Lingua muisca

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Muisca (homónimos).
Muisca
Muysccubun
Pronuncia:mʷɨskkuβun
Outros nomes:Chibcha ou muysca
Falado en: Colombia
Rexións: Altiplano Cundiboyacense
Extinción: c. 1800[1]
Familia: Americana
 Chibcha
  Chibcha–Motilon
   Chibcha–Tunebo
    Muisca
Escrita: numeración muisca
Códigos de lingua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: chb
ISO 639-3: chb
Mapa
Status

O muisca ou chibcha[2] é unha lingua extinta da familia chibcha de Colombia, falada historicamente polo pobo muisca, unha das catro civilizacións indíxenas de América. Os muiscas habitaban nas terras altas centrais (Altiplano Cundiboyacense) do que hoxe se coñece como Colombia. O nome da lingua, muysccubun ou muyskkubun na súa propia lingua significa "lingua do pobo" ou "lingua dos homes", de muyska / muysca ("xente" ou "home") e kubun / cubun ("lingua" ou "verba").[3] O termo chibcha quere dicir "mira, home!".[4]

En 1580, debido ó gran número de falantes, foi declarada lingua xeral do Novo Reino de Granada. Creáronse cátedras de Lingua Xeral en Santa Fe onde se ensinaba a lingua muisca ós sacerdotes que debían evanxelizar os indíxenas dos «vales de Bogotá e Tunja», epicentros dos seus dous principais dialectos. A lingua muisca é coñecida grazas ás crónicas e as "fontes primarias da lingua muisca", cinco documentos de corte lingüístico de finais do século XVI e comezos do século XVII por misioneiros das ordes dominica e agostiña co único obxectivo de evanxelizar os indíxenas muiscas. Isto supuxo a aparición de gramáticas, catecismos e vocabularios, como os manuscritos e outros impresos de Juan de Castellanos, Bernardo de Lugo, José Domingo Duquesne e Ezequiel Uricoechea, que permitiron a filólogos e lingüistas do século XIX achegarse a unha lingua extinguida oficialmente a raíz da Real Cédula de Carlos III, que ordenou o 16 de abril de 1770 o ensino do castelán como lingua oficial do Imperio. Porén, dende moito antes a lingua muisca deixara de falarse nalgúns lugares do altiplano, como proba o feito de que en Tabio, o 17 de marzo de 1751, o Fiscal Protector Juan Antonio Peñalver fixo unha visita a dito concello e ó seu agregado Subachoque, pregoando na praza «por voz de lingua española por non falarse xa a dos indios».[5]

Descrición lingüística

[editar | editar a fonte]

Segundo as fontes primarias, a lingua muisca era denominada muysccubun polos indíxenas, verba que segundo se expón na gramática do manuscrito 158 da Biblioteca Nacional de Colombia, componse dos termos muysca (xente ou persoa) e cubun (lingua, ou lingua de nación).[6] No caso do termo “muysca” é preciso prescindir da derradeira vogal para darlle un carácter posesivo.[7] A transcrición fonolóxica da palabra é /mʷɨskkuβun/.[8]

Pódese describir como unha lingua aglutinante e polisintética. A orde da oración é suxeito obxecto verbo.

Fonoloxía

[editar | editar a fonte]

De acordo coa investigadora María Stella González,[8] pódese presentar o seguinte cadro de fonemas para a lingua muisca:

Vogais
Anterior Central Posterior
Pechada i
<i, j, y> 		ɨ
<ɣ, y, i, e, Ø> 		u
<u, v, gu>
Media e
<e> 		o
< o, u >
Aberta a
< a >
Consoantes
labial alveolar postalveolar/
retroflexa 		velar glotal
nasais m
< m > 		n
< n >
oclusivas xordas p
< p > 		t
< t > 		k
< c, q > 		h
< h >
fricativas sonoras β
< b, f > 		ɣ
< g, u, h >
fricativas xordas s
< s, ss, ſ, x > 		ʂ
<cħ, ch, x>
tʂ
<ʒh, z, x, ch>

Os signos en cursiva e entre < > reflicten diversas representacións ortográficas empregadas nas fontes coloniais para representar os diferentes sons.

