સિંધી ભાષામાં સાહિત્ય
 |
સિંધી સાહિત્યનો ઇતિહાસ
[ફેરફાર કરો]સિંધી સાહિત્યનો આરંભ પદ્ય એટલે કે કાવ્યથી થયેલો છે. અંગ્રેજી રાજ્યકાળ કરતાં પહેલાં માત્ર કાવ્ય જ આ સાહિત્યનું એકમાત્ર સ્વરૂપ રહ્યું છે અને આજના સમયમાં પણ પદ્ય સ્વરૂપની સત્તા આ સાહિત્યમાં પ્રાધાન્ય ધરાવે છે. સિંધી કવિતા મુખ્યત: સૂફી ફકીરો દ્વારા રચાયેલી કવિતાઓ છે, જેનો સૌથી મોટો ગુણ એ છે કે તે સાંપ્રદાયિકતાથી મુક્ત છે. તેમાં કોઈ પ્રકારનું કટ્ટરપણું જોવા મળતું નથી. કોઈ-કોઈ કવિએ તો પોતાની જાતને "ગોપી" અને પરમાત્માને "કૃષ્ણ" તરીકે સંબોધીને પોતાની ભાવાભિવ્યક્તિ કરી હોય તેમ જોવા મળે છે. તેઓ ઈશ્વરને પિતા તથા મનુષ્ય માત્રને પોતાના ભાઈ માને છે. એમનું મુખ્ય ધ્યેય છે પરમાત્મામાં લીનતા. કિરણની સૂર્ય તરફ વળતી યાત્રા અથવા બિંદુ તથા સિંધુની એકાકારિતા જેમાં, તું અને અન્ય એવો ભેદ નહીં રહેતો. પહેલાં દોહાઓ તથા શ્લોક લખાતા રહ્યા. બ્રિટિશ રાજના સમયથી કસીદાઓ, ગઝલો, મસનવિઓ અને રુબાઇયોનું પ્રાધાન્ય છવાવા લાગ્યું. આ સમય પહેલાં થોડીઘણી લૌકિક કવિતાઓ કસીદા અને મર્સિઆના રૂપમાં પ્રાપ્ય હતી. પાછલાં સૌ વર્ષોંથી કાવ્યમાં સાંપ્રદાયિકતા અને સંકીર્ણતા વધતી ગઈ - હિંદુ મુસ્લિમ વિચારધારાઓને સમન્વિત કરવાની વાત ન રહી. સાહિત્યિક ભાઈચારો ન રહ્યો. હાલના સમયમાં તો સિંધ પણ પાકિસ્તાનનો એક ભાગ બની ગયો છે.
આરંભિક કાળ
[ફેરફાર કરો]સિંધી ભાષાના કેટલાક પુરાણ કાળના દોહાઓ અરબી તથા ફારસી ભાષાના ઇતિહાસ ગ્રંથોમાં જોવા મળી જાય છે, પરંતુ સિંધી ભાષાની પ્રથમ કૃતિ તરીકે દોદે ચનેસર (રચનાકાળ ૧૩૧૨ ઈ.)ની ગણના કરવામાં આવે છે. એ પહેલાંના સમયનું ઉપલબ્ધ વીર પ્રબંધ કાવ્ય ખંડિત અને અપૂર્ણ અવસ્થામાં છે. આ કૃતિ મુજબ દોદા તથા ચનેસર બે ભાઈઓ હતા, જેમની વચ્ચે ભૂનગરના સિંહાસન માટે યુદ્ધ થઇ ગયું હતું. આ યુદ્ધમાં સિંધ પ્રદેશના બધા જ કબીલાઓ અને સરદાર સામેલ થયા હતા. તત્કાલીન સિંધિયોના રીતિ-રિવાજ, કબાયલી સંગઠન અને અન્ય આર્થિક તથા સામાજિક સ્થિતિઓનો આ કિસ્સાઓના વર્ણનમાંથી પરિચય મળી જાય છે. છંદ દોહા હૈ 14વીં શતી કે અંત મેં શેખ હમાદ બિન રશીદુદ્દીન જમાલી ઔર શેખ ઇસહાક આહનગર નામ કે દો સૂફી કવિયોં કે કુછ ફુટકર પદ્ય મિલતે હૈં 15વીં શતી કે અંત મેં મામુઈ (ઠઠ કે નિકટ એક સંસ્થાન) કે સૂફી દરવેશોં