Zungeru
Zungeru yín topẹvi de to Ayimatẹn Niger Tọn to Naijilia. Ewọ wẹ yin tatọ́-tẹnnọ to Agéwaji Naijilia tọn to aṣẹpipa Britain tọn whenu sọn 1902 jẹ 1916. Finẹ wẹ wehọmẹ nuyọnẹn wintinwintin tọn Ayimatẹn Niger Tọn tọn tin te to Tọsisa Kaduna tọn waji.
Otàn
[jlado | jla asisado]To Aṣẹpipa Britain tọn glọ
[jlado | jla asisado]
Sọgbe hẹ otàn mẹde-dọna-mẹde lẹdo mẹ tọn, hogbe lọ "Zungeru" yin agọ̀gbe hogbe lọ "Dunguru" tọn. Otàn hoho lẹ dohia dọ gandudomẹjitọ Britain tọn lẹ dùkosọ na dawe Gwari-nu de dile e to Dunguru (hànjinu de he Nupenu lẹ po Gwarinu lẹ po nọ yizan) de hò to lẹdo he wa nọ yin yiylọ todin dọ Zungeru mẹ. Yé kàn yinkọ hànjinu he hò e te lọ tọn se e bọ e dọ, "Dunguru", enẹ wẹ hẹn agọ̀gbe hogbe lọ tọn "Zungeru" zun yinkọ nọtẹn lọ tọn.
Awhànfuntọ Britain tọn lẹ gọ́ Zungeru to Zósun 1902 tọn, ehe to whenẹnu bẹ omẹ Gwari tọn lẹ hẹn. Nukọntọ gandudomẹjitọ lọ lẹ tọn Frederick Lugard de topẹvi lọ nado yin tatọ́-tẹnnọ Agéwaji Naijilia tọn do Jebba po Lokoja po ji, ehe yinmọ́ na e yin lẹdo de he to ṣẹnṣẹn de wutu. Britain-nu lọ lẹ hò zungbó he to lẹdo lọ mẹ lẹ bo ze ahì de, oslá Awhànfuntọ lẹ tọn lẹ, po dotowhé po, gọna nudevo lẹ dai do finẹ.
To Gandudomẹji Yovo lẹ tọn godo
[jlado | jla asisado]Sọn whenue ahọ́nkan aṣẹpipa tọn yin tẹndiọna sọn Zungeru sọyi Kaduna wẹ gigo lẹdo lọ tọn ko jẹ didepo ji.
Lẹdo lẹ to Zungeru egbezangbe tọn bẹ Nnamdi Azikiwe Centre lọ, nọtẹn de na pinpẹnnutọn-yinyọnẹn didohia tògan tintan Naijilia tọn Nnamdi Azikiwe, he ko gbọgbé todin ehe yin gbigbá gbọn Ibrahim Babangida dali to gandudomẹji awhànfuntọ lẹ tọn whenu, ahì he Lugard gbá, ehe gbẹ po to yinyin yiyizan po Wehọmẹ nuyọnẹn wintinwintin tọn Ayimatẹn Niger tọn tọn po. Azọ́n adó he nọ gọalọna zòmọ he nọ wleawuna miyọ́n lẹtliki tọn gbigbá bẹjẹeji to 2015. Adó lọ to yinyin gbigbá gbọn ogbẹ́ de he to anadena Sinohydro tọn glọ de dali. Zòmọ lọ na penugo nado nọ wleawuna huhlọ́n lẹtliki tọn 700 MW tọ́n eyin e wazọ́n to gigọ mẹ.
Sọhayinanu lẹ
[jlado | jla asisado]To 1926, topẹvi lọ po lẹdo he yin dide sọn ẹ mẹ lẹ po - Wushishi, Alewa, Guma (gbẹtọ sọha 3,440), Koriga (gbẹtọ sọha 801), Kuskaka (gbẹtọ sọha 2,108), Makangard (9,166), po Tegina po (gbẹtọ sọha 4,611) - e bẹ nudi omẹ 35,100 hẹn. Wushishi gọ́ na Nupenu lẹ , Hausanu lẹ po omẹ Gwari tọn lẹ; Alewa gọ́ na Gwarinu lẹ, Bauchinu lẹ, Hausanu lẹ po Kamakunu lẹ po; Guma gọ́ na Bongunu, Hausanu, Basanu po Bauchinu lẹ po; Koriga gọ́ na Hausanu lẹ , Kamakunu lẹ po Gwarinu lẹ po; Kuskaka gọ́ na Uranu lẹ, Ngwoi-nu lẹ, Hausanu lẹ po Kamakunu lẹ po; Makangard gọ́ na Makangaranu lẹ; podọ Tegina gọ́ na Bauchi, Gwari, Hausa, Kamuku, Ngwoi, po Basa po. To 2007, Hausa, Edo, Igbo, Ayọnu po Fulani lẹ po wẹ yin akọ he sù hugan to Zungeru. Sinsẹ̀n Klistiani tọn po Male tọn po wẹ yin Sinsẹ̀n tọntlọngbọn to finẹ.
Lẹdo po Ninọmẹ Aimẹ tọn po
[jlado | jla asisado]Osó lẹ wẹ lẹdo Zungeru pe, ehe zọn bọ e yin dòdòmẹ na ofi yiaga he lẹdo e pe lẹ. Podọ ga, dohlán Kaduna waji, tọsisa flinflin Nnamaye po Tosheta po nọ sà gbọn topẹvi lọ pa.
Ofi he lẹdo Zungeru pé lẹ yin adà de atínkanmẹ, adà de agéklo; wunmẹ atín he wú do finẹ lẹ tọn bẹ Afzelia africana, Isoberlinia species, po Burkea africana po hẹn. Topẹvi lọ po lẹdo etọn po yin dopo to fiẹ hlá yozò bo ka sọ tindo aigba he yọ̀n hugan to Naijilia.
Tẹnsẹnamẹnu
[jlado | jla asisado]Pínpan glintẹn de tin to Zungeru he yin awuwledainanu togbó lọ tọn de.
Omẹ Nukúndeji he wa sọn Zungeru lẹ
[jlado | jla asisado]Omẹ nukúndeji he wa sọn Zungeru delẹ die:
Nnamdi Azikiwe, tògan tintan Naijilia tọn.
Chukwuemeka Odumegwu Ojukwu, nukọ̀ntọ mẹhe jlo nado klan sọn otò Naijilia tọn go nado do otò Biafra tọn ai lẹ tọn.
David Mark, Nukọ̀ntọ na Wedegbẹ́ Ayinamẹtọ lẹ tọn.