डिंगल (IAST: ḍiṁgala), पोरन्या अस्तंत राजस्थानी अशेंय म्हण्टात,[1] ही एक पुर्विल्ली भारतीय भास देवनागरी लिपींत बरयल्ली आनी गद्य तशेंच काव्यांत साहित्य आसा. ही एक सामकी उंचेल्या स्वराची भास आसून तिका उलोवपाची एक खाशेली शैली जाय पडटा. राजस्थानांत आनी गुजरात, कच्छ, मालवा, सिंध ह्या सारक्या लागसारच्या वाठारांनी डिंगलाचो उपेग जातालो. चडश्या डिंगल साहित्याची रचणूक चारणांनी केल्या अशें म्हण्टात. राजपूत आनी चारण झुजारी नायकांच्या लश्करी कारनामांची तोखणाय करून राजपूत सैन्यांतल्या सैन्याक प्रेरीत करपाखातीरय ताचो उपेग चारण करतालो.[2]
डिंगल ही एक नवी इंडो-आर्य भास (NIA) भास वा काव्यशैली. ताका ‘मारू-भाषा’, मारवाडी आनी ‘पोरनें राजस्थानी’ ह्या सारक्या वेगवेगळ्या नांवांनी म्हणटात. ब्रज, अवधी, साधु भाशा आनी मैथिली हांचेवांगडा वळेरी केल्ल्या पांच "आधुनीक पूर्व हिंदी साहित्यीक बोली" मदली एक अशेंय डिंगल अशें वर्णन केलां.[3] डिंगल हो मारवाडी आनी गुजराती भाशांचोय पूर्वज अशें म्हण्टात.[4]
कितल्याशाच राजपूत राजांनी डिंगलांत कविता बरयल्यो, खास करून मारवाडचो महाराजा मानसिंह राठौर (काळ १८०३-१८४३).[5]
‘डिंगल’ ह्या उतराचो सगळ्यांत आदलो संदर्भ उध्योतन सूरी हाणें रचिल्ल्या आठव्या शेंकड्यांतल्या कुवलयमाल ह्या ग्रंथांत मेळटा. डिंगल पंडित कविया हाच्या मतान अस्तंत राजस्थानांतल्या अपभ्रंशांतल्यान तयार जावन णवव्या शेंकड्यामेरेन डिंगल अस्तित्वांत आयली आनी ती ह्या प्रदेशाची आनी ताचेभायली साहित्यीक भास जाली.[6]
"डिंगल" ह्या उतराचो वापर जैन कवी वाचक कुशालभ हाच्या "उडींगल नाम माला" आनी संत-कवी सायाजी झूला हाच्या "नाग दमण" ह्या ग्रंथांतूय मेळटा, हे दोगूय पंदराव्या शेंकड्याचे सुर्वेक बरयल्ले आसात.[7]
झवेरचंद मेघाणी हाच्या मतान अपभ्रंश आनी प्राकृत हांचेपसून डिंगल ही चारण जीब तयार जाली. मेघाणीन डिंगल हें एक भास आनी काव्य माध्यम अशें दोनूय मानलें जें "राजस्थान आनी सौराष्ट्र हांचेमदीं मुक्तपणान व्हांवतालें आनी सिंधी आनी कच्छी ह्या हेर ध्वनी भाशांच्या आकृतीबंधांक अनुरूप आशिल्लें".[8]
डिंगलचें एक मनोरंजक खाशेलपण म्हळ्यार तातूंत मध्ययुगाच्या सुर्वेच्या काळांतले पुरातन शब्द सांबाळून दवरल्यात जे हेर खंयच मेळनात. डिंगल हेर उत्तर इंडो-आर्य भाशांपरस वेगळी आसा कारण तातूंत पोरणी भाशेचीं रुपां आसतात आनी तातूंत नवें व्याकरणीक आनी शब्दकोशीय रचनांचोय आस्पाव जाता. अस्तंत राजस्थानांत भौगोलिक उत्पत्ती आशिल्ल्यान डिंगल शब्दसंग्रहांत सिंधी, फारसी, पंजाबी, संस्कृत ह्या भाशांनीय समान उतरां वांटून घेतात.[9]
स्त्रोत:[10]
इतिहासीक नदरेन अस्तंत राजस्थानाची भास, डिंगल ह्या नांवान वळखताले. डिंगल हें नांव मारू-भाशा (अन्यथा मारवाडी भाशा, मरुभूम भाशा आदी अशें म्हण्टात) सारकें मानताले.
