• Little, L.K. Plague and the End of Antiquity: The Pandemic of 541–750 Cambridge, 2006. ISBN 0-521-84639-0.