લઘુ ધિરાણ

કમબોડીયાની જાતિ-આધારીત બચત બેંક. અહીં વિવિધ સમૃદ્ઘ નાણાકીય સંસ્થાઓ ગરીબ લોકોની મદદ કરે છે.

લઘુ ધિરાણ ઓછી-આવકવાળા ગ્રાહકો, જેમાં ઉપભોક્તાઓ અને સ્વ-રોજગાર પણ સમાવિષ્ટ છે, જે તેવા લોકો માટે નાણાકીય સેવાઓ પૂરી પાડે છે જે પરંપરાગતરીતે બેંક વ્યવસાય અને તેને લગતી સેવાઓને મેળવી નથી શકતા.

વિસ્તૃત રીતે, તે એક આંદોલન છે જેનો ઉદ્દેશ "વિશ્વમાં જયાં ઘણા ગરીબ અને ગરીબાઇની-નજીક હોય તેવા ગૃહતંત્રમાં કાયમી રીતે યોગ્ય ક્રમે ઉચ્ચ ક્ષમતાવાળી નાણાકીય સેવાઓને પહોંચાઢવી, જેમાં માત્ર ધિરાણ જ નહીં પણ બચત, વીમો, અને નાણાની બદલીનો પણ સમાવેશ થતો હોય."^[૧] જેમને લઘુ ધિરાણને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે તેમનું મોટાભાગે માનવું છે કે આવો માર્ગ ગરીબોને ગરીબાઇમાંથી બહાર નીકાળવામાં મદદ કરશે.

પડકાર

પરંપરાગતરીતે, થોડાક કે બિલકુલ નાણાં સિવાયની આવક ધરાવતા ગ્રાહકોને, બેંકો નાણાકીય સેવાઓ, જેવી કે બચત ખાતાઓ કે ઉછીના વ્યાજે નાણાં નથી આપતી. ગ્રાહકના ખાતાના સંચાલન માટે બેંકને સારી એવી કિંમત લાગે છે, ભલે પછી તેમાં નાની રકમના જ જોડાયેલી હોય તો પણ. ઉદાહરણ માટે, જો બેંકને 100 લોન પર કુલ નફો 1,000 થતો હોય તો 100,000ની 1 લોનને આપવાથી વાર્ષિક આવકનું પરિણામ વધુ થાય આમ દરેક લોનને તેના પર થતો નફો અલગ અલગ હોય છે. કોઇ પણ કદની લોનને આપવા માટે નિયત કિંમત લાગે છે, જેમકે તેની ચૂકવણીનું ભાવિ તથા સુરક્ષા, ન ચૂકવેલી લોનોનો વહીવટ, ગુનેગાર ઉધારલેનારોઓથી નાણાં ભેગા કરવા, ઇત્યાદિ. તમામ કિસ્સાઓમાં આમ કરાય છે. બ્રેક-ઇવન પોઇન્ટમાં લોનની જોગવાઇ કરવી કે નીચી થાપણ પ્રત્યેક વહેવાર કરતી વખતે બેંક નાણા ગુમાવે છે. મોટાભાગે, ગરીબ લોકો બ્રેક-ઇવન પોઇન્ટથી પણ નીચે આવતા હોય છે.

વધુમાં, મોટાભાગના ગરીબ લોકો પાસે જૂજ મિલકત હોય છે કે જેને તે બેંક પાસે સુરક્ષિત રીતે ગૌણ વસ્તુની જેમ મૂકી શકે. હેરનાન્ડો ડે સોટોના વિસ્તૃત દસ્તાવેજો અને અન્યના આધારે, વિકસિત દેશોમાં તેમની પાસે પોતાની પણ જમીન હોય, તો પણ તેમની પાસે તેના અસરકારક માલિકીના હકો નહીં હોય.^[૨] તેનો મતલબ કે કસૂરવાર ઉધારલેનાઓની સામે બેંક પાસે ખુબ ઓછો આધાર હોય છે.

વિસ્તૃત નજરે રીતે જોઇએ તો, પહેલેથી જ તેવું સ્વીકારવામાં આવ્યું છે કે એક તંદુરસ્ત દેશનો વિકાસમાં નાણાકીય વ્યવસ્થા ખૂબ જ મહત્વનું લક્ષ્ય છે અને દેશના આર્થિક વિકાસના વિસ્તૃત લક્ષ્ય માટે તે ઉત્પ્રેરક છે (ઉદાહરણ માટે જુઓ એલેક્સઝાન્ડર ગેરસ્ચેનકરોન, પૉલ રોસેનસ્ટેઇન-રોડન, જોસેફ સુમપેટેર, એન કરુજેર). વિકાસશીલ દેશોમાં મોટાભાગ લોકો માટે આ કારણો નિષ્ફળ નીકળતા હોય છે, આ કારણોને એડ્મસ, ગ્રાહમ અને વોન પીસ્ચકેએ તેમના શ્રેષ્ઠ વિશ્લેષણ 'અન્ડર્માઇનીંગ રુઅરલ ડિવેલપ્મન્ટ વીથ ચીપ ક્રેડિટ'માં સારી રીતે સંક્ષેપ કર્યો છે.^[૩]

આ મુશ્કેલીઓને કારણે, જ્યારે ગરીબ લોકો ઉધાર લે છે ત્યારે મોટાભાગે તે તેમના સંબંધીઓ કે સ્થાનિક નાણાધીરનાર પર આધાર રાખે છે, જેના વ્યાજ દરો ખુબ જ ઊંચા હોય છે. એશિયા, લેટીન અમેરીકા અને આફ્રિકા સહિતના દેશોમાં 28 અભ્યાસોના એક તારણમાં અનઔપચારિક નાણાં ધીરનાર દરમાં 76% નાણા ધીરનારાઓના દરોમાં દર મહિને 10%નો વધારો હોય છે, 100% પર દર મહિને 22%નો વધારો કરાય છે. નાણાં ધીરનારાઓ સામાન્યરીતે ઓછા ગરીબ લોકો કરતા ગરીબ ઉધાર લેનારાઓ પાસેથી ઊંચા દરો લે છે.^[૪] જો કે નાણાં ધીરનારાઓ મોટેપાયે વ્યાજવટાના ધંધાને પિશાચગ્રસ્ત અને આરોપીત બનાવી દીધો છે, તેમની સેવાઓ સુલભ અને ઝડપી હોય છે, અને જ્યારે ઉધાર લેનારાઓ મુશ્કેલીમાં હોય છે ત્યારે તેઓ ખૂબ જ લવચીક બની જાય છે. આશા તેમને જલ્દીથી વ્યાપારની બહાર મૂકી દે છે જે અવાસ્તવિક સાબિત થાય છે, તેવી જગ્યાએ પણ જ્યાં લઘુ ધિરાણ સંસ્થાઓ ખૂબ જ સક્રિય છે.^{[સંદર્ભ આપો]}

પાછલી સદીના વાસ્તવિક સ્વપ્નદ્રષ્ટ્રોઓ, ફ્રાન્સીકન સાધુઓથી લઇને કે જેણે સામુદાયિક-અભિવિન્યસ્તવાળી નાણાં ધીરનાર દુકાનોની શરૂઆત કરી હતી, ઓગણીસમી સદીમાં યુરોપીયન ધિરાણ મંડળની ચળવળના સ્થાપક (જેવા કે ફ્રીઇડરીચ વીલહેલ્મ રાઇફ્ફેસેન) અને 1970માં લઘુ ધિરાણ ચળવળના સ્થાપકે (જેમ કે મુહમ્મદ યુનુસ) અભ્યાસ કરીને સંગઠનો બાંધીને એવા પ્રકારની તકો અને સાહસ-સંચાલન ઓજારોની રચના કરી છે કે જે નાણાકીય સેવાઓ ગરીબ લોકોના દરવાજા સુધી પૂરી પાડે છે.^[૫] ગ્રામીણ બેંકની સફળતાએ (કે જે હાલમાં સાત મિલિયન ગરીબ બાંગ્લાદેશની મહિલાઓને સેવા આપે છે) વિશ્વને પ્રેરણા આપી છે, તે સાબિત કર્યું છે કે મુશ્કેલી સફળતાની પ્રતિકૃતિ છે. ઓછી વસ્તી ગીચતા વાળા દેશમાં, એક છૂટક શાખાના સંચાલનની કિંમતને મેળવવા માટે નજીકના ગ્રાહકોને સેવા આપવી જે નોંધપાત્ર રીતે વધુ મુશ્કેલી ભર્યું છે.

જોકે ખૂબ જ પ્રગતિ કરવામાં આવી હતી, પણ મુશ્કેલી હજી ઉકલાઇ નથી, અને ખાસ કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારમાં,દિવસનો 1 ડોલર મોટી સંખ્યામાં લોકો કમાતા હોય, ત્યાં ઔપચારિક શાખાની નાણાં- વ્યવસ્થાનો વાસ્તવિક પ્રવેશ શક્ય ના બન્યો. લઘુ ધિરાણનો વિકાસ ખૂબ જ ઝડપથી થઇ રહ્યો છે હાલમાં $25 બિલિયનની લઘુ ધિરાણની લોનો સાથે કામ કરવામાં આવી રહ્યું છે.^[૬] આ ઉદ્યોગને અંદાજે $250 બિલિયનની જરૂર છે તમામ જરૂરિયાતમંદ ગરીબ લોકોને ભંડોળ પૂરું પાડવા માટે.^[૬] આ ઉદ્યોગ એટલી ઝડપથી આગળ વધી રહ્યો છે અને તેવી ચિંતા પણ છે કે ભંડોળના દરને લઘુ ધિરાણમાં ફરતા કરવું એક સંભવનીય જોખમ પણ હોઇ શકે જો તેને યોગ્ય રીતે સંચાલિત ન કરાયું તો. ^[૭]

