वड : (हिंदी :बड ;गुजराती: वड; संस्कृत: वट, न्यग्रोध; कन्नड: आला; इंग्लीश: बनीयन ट्री; लॅटीन: फायकस बेंगोलेन्सिस; कूळ: मोरेसी). ह्या व्हड रुखाचो आस्पाव आवृतबीज वनस्पतींच्या व्दिदल वर्गांत जाता. ह्या रुखाची उंचाय सुमार ३० मी. मेरेन आसता आनी हो रुख सदांच पाचवो उरता. वडांत धव्या रंगाचो दीख आसता. तातूंत काऊट चाऊल आनी रेसिन आसता. तरन्या आनी कोवळ्या भागाचेर दाट आनी मोव ल्हंव आसता. ताचें खोड दाट आनी घट्ट आसता. खांद्यो दाट आनी जमनीक समांतर अशो वाडटात. खांद्यांर थरावीक जाग्यार पाळां फुट्टात आनी तीं जमनींत पावून खांद्यांक आदार दितात. ताकालागून वडाची वाड व्हड प्रमाणांत जाता. पानां दाट, चिवट, १० ते२० सेंमी. लांब आनी ५ ते ७.५ सेंमी. रूंद, तातयां आकाराचीं वाचकुळसार. वयलो भाग चकचकीत आनी गडद पाचवो आनी सकयले वटेन बारीक ल्हंव आशिल्लो, ठळक शिरो आशिल्लो तशेंच लेव पाचवो आसता. देठ १ ते ५ सेंमी. लांब, घट आसून उपपानां ०.५ - २.५ सेंमी. लांब आसतात. फुलांचे तुरे वाटकुळसार, कांय प्रमाणांत पोकळ पानांचे खांचीतल्यान येवपी ल्हंवयुक्त, सुमार २ सेंमी. व्यास, तरणे अवस्थेंत पाचवे आनी पिकिल्ले अवस्थेंत तांबडेगुंज आनी नरम अशा लक्षणांनी युक्त आसतात. ह्या तुऱ्यांक कुभासनी पुश्पबंध म्हण्टात. ताचें भितल्लेवटेन ल्हान पुं-पुश्पां, स्त्री-पुश्पां आनी गुल्मपुश्पां आसतात. दर एक पुं-पुश्पांत एक पुं-केसर आसता. गुल्मपुश्पां आनी स्त्री-पुश्पां कुभासनीच्या सकयल्या भागांत आसतात. हातुंतलें परागण कीटकांवरवीं जाता. ह्या सगळ्या फुलोऱ्यांचें संयुक्त फळ जाता. ताका औदुंबरीक फळ अशें म्हण्टात. मार्च ते जून ह्या काळांत हीं फळां झाडाचेर भरपूर प्रमाणांत आसतात. Baniyan_tree_in_Royal_Botanical_Garden_in_Kolkatta.
पुर्विल्ल्या काळार सावन आर्यांक ह्या रुखाची म्हायती आशिल्ली. वेदांत ताचो न्यग्रोध असो उल्लेख मेळटा. कारण ताच्या आडव्या खांद्यांपसून पाळां फुटून तीं जमनींत रिगतात आनी झाडाचो विस्तार जाता. रामायण, महाभारत, चरकसंहिता, बृहतसंहिता, कौटिलीय अर्थशास्त्र, रघुवंश आदी जायत्या ग्रंथांतल्यान वेगवेगळ्या संदर्भांत उल्लेख आयिल्ले आसात. शतपथ ब्राह्मणांत वडाचे उत्पतीची कथा दिल्या ती अशी : कुरू क्षेत्रांत देवांनी यज्ञ केलो आनी त्यावेळआर, सोमचमसाचें तोंड तांणी सकयलेवटेन करून दवरलें. त्या सोमचमसाचोच उपरांत वड जालो. प्लिनी हाणें 'इंडियन फिग ट्री' असो ताचो उल्लेख केल्लो आसा. हिंदू धर्मांत वडाक पवित्र मानतात. सवायशिणी बायलो ज्येष्ठ पुनवेक वडाची पुजा करतात. सीतेन प्रयागच्या नामनेच्या वडाची प्रार्थना केल्ल्याचो उल्लेख रामायणांत आसा. वडाच्यो बडयो काडून होमहवनांत आनी यज्ञांत समिधा म्हूण वापरतात. बौध्द धर्माचे लोकय ह्या रुखाक पवित्र मानतात. तांच्या सात बोधी रुखांत वडाचो आस्पाव जाता.