ह्या वाठारांतल्या उलोवपाचे भाशेकय डिंगल अशें म्हण्टात, अशें मत पुष्टी करपी डिंगल लेखकांनी केल्ल्या विधानांचीं जायतीं इतिहासीक उदाहरणां आसात. ‘रुकमणी मंगळ’ वा ‘हरजी रो व्यानवालो’ ह्या ग्रंथांत पंदराव्या शेंकड्याच्या शेवटाक ‘आख्यान काव्य’ ग्रंथ, ‘पदम भगत’ हाणें रचिल्लो तो उलोवपाचे भाशेंत आसा. ताच्या एका हातबरपांत मेळपी एक दोहा अशें म्हळां:
‘म्हज्या कवितेची भास म्हळ्यार डिंगल. ताका कसलेंच मीटर वा सातत्य कळना. तातूंत फकत दैवी चिंतन आसता’.
चारण संत स्वरूपदास हाणें आपल्या 'पांडव यशेन्दु चंद्रिका' म्हणून, एकुणिसाव्या शतमानाची सुरवात, अशें म्हळां:
‘म्हजी भास एक मिश्र. तातूंत डिंगल, ब्रज, संस्कृत हांचो आस्पाव जाता, जाका लागून सगळ्यांक समजूंक शकता. हाचे खातीर व्हडल्या कवींची माफी मागतां.’
चडसो डिंगल साहित्य चारणांनी रचिल्लो हें खरें आसलें तरी हेर जातींनीय तें आपणावन व्हड योगदान दिलें. चारणांभायर राजपूत, पंचोली (कायस्थ), मोतीसर, ब्राह्मण, रावल, जैन, मुहता, भाट समाजांतल्या जायत्या कवींनी डिंगल काव्य फावो त्या प्रमाणांत मेळटा.[11]
स्त्रोत:[10]
डिंगल गीत हें डिंगलाचें एक खाशेलेपण आसून तें चारणांचो आविश्कार मानतात. डिंगल गितांविशीं एक म्हत्वाचो भेद करपाचो आसा. हीं गितां गायलीं अशी कल्पना चुकीची आसा. वैदिक स्तोत्रांभशेन चारणांनी डिंगल गीतां वाचताले. राजस्थानी कवितेचें हें एक खाशेलें खाशेलपण. जसो दोहा हो अपभ्रंशाचो सगळ्यांत लोकप्रिय मीटर, तसोच राजस्थानी खातीर डिंगल गीत.
गीतां 120 प्रकारचीं आसतात. चड करून गद्याच्या डिंगल ग्रंथांत ७०-९० प्रकारचे गीत वापरांत आयल्यात. एक गीत म्हळ्यार ल्हान कविता सारकी. ताचें गावपाचें न्हय पूण "एक विचित्र शैलींत उंच स्वरांत" म्हणपाचें.
इतिहासीक कर्तुबांचो उगडास करून अशे हजारांनी गीत बरयल्यात. तातूंतले बरेचशे इतिहासीक घडणुकेच्या संदर्भांत समकालीन आसात आनी अशे तरेन तांकां "साख री कविता" वा साक्षी काव्य अशें म्हण्टात.[12]
गीत रचपाखातीर गद्यात्मक नेम आसात. ते आसात:-
तशेंच, एके रचणुकेंत दोस (दोश) टाळचे पडटात, जे चारण प्रॉसोडी अशें म्हण्टात च्या खाशेलेपणाचे आसतात आनी ते 11 प्रकारचे आसतात.
तेभायर छप्पयचे २२ प्रकार, नीसाणीचे १२ प्रकार, दोहाचे २३ प्रकार आसात.