Gramática

[editar | editar a fonte]

O xenitivo sinálase suprimindo a vogal final do nome. Os sufixos de caso son -c(a), n(a) e -s(a), son marcadores de meta, localización e curso, respectivamente.

Os pronomes persoais:[9]

Muysccubun Fonética Español
hycha /hɨʂa/ eu
mue /mue/ ti, vostede
as(y) /asɨ/ ou /as/ el, ela, / eles, elas
chie /ʂie/ nós
mie /mie/ vós

Pronomes demostrativos:

Muisca Fonética Galego Nota
ysy /ɨsɨ/ o /ɨs/ ese, esa / eses, esas (Refírese ó que está lonxe da persoa que fala)[10]
xis /sisɨ/ o /sis/ ese, esa / eses, esas (Refírese ó que está preto da persoa que fala)[10]

Porén, existen tamén outro tipo de pronomes que se engaden a outras palabras como verbos e obxectos. Estes pronomes “adxacentes”, se acompañan obxectos outórganlles un carácter posesivo, e se acompañan verbos din que suxeito fai a acción.

Pronomes adxacentes:

Muisca Fonética Galego
z(e)- / i- /tʂɨ/ - /i/ eu
(u)m- /um/ o /m/ ti
a(sy)- /a/ ó /asɨ/ el, ela / eles, elas
chi- /ʂi/ nós
mi- /mi/ vós
  • Exemplos con obxectos:
zeboi = A miña manta.
umboi = A túa manta.
aboi = A súa manta (del ou dela).
chiboi = A nosa manta.
miboi = A vosa manta, a manta de vostedes.
aboi = A súa manta (deles ou delas).
  • Exemplos con verbos:
zebquysqua = Eu fago.
umbquysqua = Ti fas.
abquysqua = El fai.
chibquysquua = Nós facemos.
mibquysqua = Vós facedes, vostedes fan.
abquysqua = Eles fan.

O sistema verbal caracterízase pola presenza de marcadores do verbo "ser" ou "verbo substantivo":

-gue (posiblemente [we]) = presente ou pretérito
-nga = futuro
-ngabe = condicional futuro
-san = condicional presente ou pretérito
-va ou -ua = interrogativo presente ou pretérito
-nnua = interrogativo futuro
-nza = negativo
-nzacan = condicional negativo

Os demais verbos están agrupados en dous tipos de conxugación, segundo o tempo presente-pretérito estea marcado polos sufixos -squa ou -suca. A conxugación inclúe prefixos persoais (ze-, um-, a-, chi-, mi-, asγ-). Unha característica do sistema son os verbos de baixa especificación semántica, como a raíz verbal -b-ta-(-squa) que sinala transitividade, posponse ás marcas de cada verbo transitivo para adquirir un significado concreto (por exemplo u-b-ta-squa = soltar); tamén a raíz transitiva -b-ga(-squa). A raíz verbal intransitiva -mi(-squa) entra na composición dos verbos intransitivos.[11]

Numerais
Artigo principal: Numeración muisca.
Numerais muiscas.

Para o pobo muisca, os numerais estaban estreitamente relacionados co seu calendario lunar.[12] Para contar os números do 11 ó 19, os muiscas facíano comezando coa palabra quihicha, que quere dicir «pé», debido a que ó rematar de contar cos dedos das mans, pásase ós dos pés. Así, por exemplo, once sería quihicha ata, doce sería quihicha boza, etc., até chegar a 20, que é gueta.[13][10]

