Առաջին Սահմանադրության դարաշրջան
Առաջին Սահմանադրության դարաշրջան (օսման.՝ مشروطيت; թուրքերեն՝ İkinci Meşrûtiyyet Devri), Օսմանյան կայսրության պատմության մի ժամանակաշրջան, որը նշանավորել է 1876 թվականի դեկտեմբերի 23-ին սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ի կողմից ներդրված սահմանադրական միապետության սկիզբը[1]։
Առաջին Սահմանադրության դարաշրջանը Օսմանյան կայսրության պատմության մեջ հիշվել է իրավական և քաղաքական վերափոխումների սկիզբով:
Նախապատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ազգային և կրոնական հարցեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]19-րդ դարի երկրորդ կեսի կեսերին Օսմանյան կայսրության իրավիճակը խիստ կրիտիկական էր։ Մի կողմից, կայսրության տարածքում ավելի ու ավելի շատ էին սկսել տեղի ունենալ ազգային ապստամբություններ։ Այդ ապստամբությունների գլխավոր պատճառը կայսրության տարածքում ազգային փոքրամասնությունների դեմ իրականացվող ռեպրեսիվ քաղաքականությունն էր, ինչպես նաև նրանց մշակույթի և ավանդույթների ճնշումը[2]։ Նման տարաձայնությունների հիման վրա հաճախ ի հայտ են եկել ազգային-ազատագրական խմբավորումներ, որոնց նպատակն էր ազատագրվել Օսմանյան կայսրությունից պատգամավոր։ 1870-ական թվականների ամենամեծ հակամարտությունները դարձել են Հերցեգովինա-բոսնիական ապստամբությունը, Բուլղարական ապստամբությունը (1876), ինչպես նաև 1876-1878 թվականների Սերբ-թուրքական և Չեռնոգորիա-թուրքական պատերազմները[3]։
Կրոնական հարցը նույնպես ծայրահեղ սուր էր Օսմանյան կայսրությունում։ Պաշտոնապես կայսրության տարածքում միակ ճանաչված կրոնը համարվում էր իսլամը, իսկ մյուս կրոնները ամեն կերպ ոտնահարվում էին, մասնավորապես՝ քրիստոնեությունը։ Նման գործողությունները նույնպես առաջացրել են ժողովրդական հուզումներ, որոնք հետագայում վերաճել են Օսմանյան կայսրության դեմ նոր ազգային ապստամբությունների։
Նոր օսմանների շարժում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սուլթան Աբդուլ Ազիզի օրոք կայսրությունը մեծ ֆինանսական դժվարությունների ժամանակաշրջան էր ապրում, որոնք առաջացել էին Անատոլիայում 1873 և 1874 թվականներին աղետալի երաշտի և ջրհեղեղների պատճառով: Բազմաթիվ ճգնաժամերի և հնացած քաղաքական համակարգի ֆոնին 1875 թվականին կազմվել է գաղտնի կազմակերպություն՝ Նոր օսմանները[4]։
Նոր օսմանները, որպես լիբերալ տրամադրված իսլամիստ գործիչների խումբ, ձգտում էին վերափոխել Օսմանյան հասարակությունը՝ պահպանելով կայսրությունը և արդիականացնելով այն սահմանադրական միապետության նոր համակարգին համապատասխան[4]։ Նրանց գաղափարներում իշխանության ազատականացման, ժողովրդավարական բարեփոխումների անցկացման կարգախոսներն էին, ինչպես նաև իսլամի գերիշխող դերը՝ որպես Օսմանյան կայսրության ժողովուրդների միավորման խորհրդանիշ[5]։
Այս հասարակության նշանավոր անդամների թվում էին գրողներ և հրապարակախոսներ, ինչպիսիք են Իբրահիմ Շինասին, Նամըք Քեմալը, Զիյա փաշան և այլք:
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Առաջին փուլ․ 1876 թվականի Սահմանադրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հետագայում Նոր օսմանների հասարակությանը միացել են նշանավոր պետական գործիչներ, որոնցից ամենաազդեցիկը Միդհաթ փաշան էր։ Միավորված խմբում հավաքվելով՝ նոր օսմանները Օսմանյան կայսրության կառավարությունից պահանջում էին լիբերալ բարեփոխումներ իրականացնել, և 1867 թվականի մարտին այս խմբում համաձայնեցվել է Սահմանադրության նախագիծը: Օսմանյան կայսրության սուլթան Աբդուլ Ազիզը նոր օսմանների կատաղի հակառակորդն էր, ուստի բռնաճնշումներ է կազմակերպել նրանց դեմ՝ ստիպելով Նամըք Քեմալին և Զիյա փաշային փախչել արտասահման։