સીમાઓ અને સિદ્ધાન્તો

ગરીબ લોકો અનૌપચારિક શાહુકારો પાસેથી વ્યાજે પૈસા લે છે અને અનૌપચારિક સંગ્રાહકોને ત્યાં પૈસાની બચત કરે છે. તેઓ લોન અને અનુદાન દાનધર્મવાળી સંસ્થાઓ પાસેથી મેળવે છે. તેઓ રાજ્ય સરકાર હસ્તકની કંપનીઓ પાસેથી વિમા મેળવે છે. તેઓ ભંડોળની હેરફેર વિધિસર કે અવિધિસર પૈસા મોકલનારાનાનેટવર્ક દ્વારા કરે છે. આના જેવી પ્રવૃતિઓ લઘુ ધિરાણ લાગુ પાડે છે કે નહીં તે સરળતાથી ના કહી શકાય તેવા દાવા મુજબ સરકારે સ્ટેટ બેંકોને ગરીબ ગ્રાહકો માટે, કે વ્યાજવટાવનો ધંધો કરતા શાહુકારને, કે ઉદારતાના લીધે જે હેઇફેર પુલ ચલાવીને લઘુ ધિરાણ જેવી પ્રવૃતિઓ સાથે જોડાયેલા હોય તેમને થાપણ ખાતાઓ ખોલી આપવાનો આદેશ આપ્યો છે. ગરીબ લોકો માટે નાણાકીય સેવાઓ સારી રીતે ત્યારે જ થઇ શકે જ્યારે મોટી સંખ્યામાં નાણાકીય સંસ્થાઓ વિસ્તારીને તેમના માટે ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવે, તેમજ આવી સંસ્થાનોની ઉત્પાદનક્ષમતાને મજબૂત કરાય. હાલના વર્ષોમાં વિવિધતાસભર સંસ્થાને વિસ્તારવા પર ભાર મૂકવામાં આવી રહ્યો છે, કારણ કે વિવિધ સંસ્થાનો અગલ અગલ જરૂરિયાતોને પૂરી પાડે છે.

કન્સલ્ટટિવ ગ્રુપ ટુ અસિસ્ટ ધ પુઅર સીજીએપી (CGAP) દ્વારા 2004માં કેટલાક સિદ્ધાંતોને કે જે એક સદીને સારાંશમાં કહે છે અને અડધા વિકાસના અભ્યાસને પ્રાવૃત કરવામાં આવ્યા હતા અને તેને સમૂહ આઠના આગેવાનોએ જુન 10, 2004માં મળેલી G8 (જી8) શિખર પરિષદમાં સ્વીકૃતિ આપી હતી:^[૫]

1. ગરીબ લોકોને માત્ર લોનની જ જરૂરત નથી, તેમને બચત, વિમા અને નાણાંની ફેરબદલી જેવી સેવાઓની પણ જરૂર છે.
2. લઘુ ધિરાણ ગરીબ પરિવારો માટે ચોક્કસપણે ઉપયોગી સાબિત થશે: તેમને આવક વધારવામાં, સંપત્તિઓ ઉભી કરવામાં અને/અથવા તેમને બહારના આઘાતોથી બચવાના સાધન તરીકે ઉપયોગી નિવડશે.
3. "લઘુ ધિરાણ તેનો ખર્ચ આપી શકશે."^[૮] દાતાઓ અને સરકાર તરફથી મળતી સહાય અપૂરતી અને અનિશ્ચિત હોય છે અને મોટા ભાગના ગરીબ વર્ગ સુધી પહોંચવા માટે, લઘુ ધિરાણે તેનો ખર્ચ પોતે જ આપવો પડશે.
4. લઘુ ધિરાણ કાયમી રીતે સ્થાનિક સંસ્થાનો ઉભા કરવાનું સાધન છે.
5. લઘુ ધિરાણનો હેતુ એ પણ છે કે ગરીબ લોકોની નાણાકીય જરૂરીયાતને દેશની નાણાકીય પ્રણાલીની મુખ્ય ધારા સાથે જોડવી.
6. "સરકારનુ કામ નાણાકીય સેવાઓ શક્ય બનાવવાનું છે, તેને પૂરી પાડવાનું નહી."^[૯]
7. "દાતાઓનું ભંડોળ પૂરક ખાનગી પૂંજી છે, તેની સાથે સરખામણી ન થવી જોઇએ."^[૯]
8. "બોટલનેકની ચાવી છે મજબૂત સંસ્થાઓની અને સંચાલકોની અછત." ^[૯] દાતાઓએ ઇમારતની ઉત્પાદનક્ષમતા ઉપર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું જોઇએ.
9. વ્યાજના દરની મર્યાદાઓ ગરીબ લોકોને નુકશાન પહોંચાડે છે જે લઘુ ધિરાણ સંસ્થાઓ તેમની કિંમતને પહોંચી વળાવવાને અટકાવે છે, જે તેમના ધિરાણની જરૂરીયાતને ગુંગળાવી દે છે.
10. લઘુ ધિરાણ સંસ્થાઓએ તેમના વિસ્તાર અને તેમની કામગીરીને રજૂ કરવી જોઇએ- નાણાકીય અને સામાજીક બન્ને રીતે.

લઘુ ધિરાણ સ્પષ્ટરીતે ઉદારતાથી અલગ છે. નિરાધાર પરિવારો, કે જે લોનને પરત કરવા માટે પૂરતો પૈસાનો પ્રવાહ પેદા ન કરી શકતા હોય તેવા અતિશય ગરીબને, કશુંક લેનારની સહાય લેવી જોઇએ. બીજાઓને નાણાકીય સંસ્થાનો શ્રેષ્ઠ સેવાઓ પૂરી પાડે છે.

સીમાઓ અંગે ચર્ચાઓ

લઘુ ધિરાણની સીમાઓ અંગે કેટલાક મહત્વના વાવવિવાદો છે.

લઘુ ઉદ્યોગો શરૂ કરવા કે વિસ્તારવા જેવા ઉત્પાદક હેતુઓ માટે લોન ફાળવણીમાં લઘુ ધિરાણ મર્યાદિત હોવા અંગે લઘુ ધિરાણની ધર્માદા બાજુએથી વ્યવસાયિકો અને દાતાઓની વારંવારની દલીલ કરે છે. ખાનગી ક્ષેત્ર તરફથી પ્રતિભાવ આપવામાં આવે છે કે પૈસાનું વજન હોય, તો આવા પ્રકારની મર્યાદા લાગુ પાડવી અસંભવિત છે, અને કોઈ પણ સંજોગોમાં ગરીબ પ્રજા તેના પૈસાનો કેવી રીતે ઉપયોગ કરે તે નક્કી કરવું સમૃદ્ધ લોકો ઉપર આધારિત ન હોવું જોઈએ.

ખાસ કરીને આધુનિક લઘુ ધિરાણના પ્રારંભિક સમયગાળામાં કદાચ વ્યાજવટાવના ધંધા અંગે પારંપરિક પાશ્યાત્ય દ્રષ્ટિકોણથી પ્રભાવિત, પરંપરાગત શાહુકારની ભૂમિકા વધુ ટીકાને પાત્ર છે. વધુ ગરીબ લોકોની લઘુ ધિરાણ આપતી સંસ્થાઓ પાસેથી લોન લઇ રહ્યા હોવા છતા, શાહુકારોની સેવાઓની મહત્તા તો ચાલુ જ રહી ઋણ લેનારાઓ ચૂકવણી, ગોપનીયતા અને લવચીકતાના કારણે ઝડપી લોન જેવી સેવાઓના ઊંચા વ્યાજદર ચૂકવવા તૈયાર છે. નુકશાનની પૂરતી ભરપાઇને માટે તેઓ હંમેશા ઓછા વ્યાજદર તરીકે જોતા નથી તે માટે સભામાં હાજરી આપવાને, ચૂકવણી માટે હકદાર બનવા કે માસિક સહાયક ફાળાઓ માટેના તાલીમ અભ્યાસક્રમાં હાજર રહેવાની કિંમત તેમને વધારે લાગે છે. તેઓને કરજ લેતી વખતે વ્યવસાય શરૂ કરવા માટે ઉધાર લેતા હોવાનો બળજબરીપૂર્વક ઢોંગ કરવા પણ તેમને અયોગ્ય લાગે છે, કારણકે તેઓ હંમેશા અન્ય કારણો માટે ઉધાર લેતા હોય છે (જેમ કે શાળાની ફી ભરવી, સ્વાસ્થયને લગતી કિંમતો કે પરિવારના અનાજ ની ખોટને સુરક્ષિત કરવા માટે).^[૧૦] તાજેતરમાં વ્યાપક નાણાકીય વ્યવસ્થાઓ પર ધ્યાન અપાય છે (નીચેનો ભાગ જુઓ) શાહુકારોને વધુ યોગ્યતા મળે, કાયદા અને તેઓની વચ્ચે વધુ હરિફાઇ વધે તેવા પ્રયત્નો થઇ રહ્યા છે જેથી ગરીબ લોકો માટે વિસ્તૃત પસંદગીઓ પ્રાપ્ત થાય તેવા પક્ષમાં દલીલો થઇ રહી છે.

આધુનિક લઘુ ધિરાણનો ઉદભવ 1970માં ખાનગી ક્ષેત્રોના સમાધાનો વિષે નિશ્ચિત નિર્ધારની સાથે થયો હતો આનું પરિણામ એ આવ્યુ કે વિકાસશીલ દેશોમાં રાજ્ય હસ્તકની ખેતીવાડી વિકાસ બેંકોને સારી પેઠે નિષ્ફળતા મળી, તેમણે નિર્ધારેલા વિકાસશીલ ધ્યેયો ધરાશાયી થયા(જુઓ એડમ્સ, ગ્રેહમ અને વોન પીસ્ચકેનું સંપાદીત કરેલ સંકલન).^[૩] તેમછતા ઘણા દેશોમાં સરકારી અધિકારીઓ અલગ મત ધરાવે છે અને લઘુ ધિરાણની બજારોમાં દરમ્યાનગીરી કરવાનું ચાલુ રાખ્યું.