કે સાત પદ્ય ઉપલબ્ધ હોતે હૈં જિનમેં સિંધ પર આને વાલી વિપત્તિ કી ભવિષ્યવાણી કી ગઈ હૈ 16વીં શતી કે દોહાકારોં મેં મખદૂમ અહમદ ભટ્ટી, કાજી કાજન (મૃત્યુ 1551 ઈં.), મખદૂમ નૂહ હાલાકંડી ઔર શાહ અબ્દુલ કરીમ (1538-1623 ઈ.) કે નામ ઉલ્લેખનીય હૈં યે સબ સૂફી ફકીર થે અહમદ કે મુક્તકોં મેં લૌકિક પ્રેમ કી તીવ્રતા હૈ કાજન પ્રેમોન્મત કવિ થે ઇનકા કહના હૈ કિ પ્રિય કે દર્શન કે બિના ગુણગણ (પવિત્રતા, સૌંદર્ય ઔર વિદ્વતા આદિ) સબ વ્યર્થ હૈં બાહ્ય ગુણ હમેં નરક મેં ખીંચ લે જા સકતે હૈં, કિંતુ પ્રેમ મેં એક દિવ્ય શક્તિ હૈ ઇનકે દોહોં કી ભાષા અધિક પરિષ્કૃત ઔર પ્રાંજલ હૈ નૂહ કે દોહોં મેં વિરહ કી ગહરાઈ ઔર કલ્પના કી ઊઁચાઈ હૈ શાહ કરીમ કે 94 દોહે પ્રાપ્ત હૈં ઇન પ્રેમ સાધના, તપશ્ચર્યા ઔર આત્મસમર્પણ પર બલ દિયા ગયા હૈ-"માત્ર ઇચ્છા ઔર કામના સે પ્રેમ કી પ્રાપ્તિ નહીં હો જાતી ઔર ન હી પ્રાર્થનાએઁ કામ દેતી હૈં જબ તક કિ કાલી રાતોં કો જાગૃત જાગકર આઁખો સે ખૂન કી નદિયાઁ ન બહાઈ જાએઁ" 17વીં શતાબ્દી કે એક સૂફી કવિ ઉસ્માન એહસાની કા "વતનનામા" (1646 ઈ.) ઉપલબ્ધ હૈ આપ ઇસ જગત કો અપના દેશ નહીં માનતે-યહ તો રૈન બસેરા હૈ અપના દેશ વહી હૈ જહાઁ સે હમ આએ હૈં ઔર જહાઁ ચલે જાના હૈ ઇસ જગત કે અસ્થાયી ઘરૌંદે સે જી ન લગા ઉઠ યાત્રા કી તૈયારી કર, તુઝે ઇસ પડ઼ાવ મેં નહીં પડ઼ે રહના હૈ
સુવર્ણ યુગ
[ફેરફાર કરો]18વીં શતાબ્દી કા પૂર્વાર્ધ સિંધી સાહિત્ય કા સ્વર્ણ યુગ કહલાતા હૈ ઇસ સમય શાહ ઇનાયત, શાહ લતીફ, મખદૂમ મુહમ્મદ જમાન મખદૂરા અબ્દુલ હસન, પીર મુહમ્મદ બકા આદિ બડ઼ે-બડ઼ે કવિ હુએ હૈં યે સબ કે સબ સૂફી થે ઇન લોગોં ને સિંધી કાવ્ય મેં નએ છંદોં, નઈ વિધાઓં ઔર ગંભીર દાર્શનિક વિચારોં કા પ્રવર્તન કિયા સિંધી મસનવિયોં ઔર કાફિયોં કે રૂપ મેં તસવ્વુક કા ભારતીયકરણ યહીં સે આરંભ હોતા હૈ શાહ ઇનાયત ને "ઉમ્ર મારૂઈ", "મોમલ મેંઘર" "લીલા ચનેસર" તથા "જામ તમાચી ઔર નૂરી" નામ કે કિસ્સોં કે અતિરિક્ત મુક્તક દોહે ઔર "સુર" લિખે ઇનકા પ્રકૃતિ વર્ણન વિશદ ઔર કલાપૂર્ણ હૈ ઔર ઇનકે ઉપમાન મૌલિક ઔર અનૂઠે હૈં શાહ લતીફ (1689-1752 ઈ.) સિંધી કે સબસે બડ઼ે ઔર લોકપ્રિય કવિ માને ગએ હૈં ઇન્હોંને નએ વિચાર, નએ વિષય, નઈ કલ્પનાએઁ ઔર નઈ શૈલિયાઁ દેકર સિંધી ભાષા ઔર સાહિત્ય કો સમુન્નત કિયા ઇનકા "રિસાલો" સિંધી