हो यज्ञीय रूख आसा आनी यज्ञांत लागपी आयदनां हाच्याच लांकडापसून करतात. ब्रह्मदेव वडाच्या झाडार रावता असो समज आसा. देंवचार, यक्ष आनी वेताळ हेवूय वडाचेर रावतात असो समज आसा. सौभाग्य आनी संतती मेळेवपाखातीर वडाक पार बांदून ताची मूज करची आनी ताचें दुर्वेकडे लग्न लावचें अशें विधान आसा.
हो रूख अंजिराचे जातीचो आसून हिमालयाच्या मूळसांत, व्दीपकल्पाचो अस्तंत भाग आनी दक्षिणेकडल्या दोंगुल्ल्यांच्या वाठारांत रानांनी हो मेळटा. रस्त्याचे, शेताचे कडेन, बागांनी, देवळाच्या तशेंच समाधी स्थानालागसार सावळेखातीर हो रूख लायतात. तशेंच सवण्यांचे विश्ठेवरवीं ताचो बीज प्रसार जावन गांवगिऱ्या वाठारांतल्या मेकळ्या जाग्यांनी पडक्यो इमारती, वण्टींमदल्यो भोगो आदी जायते कडेन तो वाडटना दिसता.
भडोचसावन लागीं आशिल्ल्या नर्मदा न्हंयेंतल्या एका जुंव्यार कबीरवड हो पुर्विल्लो वड आसा. फॅार्बड हाणें (१७७६-८३) वर्णन केल्ल्याप्रमाण ताचो परिघ सुमार ६०० मी. आशिल्लो. तशेंच सुमार ३५० व्हड वायवी मुळां आनी ३,००० ल्हान वायवी मुळांच्या आदाराचेर तो उबो आशिल्लो. ताच्यासकयल ७,००० सैन्कांचो तळ पडटालो. १८१९ त ह्या रुखान सुमार देड हॅक्टर क्षेत्र व्यापिल्लें. हाचेभायर जावळी (सातारा) आनी जुन्नर (पुणे) हांगाचे वडूय खूब पुर्विल्ले आसात. मद्रास हांगाच्या अड्यार न्हंयेचे दक्षिण देगेर चौरस मीटर इतलें क्षेत्र व्यापिल्लें आसा. ताका रुखाखाल सुमार ३,००० मनशांची परिशद भरिल्ली अशी नोंद मेळटा.
गयेच्या अक्षयवाची आनी प्रयागच्या शामवटाची पुर्विल्ल्या काळासावन खूब नामना आसा. सिबपूर (कलकत्ता) हांगाच्या भारतीय उद्यानांतलो वड पळोवपासारको आसा. ताची म्हायती मेळटा, ती अशी - वडाचें बीं ताडझाडाच्या (कांय जाणांच्या मतान खाजराच्या) पानाचे खाचींत सुमार इ.स. १७८२ वर्सा पडलें आनी तें किल्लून वडाचें झाड जालें. १९०० वर्सा डी.प्रेन हाणें ह्या रुखाचें वर्णन केलां. त्यावेळार ह्या झाडाचो घेर सुमेर १५ मी. आशिल्लो आनी मुळांची संख्या ४६४ आशिल्ली. सगळ्यांत दाट फांटे मुळाचो घेर सुमार ३.६ मी. आशिल्लो. रुखाच्या माथध्याचो परिघ सुमार ३७७ मी. आशिल्लो. १९६५ त ह्या रुखाच्या मुळांची संख्या एक हजाराचेर गेली आनी परिघ ४१६ मी. जालो. १९७६ वर्सा ह्या रुखाच्या वायवी मुळांची संख्या १५०० भरली. ताची उंचाय सुमार २९ मी. आशिल्ली. जाल्यार परिघ ४५५ मी. आशिल्लो. दोनशें वर्सांपरस चड पोरनें आशिल्लया ह्या रुखाचें मुळचें खोड रोगट जावन नश्ट जालें.