આઉટરીચ (લઘુ ધિરાણની સંસ્થા ગરીબ અને સાવ છેવાડાના માણસ પાસે જવાની તેની ક્ષમતા) અને તેની નીભાવવાને (તેની સંચાલન ખર્ચ વહન કરવાની ક્ષમતા અને સંભવત્ તેના સંચાલનની આવકમાંથી નવા ગ્રાહકોને સેવાઓ આપવાનો ખર્ચ ઉભો કરવો) એ બંને બાબતે ઘણી લાંબી ચર્ચાઓ થતી રહે છે. ^[૧૧] જોકે તેઓ સ્વીકારે છે કે લઘુ ધિરાણ વ્યવસાયિકોએ આ ધ્યેયોને લઇને અમુક હદે સંતુલન સાધવું જોઇએ, લઘુત્તમ નફા-આધારીત બોલિવિયાનું બાન્કોસોલથી લઇને બાંગ્લાદેશનું મોટા પાયે સંગઠિત નફા વગર ચાલતું બેરાક (BRAC) સુધી અહીં યોજનાઓનું વિપુલ વૈવિધ્ય છે. આ માત્ર વ્યક્તિગત સંસ્થાઓ માટે જ સાચું નથી, પણ સરકાર સંલગ્ન વિકાસશીલ દેશોની લઘુ ધિરાણ વ્યવસ્થાઓ પણ સાચું છે.

લઘુ ધિરાણના તજજ્ઞો એ વાતથી મોટે ભાગે સંમત થાય છે કે સેવા વિતરણમાં મહિલાઓ પ્રાથમિક કેન્દ્રમાં હોવી જોઇએ. પુરાવાઓ દર્શાવે છે કે લોન ભરપાઇ કરવામાં નાદારી નોંધાવવામાં મહિલાઓની સંખ્યા પુરુષોની સરખામણીએ ઓછી છે. 2006ના ઉદ્યોગની માહિતીઓ પ્રમાણે 704 એમએઇઆઇ (MFIs) 52 મિલિયન ઉધાર લેનારાઓનો સુધી પહોંચી છે જેમાં એમએઇઆઇ (MFIs)એ એકતા ધિરાણ કાર્યપદ્ધતિ ઉપયોગ કરી (99.3% મહિલા ગ્રાહકો) અને વ્યક્તિગત ધિરાણનો ઉપયોગ કરી (51% મહિલા ગ્રાહકો)ને સમાવ્યા છે. એકતા ધિરાણમાં 30 દિવસ પછી અપરાધ દરની 0.9 % હતો (વ્યક્તિગત ધિરાણમાં-3.1 %), જ્યારે 0.3% લોનોને રદ કરવામાં આવી હતી (વ્યક્તિગત ધિરાણ-0.9 %).^[૧૨] નાની લોનો સોંપવામાં વ્યવસ્થાપન ગાળો સજ્જડ હોવાને કારણે, ઘણા એમએઇઆઇ (MFIs)નો વિચાર હતો કે પુરુષોને લોન ફાળવવામાં જોખમ વધુ છે. મહિલાઓ ઉપર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાને લીધે કેટલીકવાર પ્રશ્નાર્થો ઉભા થયા છે. તાજેતરમાં વિશ્વ બેંકે પ્રકાશિત કરેલા શ્રીલંકાના લઘુએકમો ઉપરના અભ્યાસમાં પુરુષો દ્વારા ચલાવાતા વ્યવસાયમાં હિસાબ પર સરેરાશ 11 % જેટલો નફો થયો હતો, એની સામે મહિલાઓ દ્વારા ચલાવાતા વ્યવસાયમાં નફો 0 % કે એનાથી પણ નીચે હતું.^[૧૩]

લઘુ ધિરાણને લગતી સેવાઓની વિકસીત દેશો સહિત બધે જ જરૂર છે. અલબત્ત, વિકાસીત અર્થતંત્રોમાં નાણાકીય ક્ષેત્રે ગળાકાપ સ્પર્ધા છે, વિવિધ પ્રકારના મિશ્રિત અને અલગ પ્રકારના નાણાકિય સંસ્થાઓ સાથે જોડાઇને વિવિધ પ્રકારના લક્ષ્યો સાથે મેદાનમાં છે, એ વાતની નિશ્ચિતતા સાથે કે મોટાભાગના લોકો કોઇક નાણાકિય સેવાઓને તો સ્વીકારવાના જ છે. લઘુ ધિરાણમાં નવીનતાઓ લાવવાના પ્રયત્નો પણ થઇ રહ્યા છે જેમ કે એકતા ધિરાણને વિકાસશીલ રાષ્ટ્રોમાંથી લઇને વિકસિત રાષ્ટ્રોમાં લાવવું જેને કંઇ અંશે સફળતા મળી છે.^[૧૪]

ગરીબ લોકોની નાણાકીય જરૂરીયાતો

ચિત્ર:Needs and Services.jpg

નાણાકીય જરૂરીયાતો અને નાણાકીય સેવાઓ.

વિકાસશીલ અર્થતંત્ર અને તેમાં પણ ખાસ કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં, ઘણી પ્રવૃત્તિઓને વિકસિત વિશ્વમાં નાણાકીય મુદ્રીકૃતમાં વર્ગીકૃત કરી શકતું નથીઃ એટલે કે રૂપિયા દ્વારા તેને ઉપયોગમાં લઇ શકાતી નથી અંદાજિત વ્યાખ્યા મુજબ, ગરીબ લોકો પાસે ખૂબ જ થોડાક નાણાં છે. પરંતુ તેમના જીવનમાં વારંવાર એવા સંજોગો આવે છે જેમાં તેમને નાણાંની જરૂરીયાત હોય છે કે નાણાં દ્વારા ખરીદી શકાય તેવી વસ્તુની.

સ્ટુઅર્ટ રૂથરફોર્ડના તાજેતરના પુસ્તક ગરીબ અને તેના રૂપિયા માં, તેમણે ઘણાં પ્રકારની જરૂરીયાત દર્શાવી છે:^[૧૫]

• જીવનનિર્વાહ ની જરૂરીયાતઃ જેવી કે લગ્ન, મરણ, બાળજન્મ, શિક્ષણ, ઘર બાંઘવું, વિધવાપણું, ધડપણ.
• અંગત કટોકટી : જેવી કે બીમારી, ઇજા, બેકારી, ચોરી, હેરાનગતિ કે મૃત્યુ.
• દુર્ધટનાઓ : જેવી કે આગ, પૂર, તોફાન અને માનવ-નિર્મિત ઘટના જેવી કે યુધ્ધ કે દબાણપૂર્વક રહેઠાણ તોડવું.
• રોકાણની તકો : વ્યાપાર વિસ્તારવો, જમીન કે સાધનોની ખરીદી, રહેઠાણ સુધારવું, નોકરી સલામત કરવી (જેના માટે વારંવાર મોટી લાંચ ચૂકવવી), વગેરે.

ગરીબ લોકો તેમની આ જરૂરીયાતને સર્જનાત્મક અને વારંવાર સહકાર સાધીને પૂરી કરે છે, મુખ્યત્વે તેઓ અલગ-અલગ પ્રકારની નાણાં-વગરની ઉપયોગીતાનો વિનિમય કરીને. સામાન્ય રીતે નાણાંની બદલીમાં એક દેશથી બીજા દેશની પધ્ધતિ અલગ હોય, પરંતુ પરંપરાગત રીતે પશુધન, અનાજ, ઘરેણાં અને કિંમતી ધાતુને તેમાં સમાવી શકાય છે.

માર્ગારેટ રોબિન્સનની વ્યાખ્યા મુજબ લઘુધિરાણ ક્રાંતિએ, 1980માં દર્શાવ્યું કે "લઘુધિરાણથી મોટાપાયે લાભદાયક હોય શકે છે, " અને 1990માં "લઘુધિરાણને ઉદ્યોગ તરીકે વિકસાવવાની શરૂઆત થઇ "(2001, પા. 54). 2000માં, લઘુઘિરાણ ઉદ્યોગનું લક્ષ્ય અઘૂરી માંગને ઘણાં મોટાંપાયે સંતોષવી, અને ગરીબી ઘટાડવામાં મોટો ભાગ ભજવવાનો છે. આ દરમિયાન ઘણો વ્યવહાર વિકાસ, વ્યવસાયિક લઘુ ઘિરાણ ક્ષેત્રે છેલ્લાં કેટલાંક દાયકામાં શક્ય બન્યો છે, ઉદ્યોગ દુનિયાભરની વિશાળ માંગને સંતોષે તે પહેલાં કેટલાક મુદ્દાઓ બાકી રહી જાય છે તેના પર ધ્યાન આપવાની જરૂરીયાત છે. વ્યવસાયિક લઘુ ધિરાણ ઉદ્યોગ નિર્માણના અવરોધો કે પડકારમાં સમાવેશ થાય છે:

• અયોગ્ય દાન સહાયતાઓ
• એમએફઇની (MFI) થાપણ લેવામાં કાયદા અને દેખરેખની નિર્માલ્યતા
• બચત, પૈસા મોકલવા કે વીમાની માંગ ખુબ ઓછા એમએફઇ (MFI) પૂરી કરે છે
• એમએફઇઓમાં (MFIs) મર્યાદિત સંચાલન ક્ષમતા
• સંસ્થાકીય અક્ષમતાઓ
• Need for more dissemination and adoption of rural, agricultural microfinance methodologies• વધારે વિસ્તૃત અને ગામડાંઓને અપનાવવાની જરૂરીયાત, ખેતીને લગતી લઘુધિરાણની પધ્ધતિ

ગરીબ લોકોના રૂપિયાની વ્યવસ્થા કરવાના રસ્તાઓ

બચત વઘારવી

રૂથરફોર્ડની દલીલ છે કે ગરીબ લોકોની સામે મુખ્ય સમસ્યા રૂપિયાના સંચાલક તરીકે "વિશાળ ઉપયોગી " રૂપિયાને એકત્રિત કરવાનો છે. નવા ઘર માટેની ઇમારતમાં બચત અને અલગ અલગ પ્રકારના ઇમારતના સામાનને વર્ષો સુધી એ જ સ્થિતિમાં રાખવા પડે છે જ્યારે પૂરતી સામગ્રી ઉપબલ્ધ થાય ત્યારે જ બાંધકામ શક્ય બને છે. બાળકોના ભણતરના ભંડોળને મરધીની ખરીદી દ્વારા અને તેના વેચાણને વધારી ખર્ચાઓ, ગણવેશ, લાંચ વગેરેની જરૂરીયાત પૂર્ણ કરી શકાય. કારણ કે આ દરેકની કિંમત જરૂરીયાત પહેલાં જ ગણવામાં આવે છે, આ પ્રકારની રૂપિયા સંચાલનની પદ્ધતિ 'બચત વઘારવા' માટે કરવામાં આવે છે.

ઘણી વખત લોકો પાસે જરૂરીયાતના સમયે પૂરતા રૂપિયા હોતા નથી, તો તેઓ ઉધાર લે છે. એક ગરીબ પરિવાર કદાચ સંબંધીઓ પાસેથી ઉધારમાં જમીન ખરીદે, શાહુકાર પાસેથી ચોખા ખરીદે, કે લઘુધિરાણ સંસ્થા પાસેથી સિવણયંત્ર ખરીદે છે. છેલ્લે આ દરેક ધિરાણના ખર્ચાઓને બાદની બચત દ્વારા ચૂકવવામાં આવે છે, રૂથરફોર્ડ તેને 'બચતમાં ઘટાડો' કહે છે. રૂથરફોર્ડના મતે લઘુધિરાણ ફક્ત અડઘી સમસ્યાને જ સંતોષે છે, અને દલીલ મુજબ બાકીનો હિસ્સાનું મહત્વ ઓછુ છેઃ ગરીબ લોકો પોતાની બચત અને મિલકતને એકત્ર કરવા ઉધાર લે છે લઘુધિરાણ સંસ્થાઓએ તેના ધિરાણ ભંડોળને બચત ખાત દ્વારા આપવું જોઇએ જે ગરીબ લોકોના ઘણાં જોખમને વ્યવસ્થિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે.

નીચી બચત

ઘણી જરૂરીયાતો બચત અને ધિરાણના મિશ્રણ દ્વારા પૂર્ણ થાય છે. એક ઉલ્લેખનીય અસરની આકરણીમાં ગ્રામીણ બેંક અને બે અન્ય વિશાળ લઘુધિરાણ સંસ્થાઓના બાંગલાદેશના સભ્યોને ગ્રામ્ય બિન ખેતી નાના સાહસોમાં કરવામાં આવેલા દરેક 1 ડોલરનું ધિરાણમાં જાણવા મળ્યું કે, અંદાજે 2.50ડોલર અન્ય સ્તોત્ર દ્વારા આવ્યા છે, તેમાં મોટાંભાગના સભ્યોની બચતમાંથી આવ્યા છે.^[૧૬] આ જ પ્રકારનો અનુભવ પશ્ચિમમાં થયો, જેમાં પારિવારીક વ્યવસાયનું ભંડોળ મોટાભાગે બચતમાંથી આવે છે, ખાસ કરીને શરૂઆતના સમયમાં.

તાજેતરના અભ્યાસમાં જોવા મળ્યું કે અનૌપચારિક પદ્ધતિથી કરવામાં આવતી બચત બિનસલામત છે. ઉદાહરણ તરીકે બ્રાઇટ અને મુટેસાસિરા યુગાન્ડાના અભ્યાસના તારણો મુજબ "તેઓ જેમની પાસે અનૌપચારિક ક્ષેત્રને બચાવવાની સિવાય કોઇ વિકલ્પ નથી તેમને કેટલાક રૂપિયા ગુમાવવા પડશે- જે અંદાજે તેની બચતના ચોથાભાગના હશે."^[૧૭]

રૂથરફોર્ડના કામ મુજબ, બ્રાઇટ અને અન્ય અભ્યાસુનો ઉદ્દેશ્ય લઘુધિરાણ પૅરડાઇમના મૂળ મુદ્દાઓને માન્ય કરવાનો છે: ગરીબ લોકો ગરીબીમાંથી નીકળવા માટે ઉધાર લે, નાના સાહસોનું નિર્માણ અને તેમની આવકમાં વધારો કરે છે. નવા પેરડાઇમ સ્થળે ગરીબ લોકો વધુ ધ્યાન આપી પ્રયત્નો કરીને તેની કમાણી અને મિલકતના નિર્માણ દ્વારા તેમની ભેદ્યતાને ઘટાડે છે. જ્યારે તેમને લોનની જરૂરીયાત હોય છે, તેઓ લઘુસાહસોના ઉપભોગ માટે શોધીને ઉપયોગી ઉધાર લઇ શકે છે. સલામત, અનુકૂળ સ્થળ જ્યાં રૂપિયાની બચત અને ઉપાડ જરૂરીયાત મુજબ થઇ શકે તે મકાન માલિક અને ઘરતંત્રના સંચાલન અને પરિવારના જોખમ માટે પણ મહત્વનું છે.

હાલના લઘુ ધિરાણ વ્યાપારોની ક્રમિક શ્રેણી

લઘુ ધિરાણની વહેંચણી અંગે કોઇ ચોક્કસ નક્શો બનાવવાના પ્રયત્ન નથી થયો જે અંગે હજી પણ કામ ચાલી રહ્યું છે. હાલના ઉપયોગી સ્થાપિત ધોરણોને "વૈકલ્પિક નાણાકીય સંસ્થાનોના" તારણોના આધારે 2004માં વિકસિત વિશ્વએ આપ્યા હતા.^[૧૮] લેખકની ગણતરીએ અંદાજે 665 મિલિયન ગ્રાહકોના ખાતાઓ 3,000 કરતાં વધુ સંસ્થાનોમાં છે જે વ્યવસાયિક બેંકો જેવા ગ્રાહકોને સેવા આપે છે તેનાથી પણ ગરીબ લોકોને આ સંસ્થાઓ સેવા આપે છે. આ ખાતાઓનામાંથી, 120 મિલિયન ખાતાઓ તેવી સંસ્થાના છે જે સામાન્ય રીતે લઘુ ઘિરાણનો અભ્યાસ કરે છે તેવું માનવામાં આવે છે. વિવિધ ઐતિહાસિક પાયાની ચળવળ પર પ્રકાશ ફેંકીએ તો, જોકે, તેમાં ટપાલ બચત બેંક (318 મિલિયન ખાતાઓ), રાજ્ય ખેતી અને વિકાસ બેંક (172 મિલિયન ખાતાઓ), નાણાકીય સહકારી અને ધિરાણ મંડળીઓ (35 મિલિયન ખાતાઓ) અને ખાસ ગ્રામીણ શરાફી પેઢી (19 મિલિયન ખાતાઓ)નો સમાવેશ કર્યો છે.

કેન્દ્રીકરણ કરીઓ તો રાજ્ય સ્તરે સૌથી વધારે સંખ્યામાં ખાતાઓ ભારતમાં હતા (188 મિલિયન ખાતાઓ દેશની કુલ વસ્તીના 18% નું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે). સૌથી ઓછી સંખ્યામાં કેન્દીકરણ લેટીન અમેરિકા અને કેરિબીઅનમાં છે (14 મિલિયન ખાતાઓ કુલ વસ્તીના 3% નું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે) અને આફ્રિકા (27 મિલિયન ખાતાઓ કુલ વસ્તીના 4%નું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે). વિચારીએ તો મોટાભાગની બેંકોના વિકસિત દેશોના અસીલોને કેટલાક પ્રવૃત્ત ખાતાઓની જરૂરીયાત તેમના વ્યવસાયને નિયમિત રાખવા માટે પડતી હોય છે, આ આંકડાઓ જણાવે છે કે લધુધિરાણની ચળવળ તેની જાતે ગોઠવાઇ છે પણ હજુ તે સમાપ્તિથી ખુબ જ દૂર છે.

સેવાના નમૂનારૂપે "બચત ખાતાના વૈકલ્પિક નાણાકીય સંસ્થાનોમાં લોનની સંખ્યા અંદાજે ચાર ની સામે એક છે. આ એક વિશ્વભરના નમૂના છે જે રાજ્યસ્તરે હોય તે જરૂરી નથી."^[૧૯]

પસંદગી પામેલ લઘુ ધિરાણ સંસ્થાઓની વિગતવાર માહિતી માટે એક મહત્વનો સ્ત્રોત લઘુ બેંકીની પત્રિકા છે. 2006ના અંતભાગમાં તેમની ગણતરીએ 704 એમએફઆઇએ (MFI) 52 મિલિયન ઉધારલેનારાઓને (23.3 બિલિયન ડોલરની લોન ન ચૂકવાઇ) અને 56 મિલિયન બચતકર્તાઓને સેવા આપી હતી (15.4 બિલિયન ડોલરની થાપણમાં). આ અસીલોમાં, 70% એશિયા, 20% લેટિન અમેરિકાના અને બાકીના સમાન રીતે વિશ્વના અન્ય ભાગોમાં છે. ^[૨૦]

જોકે અત્યારે તેવો કોઇ અભ્યાસ નથી તે માપક્રમને કે વિતરણ સૂચવા માટે કે 'અનૌપચારિક' લઘુ ધિરાણ સંગઠનો જેવા કે રોસ્કા (ROSCA) અને અનૌપચારિક મંડળો લગ્નો, મરણપ્રસંગો અને બિમારી જેવા ખર્ચાને સંચાલિત કરવામાં લોકોની મદદ કરે છે. જો કે સંખ્યાબંધ કિસ્સાઓ પર અભ્યાસ થઇને પ્રકાશિત થયા છે છતા, જે સંગઠનો તરફ સંકેત કરે છે, સામાન્ય રીતે તેને બનાવવાનું અને સંચાલનનું કાર્ય ગરીબ લોકોએ તેમની જાતે જ થોડી બહારના લોકોની મદદ સાથે કર્યું છે, જે મોટાભાગની વિકસિત દુનિયામાં કાર્યરત પણ છે.^[૨૧]

"વ્યાપક નાણાકીય વ્યવસ્થાઓ"

લઘુ ધિરાણ યુગની શરૂઆત 1970માં થઇ હતી ત્યારે તેના આવેગમાં ઘટાડો થયો હતો, જેને જગ્યા 'નાણાકીય વ્યવસ્થા'ના અભિગમે લીધી. તે દરમિયાન લઘુધિરાણે જબરદસ્ત સ્થાન હાસલ કર્યું, ખાસ કરીને શહેરી અને શહેરની નજીકના વિસ્તારમાં અને ઉદ્યોગસાહસિક પરિવારોની સાથે, તેમની નાણાકીય સેવા આપવાની પ્રક્રિયા ઓછી વસ્તી ધરાવતા ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં ધીમી જોવા મળી.