Muisca Fonética Galego
agueza /aɣuɨtʂa/[8] Nada, non hai
ata /ata/[8] Un
boza /βotʂa/[8] Dous (Non confundir co topónimo Bosa)
mica[10] /mika/[8] Tres [10]
muyhyca[10] /mʷɨhɨka/[8] Catro [10]
hyzca[10] /hɨtʂka/[8] Cinco [10]
taa /taa/[8] Seis
cuhupqua[10] /kuhupkua/[8] Sete[10]
suhuza[10] /suhutʂa/[8] Oito
aca[10] /aka/[8] Nove
ubchihica[10] /uβʂihika/[8] Dez [10]

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ multitree.org (ed.). "Muisca en Multitree". Consultado o 26 de febreiro de 2017. 
  2. ↑ Entrada chibcha en Digalego
  3. ↑ (en castelán) Quick guide muysccubun Arquivado 27 de decembro de 2017 en Wayback Machine.
  4. ↑ (en castelán) Fómeque, cinco siglos de progreso: 1500-2003, p.3
  5. ↑ R. de Montes, María Luisa. «Muisquismos en Colombia» (Academia Colombiana da Lingua, Vigía del Idioma, No. 8, xullo de 2005, Bogotá), p. 2
  6. ↑ OSTLER, Nicholas. “Fray Bernardo de Lugo: Two Sonnets in Muisca”, en Amerindia. Revue d’ethnolinguistique amérindienne, núms. 19-20 (1995). Association d’Ethnolinguistique Amérindienne (AEA). París, páxs. 129-142.
  7. ↑ González de Pérez. Diccionario y gramática Chibcha. Manuscrito anónimo de la Biblioteca Nacional de Colombia. Transcripción y estudio histórico-analítico. Instituto Caro y Cuervo. Biblioteca Ezequiel Uricoechea. No. 1. Bogotá.
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 González de Pérez, María Stella. Aproximación al Sistema Fonético Fonológico de la Lengua Muisca. 2016.
  9. ↑ KEY, MARY RITCHIE. International Dictionary Series Wordlist: South American Indian Languages."Copia archivada". Arquivado dende o orixinal o 14 de setembro de 2011. Consultado o 29 de abril de 2011. 
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 10,13 10,14 Tomado de Gómez, Diego F. Dicionario muisca - castelán. Publicación dixital
  11. ↑ Adelaar, Willem F.H. 2005 Verbos de baja especificación semántica y expresiones idiomáticas en la lengua muisca Estudios de Lingüística del Español 22: 2.
  12. ↑ pueblosoriginarios.com (ed.). "Calendario Muisca". Consultado o 30 de xuño de 2021. 
  13. ↑ Duquesne, José Domingo. Disertación sobre el Calendario de los Muyscas (Madrid: 1795), p. 3

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Outros artigos

[editar | editar a fonte]

Bibliografía

[editar | editar a fonte]
  • González de Pérez, María Stella. Aproximación al Sistema Fonético Fonológico de la Lengua Muisca. Caro y Cuervo. 2016. Bogotá.
  • González de Pérez, María Stella. Trayectoria de los estudios sobre la lengua chibcha o muisca. Caro y Cuervo. 1980. Bogotá.
  • Anónimo. Diccionario y gramática chibcha. Manuscrito. 1604-1612 Aprox. Bogotá.
  • Adelaar, Willem (2004). The Languages of the Andes. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36275-7. 
  • Ostler, Nicholas (1993): "Cases, directionals and conjunctions in Chibcha", Estudios de Lingüística Chibcha 12, pp. 7–33. San José: Universidad de Costa Rica.
  • Ostler, Nicholas (1994): "Syntactic typology of Muisca – a sketch". en: Cole et al. (1994), pp. 205–30.
  • Ostler, Nicholas (1995): "Fray Bernardo de Lugo: two sonnets in Muisca". In: Troiani (1995), pp. 129–42.
  • Ostler, Nicholas (2000): "The development of transitivity in the Chibchan languages of Colombia.", en John Charles Smith e Delia Bentley (eds.), Historical Linguistics 1995, vol. 1.

Ligazóns externas

[editar | editar a fonte]