Materialismo cultural

O materialismo cultural é un enfoque de investigación en antropoloxía e socioloxía, que postula que as condicións materiais adoitan ser o principal factor promotor dos cambios sociolóxicos e culturais observados así como un forte determinante dos patróns culturais e organización dunha determinada cultura ou sociedade. O materialismo cultural analiza a evolución e configuración das sociedades a partir das súas condicións materiais. Para iso, establécese unha división tripartita entre clases de conceptos que atende á súa relación causal. Esas clases chámanse infraestrutura, estrutura e supraestrutura.

Factores infraestructurais, estruturais e supraestruturais

Infraestrutura

A infraestrutura divídese en modos de produción e modos de reprodución. Os modos de produción comprenden a tecnoloxía e as prácticas empregadas na produción de alimentos e enerxía, dadas as restricións que impón o medio natural. Así, algunhas categorías dos modos de produción son a tecnoloxía de subsistencia, as relacións tecnoecolóxicas, os ecosistemas e as pautas de traballo. Os modos de reprodución inclúen as prácticas empregadas para expandir, limitar e manter a poboación, con categorías como a demografía, a fertilidade, natalidade, mortalidade, control médico, contracepción, infanticidio etc.

Estrutura

A estrutura divídese en economía doméstica e a política económica. A economía doméstica comprende a organización da produción e a reprodución, o intercambio e consumo nos grupos, casas, apartementos ou outras unidades domésticas. As súas categorías asociadas son a estrutura familiar, a división doméstica do traballo, a enculturación, educación, os roles sexuais e de idade, as xerarquías domésticas etc. A política económica é a organización da produción e a reprodución, intercambio e consumo entre bandas, poboacións, estados ou outras unidades políticas. Comprende categorías como a organización política (faccións, clubs, asociacións, corporacións etc.), a división do traballo, os tributos, as clases, castas, xerarquías urbanas ou rurais, o control político-militar, a guerra etc.

Superestrutura

Está integrada pola conduta e pensamento adicados a actividades artísticas, lúdicas relixiosas e intelectuais xunto con todos os aspectos mentais e emic da estrutura e infraestrutura dunha cultura. Inclúe conceptos como a arte, a música, a danza, literatura, publicidade, rituais, deportes, relixión, a ciencia etc.

Principio de primacía da infraestrutura

O principio teórico básico do materialismo cultural foi denominado principio do determinismo infraestructural, pero o cualificativo de principio da primacía da infraestrutura parece unha expresión máis afortunada, en vista do malentendido xeneralizado que pesa sobre a relación entre as actuacións humanas e o determinismo que impera na evolución sociocultural, e que se aborda máis adiante. O principio de primacía da infraestrutura defende que a probabilidade de que as innovacións que xorden no sector infraestructural sexan preservadas e propagadas é tanto maior canto máis potencian a eficiencia dos procesos produtivos e reprodutivos que sustentan a saúde e o benestar e que satisfan necesidades e pulsións biopsicolóxicas básicas no home.

As innovacións de tipo adaptativo (isto é, que incrementan a eficiencia da produción e a reprodución) teñen grandes posibilidades de ser seleccionadas, incluso aínda que se dea unha incompatibilidade pronunciada (contradición) entre elas e aspectos preexistentes dos sectores estrutural e supraestructural. Ademais, a resolución de calquera incompatibilidade profunda entre unha innovación infraestructural adaptativa e as características preexistentes dos demais sectores comportará probablemente cambios substanciais nestes sectores. En cambio, as innovacións de tipo estrutural ou supraestructural serán probablemente desbotadas se se produce unha incompatibilidade profunda entre elas e a infraestrutura; é dicir, se reducen a eficiencia dos procesos produtivos e reprodutivos que sustentan a saúde e o benestar e satisfan necesidades e pulsións biopsicológicas básicas no home.

Un corolario lóxico do principio de primacía da infraestrutura é que, dada a presenza de complexos infraestructurais evolucionados en sociedades diferentes, cabe esperar unha converxencia para relacións estruturais e trazos simbólico-ideacionais semellantes. O contrario tamén é certo: diferentes infraestruturas conducen a estruturas distintas e a símbolos e ideas diferentes.