Այնուամենայնիվ, զանգվածային դժգոհության և քաոսային ներքին քաղաքականության պատճառով Աբդուլ Ազիզը տապալվել է, և Մուրադ V-ի 3-ամսյա կառավարումից հետո իշխանության է եկել Աբդուլ Համիդ II-ը, որը ստիպված էր զիջումների գնալ մեծ վեզիր Միդհաթ փաշայի նոր կառավարությանը և ընդունել նոր Սահմանադրության նախագիծը[1]։
Օսմանյան կայսրությունում առաջին անգամ կազմվել է խորհրդարան (հայտնի է որպես Օսմանյան կայսրության գլխավոր ասամբլեա), և խորհրդարանը դիտվում էր որպես ժողովրդի ձայն, բայց ոչ որպես քաղաքական կուսակցությունների և կազմակերպությունների ձևավորման վայր: Խորհրդարանական ընտրություններն անցկացվել են ժամանակավոր ընտրական կանոնակարգին համապատասխան[6]։ Խորհրդարանը (Օսմանյան կայսրության գլխավոր ասամբլեա; مجلس عمومي, Meclis-i Umumi) գումարվել է երկու փուլով։ Երկպալատ օրենսդիր մարմնի ստորին պալատը Պատգամավորների պալատն էր (مجلس مبعواان, Meclis-i Mebusan), իսկ վերին պալատը Սենատն էր (مجلس أعيان, Heyet-i Ayan): Պատգամավորների նախնական ընտրությունը կատարվել է գավառների վարչական խորհուրդների կողմից (կոչվում է նաև Մեդլիս և Ումումի)[6]։
Սահմանադրությունը, խորհրդարանի ներդրումից բացի, Օսմանյան կայսրության յուրաքանչյուր հպատակին տալիս էր «անձնական ազատություն և անձեռնմխելիություն»՝ անկախ ազգությունից, ռասայից և դավանանքից: Նման խմբագրումը նաև օգնել է լուծել Բոսնիայի, Բուլղարիայի և Հերցեգովինայի կարգավիճակների վերաբերյալ արտաքին քաղաքական հարցը՝ դրանով իսկ զրկելով համաշխարհային տերությունների՝ այդ շրջաններին ինքնավարություն տրամադրելու սուլթանի որոշման վրա ազդելու հնարավորությունից։ Բացի այդ, կայսրության հպատակների հավասարության մասին Սահմանադրության դրույթը նպաստել է Բուլղարական ապստամբության արագ զինաթափմանը[5]։
Երկրորդ փուլ․ 1877-1878 թվականներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չնայած Սահմանադրությունը լուծել է որոշ սուր սոցիալական խնդիրներ, այն մեծապես կրճատել է սուլթանի բացարձակ իշխանության իրավունքները՝ պետության իրավասության զգալի մասը տրամադրելով խորհրդարանին: Այդ պատճառով սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը սկսել է ավելի ակտիվ ռեպրեսիվ քաղաքականություն Նոր օսմանների դեմ։ Այսպիսով, 1877 թվականի փետրվարի 5-ին Միդհաթ փաշան հեռացվել է մեծ վեզիրի պաշտոնից և վտարվել երկրից սուլթանական «Իզզեդդին» զբոսանավով։
Սուլթանի դժգոհության հիմնական պատճառը նաև խորհրդարանի ակտիվ գործունեությունն էր. խորհրդարանը քննադատում էր կառավարության գործունեությունը և իր ձայնը բարձրացնում «ի պաշտպանություն» միլլեթների, ինչպես նաև արքունիքին մոտ գտնվող գանձագողերի իրավունքների, վիլայեթների կառավարման, քաղաքապետարանների կազմակերպման, բյուջեի և այլնի[5]։
Այնուամենայնիվ, 1877 թվականի մարտի 19-ին տեղի են ունեցել Օսմանյան կայսրության խորհրդարանի ընդհանուր ընտրությունները, որտեղ նոր օսմաններին թույլ չի տրվել առաջադրել իրենց թեկնածությունը։ Այն բաղկացած էր հիմնականում խոշոր հողատերերից, բարձրագույն բյուրոկրատիայից և միլլեթներից պատվիրակված հոգևորականներից։ Խորհրդարանը աշխատել է 3 ամիս։
