ત્રિપુરસુંદરી

ત્રિપુરસુંદરી
મા ભગવતી
મહાદેવીનું એક સર્વોચ્ચ સ્વરૂપ
બ્રહ્માંડની શાસક
પરબ્રહ્મ
દસ મહાવિદ્યાઓના સભ્ય
ભગવતી ત્રિપુરસુંદરીનું ચિત્ર
અન્ય નામોકામાક્ષી, કામેશ્વરી, લલિતા, લલિતામ્બિકા, રાજરાજેશ્વરી, ષોડશી, શ્રી માતા
જોડાણોપરબ્રહ્મ, મહાદેવી, મહાવિદ્યા, પાર્વતી, કામાખ્યા
રહેઠાણમણિદ્વીપ, શ્રી નગર
મંત્રૐ શ્રી માત્રે નમઃ
શસ્ત્રપાશ, અંકુશ, તીર અને શેરડીનો સાંઠો[૧]
પ્રતીકશ્રી યંત્ર
દિવસશુક્રવાર
વાહનસિંહ
ગ્રંથો
લિંગસ્ત્રી
ક્ષેત્રકાંચીપુરમમાં કામાક્ષી અને આસામમાં કામરૂપા તરીકે પૂજાય છે.
ઉત્સવોમાઘ પૂર્ણિમાએ આવતી લલિતા જયંતી, લલિતા પંચમી, નવરાત્રિ,આદિ-પુરમ
જીવનસાથીકામેશ્વર, શિવજીનું એક સ્વરૂપ

ત્રિપુરસુંદરી, જે લલિતા, ષોડશી, કામાક્ષી અને રાજરાજેશ્વરી તરીકે પણ ઓળખાય છે, એક હિન્દુ દેવી છે. તેણી મુખ્યત્વે શાક્ત પરંપરામાં પૂજાય છે અને દસ મહાવિદ્યામાંના એક તરીકે ઓળખાય છે.[૨] તેણી સર્વોચ્ચ દેવી મહાદેવી સારનું મૂર્ત સ્વરૂપ છે. તેણીની શાક્ત ગ્રંથોના કેન્દ્ર જેવાં કે લલિતા સહસ્રનામ અને સૌંદર્ય લહરીમાં વ્યાપક પ્રશંસા કરવામાં આવી છે.[૩] બ્રહ્માંડપુરાણના લલિતોપાખ્યાનમાં તેણીને આદિ પરાશક્તિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

તેણીની સાથે યોનિ પ્રતીક જોડાયેલું છે તથા સર્જન, સંરક્ષણ અને વિનાશની શક્તિઓ સાથે આવેલી છે.

દેવી ત્રિપુરસુંદરી, શાક્તવાદની શ્રીકુલ પરંપરા અનુસાર, મહાવિદ્યામાં અગ્રણી છે. તેણી હિંદુ ધર્મની સર્વોચ્ચ દેવી છે અને શ્રી વિદ્યાની પ્રાથમિક દેવી પણ છે. ત્રિપુરા ઉપનિષદ તેણીને બ્રહ્માંડની અંતિમ શક્તિ (ઊર્જા) તરીકે સ્થાન આપે છે.[૪] તેણીને સર્વોચ્ચ ચેતના તરીકે પણ વર્ણવવામાં આવે છે, જે બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને શિવની ઉપરથી શાસન કરે છે.[૫]

શબ્દ વ્યુત્પત્તિ

[ફેરફાર કરો]

"ત્રિપુર" શબ્દ ત્રણ શહેરો અથવા વિશ્વોની વિભાવનાને દર્શાવે છે, જ્યારે "સુંદરી" નો અર્થ "સુંદર સ્ત્રી" થાય છે. તે ત્રણ ક્ષેત્રોમાં સૌથી સુંદર સ્ત્રીને દર્શાવે છે. તેણીને ત્રિપુરી એટલે પણ કહેવામાં આવે છે કારણ કે તે બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને શિવ સ્વરૂપે બ્રહ્માંડના નિર્માતા, સંરક્ષક અને વિનાશક તરીકે પ્રગટ થાય છે.[૫][૫]