નવી નાણાકીય વ્યવસ્થાની અંગે વ્યાવહારિક મહત્વની દ્રષ્ટિએ પ્રશ્નોના નિકાલ કરવાના અભિગમની સમૃદ્ધતાને લીધે લઘુઘિરાણને સદીઓ સુધી ઇતિહાસમાં રહેશે અને આજના સમયમાં પણ સંસ્થાઓ પ્રચંડ વિવિધતાથી ગરીબ લોકોને વિકાસશીલ દુનિયામાં સેવા આપી રહ્યા છે. તેના મૂળમાં વિશ્વના ગરીબમાં ગરીબ લોકોની આર્થિક સેવાઓની જરૂરીયાતની વિવિધતા અને જાગૃતતા વધારવી, અને જેમાં તેઓ જીવી અને કામ કરી રહ્યા છે તેમાં વિવિધ વાતાવરણને તૈયાર કરવું.

બ્રિગિટ હેલ્મસના પુસ્તક 'દરેકને માટેઃ સામુહિક નાણાકીય વ્યવસ્થાનું નિર્માણ', લઘુ ઘિરાણ આપવાની ચાર સામાન્ય શ્રેણી વચ્ચેનો ભેદ બતાવ્યો છે, અને દલીલ કરી છે કે તેમાના દરેકને કરારબદ્ધ રણનીતિની અનુરૂપ કાર્યપદ્ધતિથી લઘુ ધિરાણની ચળવળના લક્ષ્યોને પ્રાપ્ત કરવામાં મદદરૂપ થઇ શકાશે.^[૨૨]

અનૌપચારિક નાણાકીય સેવા આપનારઓ

તેમાં શાહુકારો, નાણાં ધીરનારો, બચત એકઠી કરનાર, નાણાંના રક્ષકો, રોસ્કા (ROSCA), અસ્કાસ (ASCAs) અને માલ ભંડારની દુકાનનો સમાવેશ થાય છે. કારણ કે તેઓ એક બીજાને સારી રીતે જાણે છે અને એક સમાન સમાજમાં તેઓ જીવે છે, તેઓ એકબીજાના નાણાકીય સંજોગોને સમજે છે અને તેઓ ખૂબ જ સરળ,અનુકૂળ અને ઝડપી સેવાઓ આપે છે. આ સેવાઓ મોંઘી પણ હોઇ શકે છે અને નાણાકીય વસ્તુની પસંદગી મર્યાદિત અને ટૂંકા સમય માટે જ હોય છે. અનૌપચારિક સેવાઓમાં જોડાયા બાદ બચત ઘણી જોખમી પણ બને; અનેક લોકએ તેમના રૂપિયા ગુમાવ્યા છે.

સભ્યની-માલિકીના સંગઠનો

તેમાં સ્વ-મદદ જૂથો, ધિરાણ મંડળીઓ, અને અલગ-અલગ મિશ્ર સંગઠનો જેવા કે 'નાણાકીય સેવા મંડળ' અને સીવીઇસીએનો (CVECA) સમાવેશ થાય છે. અનૌપચારિક પિતરાઇની જેમ, તે સામાન્ય રીતે નાના અને સ્થાનિક છે, એટલે કે તેમની પાસે એક બીજાના નાણાકીય સંજોગોને લઇને ખૂબ જ સારા પ્રમાણમાં જ્ઞાન હોય છે અને તેઓ અનુકૂળ અને લવચીકતાની કિંમત આપી શકે છે. જ્યાં સુધી તે ગરીબ લોકો દ્વારા સંચાલિત છે, ત્યાં સુધી કામ કરવાનો ખર્ચ ઓછો આવે છે. આ સેવા આપનાર પાસે થોડાક જ નાણાકીય કૌશલ્ય હોય છે અને તે મુશ્કેલી સમયમાં જ્યારે અર્થતંત્ર પડી ભાગ્યું હોય કે તેના જટિલ કામ હોય તો પણ તે કામ કરી શકે છે. અસરકારક કાયદા અને દેખરેખ વગર તેઓ, એક કે બે વગદાર નેતાઓના 'કાબુમાં' આવી જાય તો તેના સભ્યોના નાણાં ગુમાવી પણ આવી શકે.

એનજીઓ (NGOs)

લઘુ ધિરાણ શિખર યોજનાની ગણતરીએ આમાંની 3,316 એમએફઆઇ (MFI) અને એનજીઓએ (NGO) અંદાજે 133 મિલિયન ગ્રાહકોને 2006ના અંત સુધીમાં ધિરાણ આપ્યું હતું.^[૨૩] જેમાં ઉલ્લેખનીય કામ બાંગ્લાદેશની ગ્રામીણ બેંક અને બીઆરએસી (BRAC), બોલિવીયાના પ્રોડેમ, અને આંતરરાષ્ટ્રીય ફીન્કા (FINCA), વોશિગ્ટનનું મુખ્યકાર્યાલય, ડીસી (DC), આ એનજીઓ (NGO) છેલ્લાં ત્રણ દાયકાથી વિકાસશીલ દુનિયાની ફરતે ફેલાયેલા છે; અન્યમાં, જેવા કે ગામેલન મંડળી, વિશાળ રાજ્યોમાં કાર્યરત છે. તેઓએ ખૂબ જ નાવીનીકરણ સાથે, અગ્રેસર બેંકીંગ તકનીકોને સાબિત કરી છે જેમ કે નક્કર ધિરાણ, ગ્રામીણ બેંકીંગ અને મોબાઇલ બેંકીંગથી ગરીબ વસ્તીને સેવા આપવામાં આવતા અવરોધોને દૂર કર્યા છે. જોકે, તેઓ જરૂર વગર તેમની મૂડી કે ગ્રાહકોનું પ્રતિનિધિ તરીકે સમિતિમાં સામે આવતાં નથી, તેનો શાસન વ્યવસ્થાનો બાંધો નબળો હોઇ શકે, અને તેઓ મોટાભાગે બહારના દાતાઓ પર જ નિર્ભર હોઇ શકે છે.

ઔપચારિક નાણાકીય સંસ્થાઓ

વધુમાં વ્યવસાયિક બેંકો, જેમાં રાજ્ય બેંક, ખેતી વિકાસ બેંક, બચત બેંક, ગ્રામીણ બેંક અને બિન-શરાફી નાણાકીય સંસ્થાઓનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં કાયદા અને દેખરેખ રાખવામાં આવે છે, જે વિશાળ પાયા પર નાણાકીય સેવાઓ આપે છે, અને શાખાઓનું જાળું બનાવીને તેને સમગ્ર દેશ અને વિદેશમાં વિસ્તારી શકે છે. જોકે, તેઓની સામાજીક ધ્યેયને અપનાવીની અનિઇચ્છા જણાવે છે, અને તેના કાર્ય માટેના ભારે ખર્ચાઓને લીધે કારણે, કેટલીક વાર તેઓ ગરીબ કે દૂરની વસ્તીમાં સેવા નથી આપી શકતા. ધિરાણ સંખ્યાવધારવા માટે વૈકલ્પિક માહિતી વધુ ઉપયોગ કરી શકાય, જેમ કે વેપાર ધિરાણથી વ્યવસાયિક બેંકોને લઘુધિરાણમાં વધુ રસ પડવા લાગ્યો છે.^[૨૪]

ચોક્કસ કાયદા અને દેખરેખ સાથે, આ પ્રકારના દરેક સંસ્થાનની લઘુધિરાણ સમસ્યાનો ઉકેલ લાવવાનો હેતુ પાર પાડી શકે છે. ઉદાહરણ માટે, સ્વ-મદદ સમૂહોને વ્યવસાયિક બેંકો સાથે જોડવાનો પ્રયાસ કરી, સંગઠિત સભ્ય-માલિકીના સંગઠનોની સાથે અર્થતંત્રના કાર્યો અને ક્રમ મેળવી શકે છે, અને વ્યવસાયિક બેંકોના મદદનીશ પ્રયાસોથી 'નીચલા સ્તરે' મોબાઇલ બેંકીંગ અને ઇ-ચૂકવણી તકનીકને તેમની વિસ્તૃત શાખાઓના જાળામાં કેન્દ્રીત કરી શકાય છે.

લઘુ ધિરાણ અને વેબ

ગરીબ લોકો માટે ગુણવત્તાસભર બચત સેવાઓને વિકસાવવાની ધીમી ગતિને લીધે, લઘુ ધિરાણને વિકસાવવા બારીક થી બારીક નીતિથી વ્યક્તિગત શાહુકાર દ્વારા વિકસિત દુનિયામાં વિસ્તૃત કરવી જોઇએ કિવાની બારીક-થી-બારીક નીતિનો વિસ્તાર માર્ગ ઓગષ્ટ 2009 સુધીમાં 87 મિલિયન ડોલર છે (કિવા અંદાજિત 5 મિલિયન ડોલરની ધિરાણને પ્રતિ માસ આગળ વધારે છે). તુલનાત્મક રીતે, લઘુ ધિરાણની 2006ના અંતભાગ સુધીમાં અંદાજીત જરૂરીયાત 250 બિલિયન યુએસડી (USD)ની થઇ જશે.^[૨૫]

મોટાભાગના જાણકારો એવું માને છે કે આ ભંડોળ દેશના સ્થાનિક સ્ત્રોતમાંથી મળી શકે છે જે વાસ્તવમાં લઘુધિરાણ જ છે, તેનાથી વ્યવહારનો ખર્ચ અને વિનિમય દરનું જોખમ ઘટી શકે