Խորհրդարանի նկատմամբ Աբդուլ Համիդի հետագա քաղաքականության վրա մեծապես ազդել է 1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմը: Սուլթանը, վկայակոչելով պատերազմի սկիզբը, պահանջել է խորհրդարանի վերընտրությունը, նոր ընտրությունները տեղի են ունեցել 1877 թվականի դեկտեմբերին:
Օգտվելով ռուս-թուրքական պատերազմում Օսմանյան կայսրության պարտության հետ կապված իրավիճակից՝ Աբդուլ Համիդը մեղադրել է խորհրդարանին կառավարման անարդյունավետության մեջ և 1878 թվականի փետրվարի կեսերին անորոշ ժամանակով լուծարել խորհրդարանը։ Չնայած սահմանադրությունը պաշտոնապես վերացված չէր, խորհրդարան 30 տարի չի ստացվել հավաքել՝ մինչև 1908 թվականի հեղափոխությունը[5]։
Հետևանքներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Առաջին Սահմանադրության դարաշրջանը, չնայած իր կարճ ժամանակահատվածին, մեծ հետևանքներ է ունեցել Օսմանյան կայսրության հետագա պատմության համար։ Աբդուլ Համիդի հակալիբերալ տրամադրությունների պատճառով խորհրդարանը լուծարվել է, և 1878-1908 թվականների ընթացքում իրականացվել են բազմաթիվ բռնաճնշումներ[7]։
Առաջին Սահմանադրության դարաշրջանը ծնել է շատ մարդկանց, որոնք ոգեշնչված էին ժողովրդավարական բարեփոխումներով և Նոր օսմանների գործունեությամբ և հետագայում հենց նրանք էլ ձևավորել են նոր կազմավորում՝ երիտթուրքերը[8]։ Այս նույն խումբը հետագայում հեղափոխություն է արել և հայտարարել նոր դարաշրջան, որը պատմության մեջ հայտնի է որպես «Երկրորդ Սահմանադրության դարաշրջան»[9]։
Երիտթուրքերը, որոնք հետագայում փաստացի շարունակել են իրենց նախորդած իշխանության քաղաքականությունը, հատկապես ազգային փոքրամասնությունների դեպքում, իրագործել են Հայոց ցեղասպանությունը, որի հիմքերը դրել էր սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 Рёдер, Тильман Й. (2012-01-11). «Разделение властей: исторические и сравнительные перспективы». В Гроте, Райнер; Тильманн, Й. Рёдер (ред.). Конституционализм в исламских странах. Издательство Оксфордского университета, США. С. 321-372. ISBN 9780199759880.
- ↑ Фролова М. М. Начало великого восточного кризиса 1875—1878 гг. и население Западной Македонии (по донесениям русского консула в Битоле В. А. Максимова) // Славянский мир в третьем тысячелетии. — 2015.
- ↑ Р. Эрнест Дюпюи, Тревор Н. Дюпюи. Всемирная история войн (в 4-х тт.). книга 3 (1800—1925). СПб., М., «Полигон — АСТ», 1998.
- ↑ 4,0 4,1 Hanioğlu, M. Şükrü (2008). Краткая история поздней Османской империи, Издательство Принстонского университета. ISBN 0-691-14617-9.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 История Турции XX век / Н.Г. Киреев. - Москва: ИВ РАН: Крафт+, 2007. - 608 с. - ISBN 978-5-89282-292-3.
- ↑ 6,0 6,1 Райнер Гроте; Тильман Рёдер (16 февраля 2012). Конституционализм в исламских странах: между переворотом и преемственностью. Издательство Оксфордского университета, стр. 328. ISBN 978-0-19-975988-0.
- ↑ Под ред. Е. М. Жукова. "ЗУЛЮМ" // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973—1982.
- ↑ Петросян Ю. А. Младотурецкое движение. (Вторая половина XIX — начало XX века). — М.: Наука, 1971. — 328 с.
- ↑ Алиев Г. З. Турция в период правления младотурок. (1908—1918 гг.). — М.: Наука, 1972. — 388 с.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Առաջին Սահմանադրության դարաշրջան» հոդվածին։ |