ઈતિહાસ અને પરંપરાઓ

[ફેરફાર કરો]

શ્રીકુલ સંપ્રદાય આ દેવીની પૂજા લલિતા-ત્રિપુરા સુંદરી રૂપમાં કરે છે. શ્રીકુલ સંપ્રદાય સાતમી સદીથી દક્ષિણ ભારતમાં બળવાન બન્યો હતો અને આજે કેરળ, તમિલનાડુ અને શ્રીલંકા તમિલ વિસ્તારો જેવા દક્ષિણ ભારતીય પ્રદેશોમાં પ્રચલિત શાક્તવાદનું સ્વરૂપ છે.[૬]

શ્રીકુલ મોટે ભાગે અમૂર્ત શ્રી ચક્ર યંત્ર ઉપયોગ કરીને લલિતાની પૂજા કરે છે. આ યંત્રને તેણીનું સૂક્ષ્મ સ્વરૂપ માનવામાં આવે છે. શ્રી ચક્રને દૃષ્ટિની રીતે દ્વિ-પરિમાણીય આકૃતિ (પછી ભલે તે પૂજાના ભાગ રૂપે અસ્થાયી રૂપે દોરવામાં આવે, અથવા ધાતુમાં કાયમી રીતે કોતરવામાં આવે ) અથવા ત્રિ-પરિમાણીય પિરામિડ (શ્રી મેરૂ તરીકે) તરીકે પ્રસ્તુત કરી શકાય છે. દક્ષિણ ભારતીય મંદિરોમાં શ્રી ચક્ર અથવા શ્રી મેરુ સ્થાપિત જોવા મળે તે અસામાન્ય નથી. [lower-alpha ૧]

શ્રીકુલની સૌથી જાણીતી શાળા શ્રીવિદ્યા છે, જે શાક્ત તંત્રવાદની સૌથી પ્રભાવશાળી અને ધાર્મિક રીતે અત્યાધુનિક હિલચાલમાંની એક છે. તેનું કેન્દ્રિય પ્રતીક, શ્રી ચક્ર, કદાચ તમામ હિંદુ તાંત્રિક પરંપરામાં સૌથી પ્રસિદ્ધ દૃશ્ય છબી છે. તેનું સાહિત્ય કદાચ અન્ય કોઈ પણ શાક્ત સંપ્રદાય કરતાં વધુ વ્યવસ્થિત છે. શ્રીવિદ્યા પરંપરા પણ બે ભાગમાં વિભાજિત છે: કૌલ (વામમાર્ગ) અને સમય (દક્ષિણમાર્ગ).

દંતકથા

[ફેરફાર કરો]

લલિતા ત્રિપુરસુંદરી અને રાક્ષસ ભંડાસુર વચ્ચેના યુદ્ધનું વર્ણન મુખ્યત્વે હિંદુ ધર્મના પવિત્ર ગ્રંથ લલિતા સહસ્રનામમાં કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં દેવી લલિતાના એક હજાર નામોનો સમાવેશ થાય છે. લલિતા સહસ્રનામ એ બ્રહ્માંડ પુરાણ તરીકે ઓળખાતા મોટા ગ્રંથના ઉત્તર ખંડનો એક ભાગ છે.

આ કથામાં ભંડાસુરને એક શક્તિશાળી રાક્ષસ તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યો છે, જેણે શિવ પાસેથી વરદાન મેળવ્યું છે જેથી તે અજેય છે. પોતાની નવી શક્તિઓ સાથે ભંડાસુર વિનાશ વેરે છે અને દૈવીય વ્યવસ્થાને પડકારતા પોતાના રાજ્યની સ્થાપના કરે છે. ભંડાસુર દ્વારા ઊભા થયેલા વધતા ખતરાના જવાબમાં શિવ અને વિષ્ણુ આગેવાનીમાં દેવતાઓ મદદ માટે લલિતા ત્રિપુરસુંદરીનો સંપર્ક કરે છે.