બારીક થી બારીક સ્થળની સ્પષ્ટતા કરવામાં મુશ્કેલી થઇ શકે છે, સાથે કેટલાક અહેવાલમાં ઉધાર લેનાર માટે સમાન્ય દર પદ્ધતિના વ્યાજદરના બદલે પારિવારીક બેન્કિંગના વાર્ષિક ટકાવારી દરનો ઉપયોગ કરાય છે.^[૨૬]. સમાન્ય દરનો ઉપયોગ, જે વિકસિત દેશોના નાણાકીય સંસ્થાઓના સમગ્ર કાયદાની બહાર છે, તેનાથી વ્યક્તિગત ધીરનારને તેના દેવાદારના નીચા વ્યાજદરની ચૂકવણી ઉપર વિશ્વાસ કરવામાં મૂંઝવણ થાય છે, સાચે જ તેવું થાય છે.^{[સંદર્ભ આપો]}

ગરીબી ઘટાડવા માટેના પુરાવા

કેટલાક લઘુ ધિરાણના સમર્થકો આગ્રહપૂર્વક કહે છે કે, વિશ્વસનીય પુરાવા આપ્યા વગર, લઘુધિરાણમાં એકલા હાથે ગરીબીને નાબુદ કરવાની ક્ષમતા છે. આ ભારપૂર્વકનો દાવો નોંઘપાત્ર ટીકાઓના સ્ત્રોત બની ગયો છે.^[૨૭] વધુમાં, લઘુ ધિરાણ અર્થતંત્રના વિકાસ માટે કેટલું અસરકારક છે તેના પર સંશોધન નબળું છે, નિયંત્રિત અને અસરની માત્રા નક્કી કરવામાં અહીં કેટલાક વિભાગમાં મુશ્કેલી પડી રહી છે.^[૨૮] 2008માં ગરીબી પ્રક્રિયા માટે નવીનીકરણ/નાણાકીય પહેલથી પ્રવેશ લઘુ ધિરાણ સંશોધન પરિષદમાં, ન્યૂયોર્કના યુનિવર્સિટીના અર્થશાસ્ત્રી જોનાર્થન મોર્ડુચે નોંધાવ્યું હતું કે ફક્ત એક કે બે જ પદ્ધતિથી લઘુ ધિરાણની અસરના નક્કર અભ્યાસ કહી શકાય.^[૨૯]

સમાજશાસ્ત્રી જોન વેસ્ટોવરના મતે લઘુ ધિરાણની અસરકારકતાના પુરાવાઓ ગરીબીને હળવાશ આપવાના છૂટક પ્રસંગોના અહેવાલ કે ધટનાના અભ્યાસને આધારિત છે. શરૂઆતમાં તેમને સો કરતા વધારે લેખ આ વિષય પર મળ્યા, પરંતુ તેમાના ફક્ત 6 લેખોમાં જ પૂરતી ગુણવત્તાસભર માહિતીનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા જોવા મળ્યા. તેમાના એક અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું કે લઘુ ધિરાણથી ગરીબીમાં ઘટાડો થઇ રહ્યો છે. અન્ય બે ના તારણમાં લઘુ ધિરાણ ગરીબીમાં ઘટાડા કરે છે કેમ તે બતાવવામાં અસમર્થ રહ્યા હતા, જો કે તેની કેટલીક હકારાત્મક અસર કાર્યક્રમ ઉપર જોવા મળી છે. અન્ય અભ્યાસોના તારણોમાં સમાનતા છે, સર્વે સાથેના તારણોમાં મોટાભાગના ભાગ લેનારાઓને નાણાકીય સ્તરે સારા અનુભવ છે વળી કેટલાકને ખરાબ અનુભવ પણ થયા છે.^[૩૦]

મે 2009માં, ગરીબી પ્રક્રિયા માટે નવીનીકરણ, એક નવા સ્વર્ગ-ભૂમિકાવાળા એનજીઓની (NGO) શરૂઆત કરનાર યેલ અર્થશાસ્ત્રી ડીએન કર્લાએ, એક પત્ર પ્રકાશિત કર્યો જે પ્રમાણે તેઓ જેમણે અવ્યવસ્થિત રીતે નાણાકીય તાલીમ લીધી છે તેમને ઉચ્ચ નફો થયો છે, જો કે અન્ય અસરો જેવી કે "જે હિસ્સામાં સમસ્યાના અહેવાલ મળ્યા હતા. તેના વ્યાપારમાં" કોઇ સુધારો આવ્યો ન હતો.^[૩૧]

લઘુ ધિરાણ અને સામાજિક હસ્તક્ષેપો

હાલમાં થોડાક સામાજિક હસ્તક્ષેપો છે જે લધુ ધિરાણ સાથે જોડાઇને એચઆઇવીએડ્સ ( HIV/AIDS) વિષે જાગૃતતા વધારે છે. આવી દરમ્યાનગીરી છે "ઇન્ટરવેન્સન વીથ માઇક્રોફાઇનેન્સ ફોર એડ્સ એન્ડ જેન્ડર ઇક્વિટી" ઇએમએજીઇ (IMAGE) જેને લઘુ ધિરાણ સાથે કાયદેસરની મંડળી બનાવી 'જીવનભર-માટે બહેનો' યોજના બનાવવામાં આવી છે આ સહભાગી યોજનામાં વિવિધ જાતિના કર્તવ્યોની, જાતિ-આધારીત હિંસા, અને એચઆઇવી/એડ્સના ( HIV/AIDS) ચેપો આધારીત વિષયો પર માહિતી કુશળતા અને મહિલાઓને નેતૃત્વની તાલીમ આપવામાં આવે છે^[૩૨] 'જીવનભર-માટે બહેનો'ની આ યોજનાના બે ભાગ છે જેમાં પહેલા ભાગમાં દસમાં એક રહે તેવો એક કલાકનો તાલીમ કાર્યક્રમને સરળતા સાથે કરવામાં આવે છે વળી અન્ય ભાગમાં સમૂહમાંથી નેતા શોધી, તેને વધુ તાલીમ આપવામાં આવે છે, જેને તેમના કેન્દ્રોમાં કાર્ય યોજનાને અમલ કરવાની પરવાનગી આપવામાં આવે છે.

લઘુ ધિરાણ વ્યાપાર શિક્ષણ સાથે પણ જોડાયેલું છે^[૩૩], અને સ્વાસ્થય દખલના અન્ય પેકેજ જોડે પણ જોડાયેલું છે^[૩૪]. ગ્રામ્ય સંગઠન બીઆરએસી એનજીઓ (BRAC(NGO)) લઘુ ધિરાણ સાથે અન્ય સામાજિક હસ્તક્ષેપોમાં પણ જોડાશે.

અન્ય ટીકાઓ

ઉધારલેનારાઓ પાસેથી ઊંચા વ્યાજ દરની કિંમત લેવા અંગે ખૂબ ટીકોઓ કરવામાં આવે છે. 704 લઘુ ધિરાણ સંસ્થાઓએ સ્વેચ્છાથી નફો રજૂ કરતા સાચા સરેરાશ પ્રોર્ટફોલીયોના અહેવાલોને 2006ના લધુ બેન્કિંગ પત્રિકામાં રજૂ કર્યો જે વર્ષે 22.3% હતો. જોકે, વાર્ષિક દરની ગ્રાહકોને કિંમત ખૂબ જ વધારે હતી, કારણ કે તેઓએ તેમાં લઘુ ધિરાણ સંસ્થાનો સ્થાનિક ફુગાવા અને ખરાબ દેવાનો એકંદર ખર્ચને પણ સમાવવામાં આવ્યો હતો.^[૩૫] મુહમ્મદ યુનુસ હાલમાં આ મુદ્દે પુષ્ઠી આપી, અને તેમની નવી ચોપડીમાં^[૩૬] દલીલ પણ કરી કે જે લઘુ ધિરાણની સંસ્થાઓ તેમના લાંબા-સત્રની સંચાલન કિંમતનું વળતર 15% વધુ કરે તો તેને સજા થવી જોઇએ.

દાતાની ભૂમિકા પણ વિવાદ ઊભો કરે છે. સલાહકાર સમૂહ જે ગરીબોને મદદ કરે છે સીજીએપી (CGAP) તેમણે હાલ કહ્યું હતું કે નાણાંનો મોટો હિસ્સો તેઓ અસરકારક રીતે નથી વાપરતા, કારણ કે તે અસફળતાપૂર્વક અટકી પડે છે અને તેની ભંડોળ પ્રક્રિયાઓ પણ મોટાભાગે જટિલ હોય છે(ઉદાહરણ માટે, સરકારની ટોચની નિતી), કે તે ભાગીદારો પાસે જાય છે જે જવાબદાર કામગીરી નથી બજાવતા. કેટલાક કિસ્સાઓમાં, ખોટી બજાર અને વ્યવસાયિક પહેલને ખોટી જગ્યાએ સસ્તા કે મફતના નાણાં સાથે મૂકવાથી નબળા વિચારવાળી યોજના નાણાકીય વ્યવસ્થાના સમેત વિકાસને અવરોધતી છે."^[૩૭]

લઘુ ધીરનાર પર તેવી પણ ટીકા થઇ રહી છે કે તે ગરીબ ઘરોની કામની દશા માટે વધુ જવાબદારી નથી લેતા, હસ્તકાલાના વેચાણ કે ખેત પેદાશને એમએફઆઇ (MFI)ના નિયમન અંતર્ગત ચાલતા સંગઠનો દ્વારા, ખાસ કરીને જ્યારે ઉધાર લેનાર લગભગ-પગાર કામદારો બની જાય છે ત્યારે. એમએફઆઇ (MFI)ની ઇચ્છા તેમના ઉધાર લેનારાઓને વિવિધતાસભર અને તેમના પગારમાં વધારો થાય તેમા મદદરૂપ થવાની છે અને આ પ્રકારનો સંબંધ કેટલાક દેશોમાં જોવા મળ્યો છે, જેનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે બાંગ્લાદેશ,જ્યાં સો હજાર ઉધારલેનારાઓ અસરકારકરીતે કામ કરી કામદાર પગાર સહાયક ખરીદી ગ્રામીણ બેંક કે બીઆરએસી (BRAC)માટે કરે છે. ટીકાકારો કામ કરવાના કલાકોના નિયંત્રણ, રજાઓ, કામ કરવાની પરિસ્થિતિઓ, સલામતી કે બાળ શ્રમ, અને ભષ્ટ્રાચારને ઠીક કરવા માટે કેટલીક તપાસ વ્યવસ્થાની સાચવણી માટે થોડાક કે કોઇ નિયમ કે માનકો હોવા જોઇએ તેવું માને છે.^[૩૮] આમાંથી કેટલીક કાળજીઓને મંડળ અને સમાજિક જવાબદાર રોકાણના સમર્થક હિમાયતીઓ દ્વારા લેવામાં આવી છે.