Custos, vantaxes e beneficiarios

Os custos e beneficios das innovacións poden referirse á saúde e o benestar do conxunto dunha poboación ou de determinados grupos, algúns dos cales poden ter xuros diversos e contraditorios nos efectos provocados por certas innovacións. En presenza de grupos con xuros enfrontados, a selección ou o rexeitamento das innovacións depende do poder relativo que cada grupo poida exercer en defensa dos seus xuros.

Causalidade

A causalidade que subscribe o materialismo cultural correspóndese co que Skinner chamou selección en función das consecuencias. As innovacións nos repertorios culturais proceden de moitas fontes (algunhas conscientes, outras inconscientes), e a súa contribución ao benestar e a saúde é obxecto de verificaciones continuas. Algunhas son seleccionadas e propáganse de xeración en xeración; outras son descartadas e elimínanse. Como ocorre nos fenómenos da selección natural e procesos análogos, nin o sistema do materialismo cultural nin os seus axentes saben necesariamente para onde diríxense.

Evolución converxente e paralela

Os datos etnográficos, históricos e arqueolóxicos indican que os sistemas socioculturais humanos coñeceron un alto grao de evolución paralela e converxente. Así, os paralelos e converxencias na evolución das economías políticas do Novo e o Vello Mundo non poden descartarse coma se de efectos aleatorios e senlleiras tratásese (por exemplo, os complexos que rodean ás elites gobernantes e que evolucionaron de modo autónomo, o uso de metais e minerais raros como obxectos preciosos, o matrimonio entre irmáns, os deuses-reis, a astronomía, as matemáticas etc.). Así mesmo, centos de estudos baseados nos Human Relations Area Files ou outras importantes bases de datos comparativas demostran inequivocamente a natureza non aleatoria da selección sociocultural.

Longo e curto prazo

Acéptase que, en xeral, o materialismo cultural é máis eficaz en dar explicacións para a evolución a longo prazo que a curto prazo. Iso ocorre porque o materialismo cultural, frecuentemente, considera situacións de equilibrio entre a sociedade e o medio, como dito equilibrio adoita tardar certo tempo en establecerse a curto prazo é posible observar desviacións importantes respecto ás predicións. Polo tanto, se ben a incerteza aumenta por forza en canto baixamos ao nivel dos anos e os días, o materialismo cultural pode explicar boa parte dos feitos que ocorren, aínda que non en todos os seus detalles.

Críticas ao materialismo

O materialismo cultural logrou explicar un bo número de evolucións socioculturais, tal como pode estudarse nos traballos de Marvin Harris. Nas explicacións baseadas no materialismo cultural procúrase establecer unha metodoloxía coherente e consistente, fuxindo das hipóteses ad hoc e baseada en datos contrastados. En calquera caso, o feito de que non coñeza unha explicación material axeitada dalgún proceso histórico non implica de ningún modo o fracaso da teoría ou o enfoque senón só a evidencia de que é necesario traballo adicional na mesma, con frecuencia critícase indebidamente a formulación materialista con contraexemplos dos que se coñecen poucos datos materiais sobre os que construír unha hipótese materialista sólida. Por outra parte, os detractores desta teoría deberían amosar cales son as alternativas á mesma, achegando algunha outra teoría científica que poida acreditar, como mínimo, o mesmo número éxitos que o materialismo cultural.

Existe un conxunto de críticas frecuentes ao materialismo cultural pero cientificamente inaceptables:

O obxectivo do materialismo cultural ou dunha ciencia histórica non é predicir feitos políticos concretos senón a evolución sen entrar en detalles. É como se alguén negase a utilidade da xenética porque non pode predicir a que idade unha persoa sufrirá un infarto ou se terá ou non xemelgos ao chegar á idade adulta.
Con frecuencia adúcese un só exemplo difícil de explicar, pero claramente isto non invalida centos de correlacións ben definidas mostradas polo materialismo cultural. É dicir, para os "singularistas" de nada parece valer que o materialismo explique moitos feitos se alguén é capaz de citar unha dificultade. O sensato sería pensar que a teoría necesita só unha pequena corrección, e non invalidala por completo.
Sobrevalóranse algúns feitos supraestructurais e ignóranse feitos infraestructurais.

Bibliografía

Harris, M. (1968). The Rise of Anthropological Theory: A History of Theories of Culture, Nova York: Thomas Y. Crowell (revisado e reeditado no 2001).
Harris, M. (1979). Cultural Materialism: The Struggle for a Science of Culture. Nova York: Random House (revisado e reeditado no 2001).