લલિતા ત્રિપુરસુંદરી એ દિવ્ય સ્ત્રી શક્તિનું સ્વરૂપ છે અને તેને આદિ પરાશક્તિનું અંતિમ સ્વરૂપ માનવામાં આવે છે. તેણીને ઘણીવાર એક સુંદર અને પરોપકારી દેવી તરીકે દર્શાવવામાં આવે છે. પરંતુ જ્યારે વૈશ્વિક સંતુલનને પુનઃસ્થાપિત કરવાની અને બ્રહ્માંડની રક્ષા કરવાની જરૂરિયાતનો સામનો કરવો પડે છે, ત્યારે તે એક ઉગ્ર અને શક્તિશાળી યોદ્ધામાં પરિવર્તિત થાય છે. તેણીને પાર્વતી અથવા કામાક્ષી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

કાંચીપુરમમાં કામાક્ષી અમ્માન મંદિર, તમિલનાડુ, ભારત (૨૦૦૫)

લલિતા સહસ્રનામમાં લલિતા અને ભંડાસુર વચ્ચેના યુદ્ધને વૈશ્વિક સંઘર્ષ તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યું છે. તે યુદ્ધ અનિષ્ટ પર સારાની જીત, જુલમ પર સદ્ગુણો અને દુષ્ટ શક્તિઓ પર દૈવી હસ્તક્ષેપનું પ્રતીક છે. ભંડાસુર અને તેની રાક્ષસોની સેના સાથે વિવિધ શસ્ત્રો અને શક્તિના પ્રતીકોથી સુશોભિત દેવી ભીષણ યુદ્ધમાં જોડાય છે. પોતાની અસાધારણ શક્તિ અને પોતાના દિવ્ય સાથીઓ અને અભિવ્યક્તિઓની મદદથી દેવી લલિતા ભંડાસુરને હરાવે છે અને વૈશ્વિક સંવાદિતાને પુનઃસ્થાપિત કરે છે.

મંદિરો

[ફેરફાર કરો]

સમગ્ર ભારતમાં ત્રિપુરસુંદરીને સમર્પિત ઘણા મંદિરો છે. સૌથી નોંધપાત્રમાં સમાવેશ થાય છેઃ

  • અડ્યાર કામાક્ષી મંદિર, ચેન્નઈ, તમિળનાડુ
  • કાંચી કામાકોટિ પીઠમ, કાંચીપુરમ, તમિળનાડુ (કાંચીમઠ)
  • રત્નેશ્વરી મંદિર, ઝારખંડ
  • શ્રી રાજરાજેશ્વરી મંદિર, કર્ણાટક
  • ત્રિપુરસુંદરી મંદિર, ત્રિપુરા

આ ઉપરાંત જર્મનીના નોર્થ રાઇન-વેસ્ટફેલિયાના હેમ્મ ખાતે શ્રી કામદચી અમ્પલ મંદિર આવેલું છે, જે ૨૦૦૨માં બાંધવામાં આવ્યું હતું.[૮]

જર્મનીના હેમ્મ ખાતે શ્રી કામાક્ષી અમ્પલ મંદિર (૨૦૧૪)

સંદર્ભો

[ફેરફાર કરો]
  1. ↑ A senior member of Guru Mandali, Madurai, November 1984, cited in Brooks 1992.[૭]

સંદર્ભો

[ફેરફાર કરો]
  1. ↑ Kinsley 1998, p. 112.
  2. ↑ Kinsley 1998.
  3. ↑ Das 2001.
  4. ↑ Mahadevan 1975, pp. 235.
  5. ↑ ૫.૦ ૫.૧ ૫.૨ Brooks 1990, pp. 155–156.
  6. ↑ Brooks 1992, back cover.
  7. ↑ Brooks 1992, p. 56.
  8. ↑ Ben-Rafael & Sternberg 2010.

