Kurt Nimuendaju (1883-1945). Heñoiva’ekue 18 jasyrundy Su Poapysasu poapypa mbohapy Jena, Sajonia Alemania-pe. Opyta tyre’y michíre hendive peteĩ ikypyhy , héra heñóiroguare Kurt Unckel. Imichi guive oñembosarai hapichakuérandi ka’aguýre hu’y ipopekuéra oñani upérupi te’ýicha, he’i iñirũnguérape oikoseha péicha. Ha okakuaa iñakãme ha’e te’yiha. Tuichavévo oho oiko isykypy’yndi, hendive ikypy’y; oho mbo’ehaópe ha omohu’ã iñarandu, ndohói mbo’ehaovusúpe. Omba’apo peteĩ apopýpe hérava Carl Zéiss. Imba’apo pa’ũrupi oho kuatiañe’ẽndýpe ha omaña mápare oikuaaségui mba’éicha ha avei moõpa oiko te’ýikuéra oĩva Ñemby Amérika ha Yvateamérika-pe. Omoñe’ẽ otopáva aranduka oñe’ẽva te’yikuérare, ha péicha omoinge mbeguekatúpe iñakãme oikoseha te’yikuérandi. Ohasa ary, Curt oñemoaranduve ára ha ára, péicha ijeheguiae oiko chugui tekochaukakuaatyhára ha avei avakuaahára.
Kurt Unckel omoinge iñakãme ohoseha oiko Brasil-pe, ikypy’y ha’éva mbo’ehára oipytyvõ chupe ikatuhag̃uáicha oho upépe oiko. Og̃uahẽ Brasil-pe 1903-pe oguerekorõguare mokõipa ary, ohasarõguare mokõi ary oñe’ẽma guaranikuérs oikóva Sao Páulo-pe ndive, ko’ã te’ýi ojeikua chupe kuéra ikatupyrýre, oĩ heta jehai hesekuéra rehegua. Jepémõ ndoroviái tupãme ha upévare ojeikuaavai chupekéra.
Ko karia’y pyahu oikuaavoi heta mba’e hesekuéra rehegua, ha péicha ohechauka oĩva científico ko yvy ape áripe, oĩha heta jeikuaa pyahu te’ýi guaraní rehegua.
Guaranikuéra pya’e ombohérama Curt-pe, NIMUENDAJU. He’iséva: Karia’y pya’e oipe’a ha omopotĩ haperã ko yvy ári ha ohupyty hekorã.
Ko karai oúva ambue tetãgui pya’e oikuaa guarani ñe'ẽ ha ojehayhu ha ohupyty jerovia avei. 1921-pe oñemohetãma Brasil-re. Oikóma chugui Brasil-gua.
Oñepyrũ oikuaauka 1910 guive hembiapo te’ýi rehegua, ojapo popateĩ jehai, ñe’ẽ ha’eño, mombe’u, ñemombe’u ha ombyaty heta ñe’ẽ guaraní. Upe arýpe oikuaauka peteiha hembiapo hérava NIMONGARAI peteĩ kuatiahaipyre rupive hérava DEUSTCHE ZEITUNG opytáva Sao Páulo-pe. Upéi 1914-pe Berlín-pe oikuaaka avei hembiapo kuatiahaipyre rupive, oñe’ẽva mitología ha Religión de los Apapokúvare. 1944-pe karai arandu Juan Francisco Recalde ombohasa guaraníme ha upéi oikuaauka ambue térape.
LOS MITOS DE CREACIÓN Y DE DESTRUCCIÓN DEL MUNDO, kóva ko tembiapo rupive ojeikuaa porãvéntema Nimuendajúpe. Oñemoarandu avei ambue te’ýi hérava, Macrofamilia ye, Apapokúva-guarani, Tikuna, Kaingang, Apinaje, Xerente ha Wanano. Ko’ã tembiapo Oipytyvõ heta avakuahára oĩva Brasil ha Amérikape omohu’ã hag̃ua iñarandukuéra ha aranduka.
Omano pa jasypakõi su porundysa parundýpe (10 jasypakõi 1914), orekórõ guare 62 ary, te’ýi apytépe hérava Tikuna, opytáva Santa Rita do Weil, Alto Solimoes, Estado de Amazonas-pe.
Ohasarõ 70 ary omano rire Nimuendaju, Museo del Indio opytáva Rio de Janeirope oikuaaka peteĩ aranduka ohaiva’ekue ko karai katupyry hérava: Reconocimiento de los ríos Icona, Ayari ha Uaupes. Ipype oĩ ta’anga, mombe’u te’yi rehegua oĩva Bahía Rio Négro-pe. Kóva ohechauka Renato Athías ha Lingüista Marilia Fecón ndive.