वडारुखाचो आस्पाव मोरेसी कुळांतल्या फायकस हे प्रजातींत करतात. फायकस हे प्रजातींत सुमार १,००० जाती आसून तातुंतल्यो ७० जाती भारतांत मेळटात. उंबर, पिंपळ अंजीर, पिंपळी, काळओ उंबर आदी रुखांचो आस्पाव हे प्रजातींत करपांत येता.
जायतीं सवणीं, पाखे (वागोळीं), चानी, माकड आदी प्राणी तीं खातात. ह्या प्राण्यांचे विश्ठेंतल्यान जायत्यो बियो जायतेकडेन शिंपडटात. ह्यो बियो किल्लून वडाचो प्रसार जाता. जायते फावट वडाचें बीं दुसऱ्या व्हड रुखाचे खांद्यांचे वा पानांचें खाचींत किल्लता. सुरवेक अपिवनस्पती ह्या स्वरुपांत हें रोप वाडटा. पूण फुडें मूळां जमनींत वतात आनी रूख मूळच्या आश्रीत रुखाचेर अवलंबून उरनासतना स्वतंत्रपणान वाडटा. वडाची लागवड जून पूण ल्हान खांद्यो लावन करतात.
वडाच्या मुळाचेंलांकूड चिवट आनी घटमूट आसता. ताचेपसून तंबूचे खांबे, बैलगाड्यांचें जूं आनी दांडे करतात. खोडाचें लांकूड करडें आनी सादारण घट आसता. ताचो उपेग सादारण किरकोळ वस्तू आनी सजावटी सामानाखातीर करतात.
वडाच्या लांकडापसून कागदाचो लगदो तयार करतात. तशेंच सालीच्या धाग्यांपसून दोर, जाल्यार उपमुळांपसून दोरी तयार करतात. दिखा पसून सामको घट गम तयार करतात, जाचो उपेग सवणीं धरपाखातीर करतात. वडाच्या पानांपसून पत्रावळी आनी दोणे तयार करतात. तरन्यो खांद्यो आनी पानां गोरवांक तशेंच बोकडां-मेंढरांक खावपाक दितात.
वडाचो दीख दातदुखी, संधीवात, कटिशूल आदी व्याधींचेर दितात. तशेंच तळव्यावयल्या भेगांचेरय ताचो लेप लायतात. वडाचे सालींत ११% टॅनीन आसता. तिचो रस स्थंभक आनी पुश्टीक आसता. तशेंच आमांश आनी अतीसारांत तो उपेगी पडटा. नडाचे सालीचो काडो गोड्यामुताचेर दितात.
टॅामेटीज पर्सोंनी ह्या कवकाचो संसर्ग जाल्लो वडाच्या झाडाचो भाग कुसता.
प्रयाग हांगाच्या अक्षयवडासकयल राम, सीती आवनी लक्ष्मण हांणी४ आसरो घेतिल्लो अशी म्हायती मेळटा. ह्या अक्षयवडापसून तयार जाल्ल्या दुसऱ्या एका वडैची अलाहाबाद किल्ल्याच्या एका भुयारांतल्या देवळांत अजूनय लोक पुजा करतात.[1]