ઉદાહરણ માટે, બિઝનેસવીક નોંધ્યુ કે કેટલાક મેક્સિકનોએ નવા સુલભ ભંડોળની શરતોથી અડચણ ઊભી કરી છે.^{[૩૯][૪૦]}

ગ્રંથસૂચી

• એડમ, ડાલે ડબલ્યુ., ડગલ્સ એચ. ગ્રાહ્મ & જે. ડી. વોન પીસચકે (ઇડીએસ.). અન્ડરમાઇનીંગ રુરલ ડેવલોપમેન્ટ વીથ ચીપ ક્રેડીટ . વેસ્ટવ્યૂ પ્રેસ, બોલ્ડર & લંડન, 1984.
• ડે એગીઓન, બેર્ટીઝ એર્મેન્ડારીઝ & જોનાર્થન મોર્ડુચ. ધ ઇકોનોમી ઓફ માઇક્રોફાઇનેન્સ , ધ એમઆઇટી પ્રેસ, કેમ્બ્રીજ, મસ્સાચુસેટ, 2005
• બ્રાન્ચ, બરીઅન & જનેટ્ટે કલાઇહ્ન. સ્ટ્રાઇંકીંગ ધ બેલેન્સ ઇન માઇક્રોફાઇનેન્સ: અ પ્રેક્ટીકલ ગાઇટ ટી મોબીલાઇજીંગ સેવિંગ . પીએસીટી પ્બલીંકેશન, વોશ્ગીંટન, 2002.
• ક્રીશ્ટેન, રોબર્ટ પેક, જયદેવા, વીના & રીચર્ડ રોસનબર્ગ. ફાઇનાસીઅલ ઇન્ટીટ્યૂટ વીથ અ ડબલ બોટમ લીન . કોનસુલ્ટાટીવ ગ્રુપ ટુ અસીસ્ટ ધ પોર, વોશિંગ્ટન 2004.
• ડીચટર, થોમસ અને માલકોલ્મ હારેપેર (ઇડીએસ). વ્હોટ્સ રૉંગ વીથ માઇક્રોફાઇનેન્સ? પ્રેક્ટીકલ એક્શન, 2007.
• ડોવલા, અસીફ & ડીપલ બારુઆ. ધ પુવર ઓલવેઝ પે બેક: ધ જરમન II સ્ટોરી. કુમારીન પ્રેસ ઇન્ક., બ્લોમફાઇડ, કોન્નેસ્ટીકટ, 2006.
• ગીબોન્સ, ડેવીડ. ધ ગ્રામીણ રીડર . ગ્રામીણ બેંક, ઢાકા, 1992.
• હેલ્મસ, બ્રાઇટ. એક્સેસ ફોર ઓલ: બિલ્ડીંગ ઇનક્યુસીવ ફાઇનેન્સીંઅલ સીસ્ટમ . કોસુલ્ટાટીવ ગ્રુપ ટુ આસીસ્ટ ધ પુઅર, વોશિંગ્ટન, 2006.
• હીરસલેન્ડ, મડેલાઇન (ed.) સેવિંગ સર્વિસ ફોર ધ પુઅર: એન ઓપરેશન ગાઇડ . કુમારીયન પ્રેસ Inc., બ્લોમફીલ્ડ CT, 2005.
• ખાન્ડકેર, શહીદૂર આર. ફાઇટીંગ પ્રોવર્ટીં વીથ માઇક્રોકેડીટ , Bangladesh બાંગ્લાદેશ એડીશન, ધ યુનિવર્સિટી પ્રેસ લિમિટેડ, ઢાકા, 1999.
• લેડગરવુડ, જોઅન્ના અને વીકટોરીયા વાઇટ. ટ્રાન્સફોર્મીંગ માઇક્રોફાઇનેન્સ ઇન્ટીટ્યૂસન પ્રોવાઇંડીંગ ફુલ ફાઇનેસીઅલ સર્વિસ ટુ ધ પુઅર. વર્લ્ડ બેંક, 2006.
• માસ, ઇગનાકીઓ અને કબીર કુમાર. બેંકીગ ઓન મોબાઇલસ: વાય, હાઉ એન્ડ ફોર વીમ? સીજીએપી ફોક્સ નોટ #48, જુલાઈ, 2008.
• રાઇફેઇસેન, એફડબલ્યુ (કોનરાડ એનગેલમાન્ન દ્વારા જર્મનમાંથી ભાષાંતર થયું). ધ ક્રેડિટ યુનીયન્સ . ધ રાઇફેઇસેન પ્રીટીંગ & પબલ્સિંગ કંપની, નેયુવીડ ઓન ધ રીને, જર્મની, 1970.
• રુથેરફોર્ડ, સ્ટુરાર્ટ. ધ પુઅર એન્ડ ધેઅર મની . ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, દિલ્હી, 2000.
• વોલ્ફ, હેનરી ડબલ્યુ. પીપલ્સ બેંક અ રેકોર્ડ ઓફ સોસીયલ એન્ડ ઇકોનોમીક સક્સેસ . પી.એસ. કીંગ & સન, લંડન, 1910.
• માઇમ્બો, સેમ્યુઅલ મુનઝેલ & દિલિપ રાઠા (eds.) રેમીટ્ટાન્સેસ: ડેવલોપમેન્ટ ઇમપેક્ટ એન્ડ ફ્યુચર પ્રોસપ્રેક્ટ . ધ વર્લ્ડ બેંક, 2005.
• વાઇટ, ગ્રાહ્મ એ. એન. માઇક્રોફાનેન્સ સીસ્ટમ ડીઝાઇનીંગ ક્વોલીટી ફાઇનેન્સીઅલ સર્વિસ ફોર ધ પુઅર . ધ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, ઢાકા, 2000.
• યુનીટેડ નેશન્સ ડીપાર્ટમેન્ટ ઓફ ઇકોનોમીકલ અફેર એન્ડ યુનાઇટેડ નેશન કેપીટલ ડેવલોપમેન્ટ ફન્ડ. બિલ્ડીંગ ઇનકલ્યુસીવ ફાઇનેન્સ સેકટર ફોર ડેવલોપમેન્ટ . યુનાઇટેડ નેશન, ન્યૂયોર્ક, 2006.
• યુનુસ, મોહમ્મદ. ક્રેએટીંગ અ વર્લ્ડ વીધાઉટ પ્રોવર્ટી: સોસીયલ બીઝનેસ એન્ડ ધ ફ્યુચર ઓફ કેપીટલાસમ. પબ્લીકઅફેર, ન્યૂયોર્ક, 2008.

વધુ જુઓ

ઢાંચો:Portalpar

• બેંક
• જમા ખાતાનું સંધ
• લઘુ ધિરાણ
• લઘુ વીમો
• એક મરઘી
• તક આધારીત નાણાની વ્યવસ્થા
• ટાનઝાનીયામાં લઘુ ધિરાણ
• ચીનમાં લઘુ ધિરાણ
• લઘુ ધિરાણની સંસ્થાઓ
• પાવ્નબ્રોકર
• આરઓએસસીએ (ROSCA)
• બચત બેંક
• વૈકલ્પિત માહિતી
• પ્રોસપર.કૉમ