કી મૂલ્યવાન નિધિ હૈં ઇસમેં પ્રબંધાત્મક કથાએઁ ભી હૈં, મુક્તક કવિતાએઁ ભી; ઇતિ વૃતાત્મક ઔર વર્ણનાત્મક છંદ ભી હૈં ઔર ભાવપૂર્ણ ગીત ભી; પ્રેમ કી કોમલ કાંત અભિવ્યક્તિ ભી હૈ ઔર યુદ્ધ કા યથાતથ્ય ચિત્રણ ભી; હિંદૂ વેદાંત ભી હૈ, ઇસ્લામી તસવ્વુક ભી ઇસમેં પ્રભુ શક્તિ કે સાથ દેશભક્તિ ભી હૈ કવિ કો પ્રકૃતિ કે સુંદર-અસુંદર સભી પક્ષોં સે પ્યાર હૈ; સાથ હી વે માનવ સે ગહરી સહાનુભૂતિ રખતે હૈં કહાનિયોં કા રૂપ લૌકિક હૈ, કિંતુ અર્થ મેં આધ્યાત્મિક અભિવ્યંજના હૈ વે પ્રમુખત: રહસ્યવાદી કવિ હૈં ખાજા મુહમ્મદ જ઼માન બડ઼ે વિદ્વાન કવિ થે ઉનકે 84 દોહે પ્રાપ્ત હૈં જિનમેં અપને "સજ્જન" કે પ્રતિ અનન્ય ભક્તિ ઔર આત્મ વિસ્મૃતિ કે ભાવ પ્રકટ હુએ હૈં મિયાઁ અબુલ હસન કે કાવ્ય મેં ઇસ્લામી સિદ્ધાંતોં કી વ્યાખ્યા હુઈ હૈ બકા કે વિરહ ગીત પ્રભાવપૂર્ણ, કાવ્યાત્મક ઔર રસસિક્ત હૈં ઉત્તરાર્ધ કે કવિયોં મેં શાહ ઇનાયત કે શિષ્ય રોહલ ફકીર (મૃત્યુ સન્ 1782) પ્રસિદ્ધ હૈં ઇનકે ચાર બેટે ભી કવિ થે
ટાલપુરી શીયા નવાબોં કે રાજ્યકાલ (સન્ 1783 સે 1843) મેં સિંધી સાહિત્ય ને એક નયા મોડ઼ લિયા પિછલે યુગ મેં પ્રેમ કથાઓં કે ખંડ કા પ્રસ્તુત હુઆ થા, અબ પૂરી દાસ્તાનેં લિખી જાને લગીં
દોહા કા પ્રાધાન્ય કમ હુઆ, કાફિયાઁ, કસીદે ઔર મર્સિએ અધિક સંખ્યા મેં લિખે જાને લગે ગજલોં કા પ્રારંભ હુઆ ગદ્ય કા રૂપ ભી સ્પષ્ટ હોને લગા ઇસ યુગ કે સબસે પ્રસિદ્ધ કવિ સચલ ઉપનામ "સપમસ્ત" (1739-1826) થે જિન્હેં સૂફી સંતોં મેં બડ઼ે આદર કે સાથ સ્મરણ કિયા જાતા હૈ ઉનકી સી મધુર ગીતિયાઁ ઔર રસીલી કાફિયાઁ બહુત કમ કવિયોં ને લિખી હૈં વે પ્રેમી ભક્ત કે લિએ બ્રાહ્માચાર ઔર લોકાચાર હી કો નહીં, જ્ઞાન ઔર કર્મકાંડ કો ભી વ્યર્થ સમઝતે હૈં હફીજ઼ કા "મોમલ રાના" ઔર હાજી અબ્દુલ્લાહ કા "લૈલા મજનૂઁ" ઉલ્લેખનીય કિસ્સે હૈં સાબિત અલી શાહ કે મર્સિએ આજ ભી મુહર્રમ કે દિનોં મેં ગાએ જાતે હૈં હિંદૂ કવિયોં મેં દીવાન દલપત રાય (મૃત્યુ 1841), ઔર સામી (1743-1850) જિનકા પૂરા નામ ભાઈ ચૈન રાય થા, વેદાંતી કવિ થે ઇસ યુગ કે અન્ય કવિયોં મેં સાહબડના, અલી ગૌહર, આરિફ઼, કરમ ઉલ્લાહ, ફતહ મુહમ્મદ ઔર નબી બખ્શ કે નામ ઉલ્લેખનીય હૈં
અંગ્રેજી રાજ્યકાળ