हे डिंगल भाशेचे कितलेशेच इतिहासीक कोश:-[13]
हमीर नाम-माला हो ग्रंथ हमीर दान रतनूं हाणें इ.स.१७७४ वर्सा बरयला. मुळांत मारवाडांतल्या घड़ोई गांवांतलो हमीर दान आपलें चडशें जिवीत कच्छच्या भुज शारांत सारलें. आपल्या काळांतलो एक व्हड विद्वान आशिल्ल्यान ताणें ‘लखपत पिंगल’, ‘भागवत दर्पण’ अशे हेर जायते ग्रंथ बरयले. हमीर नाम-माला हो डिंगलेचो एक नामनेचो कोश. विष्णुक (म्हळ्यार हरि) समर्पीत पदां म्हत्वाचीं आशिल्ल्यान ताका हरिजस नाम-माला अशेंय म्हण्टात.
महाकवि सूर्यमल्ल सक्सेनाचो पूत आनी बुंदी राज्याचो कविराजा मुरारीदान मिश्रण डिंगले शब्दसंग्रहाचो कोश तयार केलो, ताका ‘डिंगल कोश’ अशें म्हण्टात. डिंगल भाशेच्या कोशांतलो हो सगळ्यांत व्हडलो आनी म्हत्वाचो. विक्रम संवत 1943 (इ.स. 1886) च्या चैत्र म्हयन्यासावन ताणें बरोवपाक सुरवात केली.[14]
डिंगले नांव-माला वा उडींगल नाम-माला हो डिंगले भाशेचो सगळ्यांत पोरनो उपलब्ध शब्दकोश. जैसलमेरचो दरबारी कवी कुशलभ जैन हाणें १६१८ त बरयल्लो. जैसलमेरचो तेन्नाचो राज्यकर्तो हरराज होय ह्या ग्रंथाचो सहलेखक आसा.
नागराज डिंगले कोश हो नागराज पिंगल हाणें १८२१ त बरयलो. ताची हातबरप मारवाडांतल्या जुडिया गांवांतल्या पनरामजी मोतीसर हाच्या खाजगी संग्रहांत सांपडिल्ली.
‘अवधान-माला’ हो ग्रंथ उदयराम बारहठ हाणें बरयलो. तो मारवाडच्या महाराजा मानसिंहाचो समकालीन आशिल्लो. मारवाडच्या थाबूकड़ा गांवांत जल्मल्लो तो कच्छच्या भुज शारांत रावतालो आनी आपल्या काळाचो एक व्हड विद्वान आशिल्लो. ताच्या ‘कवि-कुल-बोध’ नांवाच्या हेर ग्रंथांत अवधान-माला मेळटा.
उदयराम बारहठ हाचो आनीक एक ग्रंथ म्हळ्यार ‘अनेकार्थी कोश’ जो डिंगले ह्या उतरांचे पर्यायसंग्रह आसा. हो 'कवि-कुल-बोध' ह्या पुस्तकाचो एक भाग. तशेंच तातूंत केन्ना केन्नाय संस्कृत शब्दांचो पर्याय म्हणून आस्पाव जाता. पुराय मजकूर दोहा वापरून बरयला जाका लागून याद दवरप सोंपें जाता.
उदयराम बारहठ हाणें बरयल्लो डिंगलेचो आनीक एक कोश, ताच्या ‘कवि-कुल-बोध’ ह्या ग्रंथाचो एक भाग. उदयरामांत डिंगल उतरांभायर संस्कृत तशेंच साबार सामान्य भाशेच्या शब्दांचो आस्पाव केला.
एकाक्षरी नाम-मालाचो लेखक मारवाडच्या घड़ोई गांवांत रावपी वीरभान रतनूं आशिल्लो. वीरभान हो मारवाडच्या अभयसिंहाचो समकालीन आशिल्लो. हो कोश सोळाव्या शेंकड्यांत बरयल्लो.
डिंगले भाशेचो आनीक एक शब्दकोश, जरी ताचो लेखक आनी काळ कळना. ताची हातबरप अठराव्या शेंकड्याचे सुर्वेक बरयल्ली अशें मानतात.