નોંધ

1. રોબર્ટ પેક ક્રિસ્ટીન, રીર્ચર્ડ રોસ્નબર્ગ & વીના જયદેવા. ફાઇનેન્સીઅલ ઇન્ટીટ્યૂટ વીથ અ ડબલ-બોટમ લાઇન: ઇમ્લીકેશન ફોર ધ ફ્યુચર ઓફ માઇક્રોફાનેન્સ . સીજીએપી(CGAP) ઓક્શનલ પેપર, જુલાઈ 2004, pp. 2-3.
2. સીજીએપી હેર્નાન્ડો ડે સોટો. ધ અધર પાથ: ધ ઇનવીઝીબલ રેવોલ્યૂશન ઇન ધ થર્ડ વર્લ્ડ. હેરપેર & રો પબ્લીશર, ન્યૂયોર્ક 1989, p. 162.
3. એડમ્સ, ડાલે ડબલ્યુ. ડોગલસ એચ. ગ્રાહમ & જે. ડી. વોન પીસચકે (eds.). અન્ડરમાઇનીંગ રુરલ ડેવલોપમેન્ટ વીથ ચીપ ક્રેડીટ. વેસ્ટવ્યૂ પ્રેસ, બોલ્ડર & લંડન, 1984.
4. માર્ગુરીટ રોબીનસન. ધ માઇક્રોફાનેન્સ રેવોલ્યૂશન સબસ્ટેનેબલ ફાઇનેન્સ ફોર ધ પુઅર વર્લ્ડ બેંક, વોશિંગ્ટન, 2001, pp. 199-215.
5. Helms, Brigit (2006). Access for All: Building Inclusive Financial Systems. Washington, D.C.: The World Bank. ISBN 0821363603.
6. માઇક્રોફાનેન્સ: ઇન ઇમેરગીંન્ગ ઇન્વેસ્ટમેન્ટ ઓપોર્ચૂનીટી. ડેસ્ચે બેંક ડીસે 2007
7. http://www.citigroup.com/citigroup/microfinance/data/news080303b.pdf
8. હેલ્મ્સ (2006), p. xi
9. હેલ્મ્સ (2006), p. xii
10. રોબર્ટ પેક ક્રિસ્ટીન. વોટ માઇક્રોએન્ટરપ્રાઇસ ક્રેડિટ પ્રોગ્રામ કેન લર્ન ધ મનીલેન્ડર્સ , એક્કીઓન ઇન્ટનેશન્લ, 1989
11. ઉદાહરણ માટે જુઓ અડરીન ગોન્ઝાલેસ & રીર્ચર્ડ રોસેનબર્ગ. ' ધ સ્ટેટ ઓફ માઇક્રોફેન્સ: આઉટરેચ, પ્રોફીટેબીલીટી એન્ડ પ્રોવર્ટી કોનસુલેટીવ ગ્રુપ ટુ આસ્સીટ ધ પુઅર, 2006.
12. The Microfinance Information Exchange (2007-08-01). "MicroBanking Bulletin Issue #15, Autumn, 2007, pp. 46,49". Microfinance Information Exchange, Inc. મૂળ માંથી 2010-01-05 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-01-15.
13. McKenzie, David (2008-10-17). "Comments Made at IPA/FAI Microfinance Conference Oct. 17 2008". Philanthropy Action. મૂળ માંથી 2009-01-05 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2008-10-17.
14. ઉદાહરણ માટે જુઓ ચેરયલ ફાન્કીવીક્ઝ કાલ્મેડોવ મેટ્રોફન્ડ અ કેનેડીયન એક્પરીમેન્ટ ઇન સસ્ટેનેબલ માઇક્રોફાઇનેન્સ , કાલ્મેડોવ ફાઉન્ડેશન, 2001.
15. સ્ટુર્ટ રુથરફોર્ડ. ધ પુઅર એન્ડ ધેઅર મની . ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, નવી દિલ્હી, 2000, p. 4. isbn =019565790X
16. ખાન્ડેકર, શહીદર આર. ફાઇટીંગ પ્રોવર્ટી વીથ માઇક્રોકેડિટ , બાંગ્લાદેશ એડીશન, ધ યુનિવર્સિટી પ્રેસ લિમીટેડ, ઢાકા, 1999, p. 78.
17. ગ્રાહ્મ એ. એન. વાઇટ એન્ડ લીઓનાર્ડ મુટેસાસીરા. ધ રીલેટીવ રીસ્ક ટુ ધ સેવિંગ ઓફ પુવર પીપલ , માઇક્રો-સેવ આફ્રિકા, જાન્યુઆરી, 2001.
18. રોબર્ટ પેક ક્રિસ્ટીન, રીર્ચર્ડ રોસ્નબર્ગ & વીના જયદેવા. ફાઇનેન્સીઅલ ઇન્ટીટ્યૂટ વીથ અ ડબલ-બોટમ લાઇન: ઇમ્લીકેશન ફોર ધ ફ્યુચર ઓફ માઇક્રોફાનેન્સ . CGAP ઓક્શનલ પેપર, જુલાઈ 2004.
19. ક્રીસ્ટીન, રોશેનબેર્ગ & જયદેવા. ફાઇનેન્સીઅલ ઇન્ટીટ્યૂટ વીથ અ ડબલ-બોટમ લાઇન , pp. 5-6
20. ધ માઇક્રોબેંકીગ બુલેટીન #15, માઇક્રોફાઇનેન્સ ઇન્ફોર્મેશન એક્ચેન્ઝ, 2007, pp. 30-31.
21. ઉદાહરણ માટે જુઓ જોચીમ ડે વીર્ડ્ટ, સ્ટેફન ડેરકોન, ટેસ્સા બોલ્ડ એન્ડ અલુલા પાનખુર્ટ્ , મેમ્બરશીપ-બેસ ઇનડેજેનોસ ઇનસ્યોર્નસ એસોશિયેશન ઇન ઇથોપીઆ એન્ડ ટાન્ઝાનીયા સંગ્રહિત ૨૦૧૦-૦૭-૧૦ ના રોજ વેબેક મશિનઅન્ય કેસ માટે જુઓ ROSCA.
22. બ્રાઇટ હેલ્મસ. એક્સેસ ફોર ઓલ: બિલ્ડીંગ ઇનક્લ્યુસીવ ફાઇનાશીયલ સીસ્ટમ્સ. CGAP/વર્લ્ડ બેંક, વોશિંગ્ટન, 2006, pp. 35-57.
23. http://www.microcreditsummit.org/pubs/reports/socr/2007.html સ્ટેટ ઓફ ધ માઇક્રોકેડિટ સમિટ કેમ્પેઇન રિપોર્ટ 2007 , માઇક્રોકેડિટ સમિટ કેમ્પેઇન, વોશિંગ્ટન, 2007.
24. પીડીએફ ટુર્નેર, મિચેલ, રોબીન વારગેસ, et al. ઇન્ફોર્મેશન શેરીંગ એન્ડ SMME ફાઇનાસીંગ ઇન સાઉથ આફ્રિકા , પોલિટીકલ એન્ડ ઇકોનોમીક રિસર્ચ કાઉન્સલ (PERC), p58.^{[હંમેશ માટે મૃત કડી]}
25. ડુસચે બેંક રિસર્ચ માઇક્રોફાઇનેન્સ ઇન ઇમર્જીંગ ઇનવેસ્ટમેન્ટ ઓપોર્ચ્યુંનિટી, ડિસેમ્બર 0207, http://www.dbresearch.com/PROD/DBR_INTERNET_EN-PROD/PROD0000000000219174.pdf સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૧૨-૨૯ ના રોજ વેબેક મશિન
26. હલાના ટેકનીકલ પેપર જુઓ "વાય વી નીડ ટ્રાન્સપર્નટ પ્રાઇસીંગ ઇન માઇક્રોફાઇનેન્સ" ઓન ધ પ્રોબલ્મ વીથ ફ્લેટ રેટ ડીસ્કોઝર સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૦૩-૨૫ ના રોજ વેબેક મશિન
27. Dichter, T. "Hype and Hope: The Worrisome State of the Microcredit Movement". Consultative Group to Assist the Poor (CGAP).
28. Littlefield, Elizabeth (2003-01-01). "Is Microfinance an Effective Strategy to Reach the Millennium Development Goals?" (PDF). FocusNote. Consultative Group to Assist the Poor (24). મૂળ (pdf) માંથી 2007-02-03 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-03-27. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
29. Morduch, Jonathan (2008-10-17). "Comments Made at IPA/FAI Microfinance Conference Oct. 17 2008". Philanthropy Action. મૂળ માંથી 2008-10-22 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2008-10-17.
30. વેસ્ટોઓવર જે. (2008). ધ રેકોર્ડ ઓફ માઇક્રોફાઇનેન્સ: ધ ઇફેક્ટવીનેસ ઇનઇફેક્ટવનેસ ઓફ માઇક્રોનેન્સ પ્રોગામ એસ અ મીન્સ ઓફ અલ્લેવીએટીંગ પ્રોવર્ટી સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૧૦-૦૧ ના રોજ વેબેક મશિન. ઇલેટ્રોનિક જનરલ ઓફ સોસાયટી .
31. કરલન ડી, વાલ્ડીવીઆ એમ.(2009) ટીચીંગ ઇન્ટપ્રેનેર્શીપ: ઇમ્પેક્ટ ઓફ બીઝનેસ ટ્રેનીંગ ઓન માઇક્રોફાઇનેન્સ ક્લાઇન્ટ એન્ડ ઇન્સટીટ્યુશન^{[હંમેશ માટે મૃત કડી]}. ઇનોવેશન ફોર પ્રોવર્ટી એક્શન.
32. કીમ, જે. સી., વોટ્ટસ, સી. એચ., હરગ્રેવેસ, જે.આર., નડલોવુ, એલ. એક્સ., પેટલા જી., મોરીસન, એલ.એ., et al. (2007). માઇક્રોફાઇનેન્સ-બેસ ઇન્ટરવેન્સનની અસર સમજાવે છે જેથી સાઉથ આફ્રિકાની મહિલાઓને રોજગાર અને સાઉથ આફ્રિકામાં નજીકના સાથી પર જબરજસ્તીમાં ઘટાડો થયો. જાહેર સ્વાસ્થય પર અમેરિકન જનરલ.
33. ડીઅન કાર્લાન અને માર્ટીન વાલ્ડીવીઆ, ઉદ્યમવૃત્તિ ભણાવે છે: માઇક્રોફાઇનેન્સ ગ્રાહકો અને વ્યાપારીઓ પર અસર વ્યાપાર તાલીમની (યેલે યુનિવર્સિટી. મે 2009).
34. મે સ્ટેફન સી. સ્મીથ, "ગ્રામીણ બેંક અને માતા અને બાળકનું સ્વાસ્થય: એક્વાડોર અને હોનડુરાસ પુરાવા માટે," વિશ્વ વિકાસ, 30, 4, 707 723, એપ્રિલ 2002
35. માઇક્રોફાઇનેન્સ માહિતીની અદલબદલ, Inc. માઇક્રોબેંકિંગ બુલેટીન , Issue #15, ઓટમ, 2007, p. 48.
36. મુહમ્મદ યુનુસ અને કર્લ વેબર. ક્રિએટીંગ અ વર્લ્ડ વીધઆઉટ પ્રોવર્ટી: સોસીયલ બીઝનેસ એન્ડ ધ ફ્યુચર ઓફ કેપીટલીઝમ . પબ્લિકઅફેર, ન્યૂયોર્ક, 2007
37. બ્રીગીટ હેલ્મસ. એક્સેસ ફોર ઓલ: બિલ્ડીંગ ઇનકલ્યુશીવ ફાઇનેન્સ સીસ્ટમ. CGAP/વિશ્વ બેંક, વોશિંગ્ટન, 2006, p. 97.
38. ફારુખ ચક્રોવર્ધિ. ધ મેટામોર્ફોસીસ ઓફ ધ માઇક્રો-ક્રેડિટ ડેબ્ટોર સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૦૪-૧૦ ના રોજ વેબેક મશિન ન્યૂ એજ, જૂન 24, 2007.
39. બિઝનેસવીક , ધ અગ્લી સાઇડ ઓફ માઇક્રોલેન્ડીંગ
40. મેક્સિન માઇક્રોલેન્ડીંગ બેંક સર્ઝ ઇન માર્કેટ ડેબ્ટ

બાહ્ય કડીઓ

Microfinance at the Open Directory Project

ગ્રામીણ નાણાની વ્યવસ્થાનું ભણતર કેન્દ્ર^{[હંમેશ માટે મૃત કડી]}