[ફેરફાર કરો]અંગ્રેજી રાજ્યકાલ (1843 સે 1947 ઈ.) મેં સિંધી મેં કાવ્ય તો બહુત લિખા ગયા હૈ, કિંતુ ઉસકા સ્તર ઊઁચા નહીં હૈ સિંધી જનતા સે ઉસકા સંબંધ વિચ્છિન્ન સા હો ગયા હૈ ઔર વહ ઉર્દૂ ફારસી કલ્પનાઓં, આખ્યાનોં, ભાવોં, વિધાઓં, રૂપોં ઔર ઉપમાનોં કો સિંધી વેશ મેં લાને મેં પ્રવૃત્ત હો ગયા કાવ્ય મેં સ્વચ્છંદતા તો હૈ ઔર વિષયોં કી વિવિધતા ભી, કિંતુ મૌલિકતા બહુત કમ હૈ ઇસ પર પશ્ચિમી પ્રભાવ ભી પડ઼ા હૈ ઇધર જો સિંધી મેં કાવ્ય રચના દેશ કે બઁટવારે કે બાદ ભારત મેં હુઈ હૈ ઉસ પર હિંદી ઔર બંગલા કા પ્રભાવ ભી સ્પષ્ટ હૈ પુરાને ઢંગ કી કવિતા કરને વાલોં મેં સૂફી કવિ કાદર બખ્શ બેદિલ (1814-1873 ઈ.) ને કિસ્સે ઔર કાફી, બાઈ, બૈત ઔર સુર આદિ મુક્તક લિખે, ઔર હમલ ફકીર લગારી (1815-1879 ઈ.) ને સિરાઇકી ઔર વિચોલી મેં પ્રેમમાર્ગી કાવ્ય કી રચના કી લગારી કા હીર રાઁઝે કા કિસ્સા બહુત પ્રસિદ્ધ હૈ યે પંજાબ કે રહને વાલે થે, ખૈરપુર મેં આકર બસ ગએ થે ઇન્હોંને દોહે ભી લિખે શાહ લતીફ કે બાદ ઇનકા સ્થાન નિશ્ચિત કિયા જાતા હૈ સૈયદ મહમૂદ શાહ કી કાફિયાઁ છંદોં ઔર આદર્શોં કો અપનાયા ઔર સિંધી મેં લૈલા મજનૂઁ, યૂસુફ જુલૈખા, શીરીં ફરહાદ કી કથાએઁ લિખીં નૂર મોહમ્મદ ઔર મોહમ્મદ હાશિમ ને "હિજો" (નિંદાત્મક કવિતાએઁ) લિખીં ઔર કલીચ બેગ ઔર અબદુલ હુસૈન ને કસીદે (પ્રશસ્તિયાઁ) લિખે કલીચ બેગ (મૃત્યુ 1929) ને ઉમરખય્યામ કા અનુવાદ સિંધી પદ્ય મેં કિયા નવાબ મીર હસન અલી ખાઁ (1824-1909) ને ફિરદૌસી કે "શાહનામા" કી નકલ પર "શાહનામા સિંધ" કી રચના કી ઉન્હોંને ગજલેં, સલામ ઔર કસીદે ભી લિખે ઇનકે અતિરિક્ત સાંગી, ખાકી (લીલારામ સિંહ), બેકસ (બેદિલ કે પુત્ર), જીવત સિંહ ઔર મુરાદ કે નામ ઉલ્લેખનીય હૈં પશ્ચિમી સાહિત્ય સે પ્રભાવિત હોકર લિખને વાલોં મેં ડેવનદાસ, દયારામ, ગિડૂમલ, નારાયણ શ્યામ, મંઘારામ મલકાણી તથા ટી.એલ. વસવાણી ઉલ્લેખનીય હૈં મૌલિક ઢંગ સે કવિતા કરને વાલોં મેં કુછ નામ ગિનાએ જા સકતે હૈં શમ્મુદ્દીન બુલબુલ કા સિંધી કાવ્ય મેં વહીં સ્થાન હૈ જો ઉર્દૂ મેં અકબર ઇલાહાબાદી કા નઈ સભ્યતા પર ઇનકે વ્યંગ્ય ભી સુધારાત્મક વૃત્તિ સે લિખે ગએ હૈં ઇન્હોંને ગજલેં ભી લિખીં કરુણ રસ ગુલામ શાહ કી કવિતા મેં ભરા પડ઼ા હૈ ઇન્હેં "આઁસુઓં કા બાદશાહ" કહા જાતા હૈ હૈદરબખ્શ જતોઈ કી કવિતા મેં દેશભક્તિ ઓતપ્રોત હૈ સિંધુ નદી કે પ્રતિ ઉનકી કવિતા બહુત પ્રસિદ્ધ હુઈ હૈ લેખરાજ અજીલ પ્રકૃતિ કે ચિત્રકાર હૈં માસ્ટર કિશનચંદ બેબસ (મૃત્યુ 1947) અત્યંત સ્વાભાવિક ભાષા મેં લિખતે રહે હૈં ઉનકે દો કવિતા સંગ્રહ-શીરીં શીર ઔર ગંગાજૂઁ લહરૂ-પ્રકાશિત હૈં ઇનકે શિષ્યોં મેં હરિ દિલગીર ("કોડ" કે લેખક), હૂઁદરાજ દુખાયલ ("સંગીત, પૂલ" કે કવિ), રામ પંજવાણી તથા ગોવિંદ ભટિયા આજ પ્રગતિશીલ કવિયોં મેં ગિને જાતે હૈં જીવિત કવિયોં મેં સબસે અધિક પ્રસિદ્ધ શેખ અય્યાજ હૈં જિનકે ગીત "બાગી" નામ કે સંગ્રહ મેં પ્રકાશિત હુએ હૈં
ગદ્ય તથા નાટક
[ફેરફાર કરો]સન્ 1902 કે પહલે કા કોઈ નાટક ઉપલબ્ધ નહીં હૈ તબ સે શેક્સપિયર કે નાટકોં કે અનુવાદ અથવા રામાયણ ઔર મહાભારત કી કિન્હીં ઘટનાઓં કે આધાર પર લિખે ગએ નાટક મિલને લગતે હૈં શાહ (લતીફ) કી કવિતા કે આધાર પર લાલચંદ અમરડિનૂમલ કા લિખા હુઆ "ઉમ્ર મારુઈ" સબસે પહલા સફલ નાટક માના જાતા હૈ કવિ કલીચ બેગ કા "ખુરશીદ" નાટક (1870) પઠનીય હૈ ઉસાણી કા "બદનસીબ થરી" એક પ્રહસન હૈ લીલરામ સિંહ કે નાટક અપની ભાષા ઔર શિલ્પ શૈલી કી દૃષ્ટિ સે બહુત સુંદર હૈં દયારામ ગિડૂમલ કા "સત્ત સહેલ્યૂઁ" ઔર રામ પંજવાણી કા "મૂમલ રાણો" અભિનેય નાટક હૈં વર્તમાન સમય મેં સબસે પ્રસિદ્ધ નાટકકાર મંઘારામ મલકાણી હૈં જિન્હોંને કઈ સામાજિક નાટક ઔર એકાંકી લિખે હૈં આપ નિબંધકાર ઔર કવિ ભી હૈં
અધિકતર ગદ્ય સાહિત્ય અનુવાદ રૂપ મેં પ્રાપ્ત હૈં મૌલિક લેખકોં મેં મિર્જા કલીચ બેગ ઔર કૌડોમત ચંદનમલ (મૃત્યુ 1916) ગદ્ય કે પ્રવત્ર્તકોં મેં ગિને જાતે હૈં મિર્જા ને લગભગ 200 પુસ્તકેં લિખી હૈં ઉનકા "જીનત" (1890) સિંધી કા પહલા મૌલિક ઉપન્યાસ હૈ જિસમેં સિંધી જીવન કા યથાતથ્ય ચિત્રણ મિલતા હૈ પ્રીતમદાસ કૃત "અજીબ ભેંટ," આસાનંદ કૃત "શાયર", ભોજરાજકૃત "દાદા શ્યામ" (આત્મકથા કી શૈલી મેં), ઔર નારાયણ ભંભાણી કા "વિધવા" ઉલ્લેખનીય હૈં પરમાનંદ મેવારામ અપની રસીલી ઔર યથાર્થવાદી કહાનિયોં, નિર્મલદાસ ફતહચંદ ઔર જેઠમલ પરસરામ પ્રગતિવાદી કહાનિયોં તથા ભેરૂમલ મેહરચંદ જાસૂસી કહાનિયોં કે કારણ વિખ્યાત હૈં વર્તમાન સમય મેં સુંદરી ઉત્તમચંદાની ઔર આનંદ ગોલવાણી અચ્છે કહાની-લેખક માને જાતે હૈં પરમાનંદ મેવારામ નિબંધકાર ભી હૈં લુત્ફઉલ્લાહ કુરૈશી, લાલચંદ અમરડિનૂમલ, નારાયણદાસ મલકાણી, કેવલરામ સલામતરાય અડવાણી ઔર પરસરામ કી ગિનતી સિંધી કે આધુનિક શૈલીકારોં મેં કી જાતી હૈ