નોંધાયેલ કૃતિઓ

[ફેરફાર કરો]
  • Ben-Rafael, Eliezer; Sternberg, Yitzhak, સંપાદકો (2010). World Religions and Multiculturalism: A Dialectic Relation. Netherlands: Brill. ISBN 978-9004188921.
  • Bhattacharyya, N. N. (1996) [1974]. History of the Sakta Religion (2nd આવૃત્તિ). New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers.
  • Brooks, Douglas Renfrew (1990). The Secret of the Three Cities: An Introduction to Hindu Sakta Tantrism. Chicago & London: University of Chicago Press. ISBN 978-0226075709.
  • Brooks, Douglas Renfrew (1992). Auspicious Wisdom: The Texts and Traditions of Srividya Sakta Tantrism in South India. SUNY Press. ISBN 978-0791411469.
  • Brown, Cheever Mackenzie (1998). The Devi Gita: The Song of the Goddess: A Translation, Annotation, and Commentary. Albany: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-3939-5.
  • Coburn, Thomas B. (1991). Encountering the Goddess: A Translation of the Devi-Mahatmya and a Study of Its Interpretation. SUNY Press. ISBN 978-0791499313.
  • Dalal, Roshen (2014). Religions of India: A Concise Guide to Nine Major Faiths. Penguin Books. ISBN 978-0-14-341517-6.
  • Das, J. K. (2001). "Chapter 5: Old and new political process in realization of the rights of indigenous peoples (regarded as tribals) in Tripura". Human rights and indigenous peoples. A.P.H. Publishing. પૃષ્ઠ 208–9. ISBN 978-81-7648-243-1.
  • Deshpande, Madhusudan Narhar (1986). The Caves of Panhāle-Kājī, Ancient Pranālaka: An Art Historical Study of Transition from Hinayana, Tantric Vajrayana to Nath Sampradāya (third to Fourteenth Century A.D.). New Delhi: Archaeological Survey of India, Government of India. OCLC 923371295.
  • Dikshitar, V. R. Ramachandra (1999) [1942]. The Lalitā Cult. Delhi: Motilal Banarsidass. ISBN 978-8120814981.
  • Joshi, Makarand (1997) [1952]. The Narada-Purana: Part III. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers Pvt.
  • Kak, Subhash (2008–2009). "The Great Goddess Lalitā and the Śrī Cakra" (PDF). Brahmavidyā: The Adyar Library Bulletin. 72–73: 155–172.
  • Kinsley, David (1998). Tantric Visions of the Divine Feminine: The Ten Mahāvidyās. Motilal Banarsidass. ISBN 978-8120815230.
  • Krishna, Nanditha, સંપાદક (2006). Kanchipuram: A Heritage of Art and Religion. India: C.P. Ramaswami Aiyar Foundation. ISBN 978-8190148412.
  • Mahadevan, T. M. P. (1975). Upaniṣads: Selections from 108 Upaniṣads. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1611-4.
  • Shankaranarayanan, S. (2004). Sri Chakra. India: Nesma Books India. ISBN 978-8185208046.
  • Sharma, S. K.; Sharma, Usha, સંપાદકો (2015). Discovery of North East India. 11. New Delhi, India: Mittal Publication. ISBN 978-81-8324-045-1.
  • Tagare, G. V. (1958). "Chapters 41-44". Lalitopakhyana. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers Pvt.
  • Venkatasubramanian, Krishnaswamy (1999). The Spectrum: Festschrift, Essays in Honour of Dr. K. Venkatasubramanian. Variant Communications.
  • White, David Gordon (2003). Kiss of the Yogini: "Tantric Sex" in its South Asian Contexts. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-89483-6.
  • Woodroffe, Sir John George (1974). The Serpent Power: Being the Shat-Chakra-Nirūpana and Pādukā-Panchaka, Two Works on Laya-Yoga. Dover Publications. ISBN 978-0486230580.