Իսլամը Հայաստանում

Այս հոդվածի չեզոքությունը կասկածի ենթակա է։ Խնդրում ենք նայել քննարկման էջի բացատրությունը։ Խնդրում ենք չհեռացնել այս պիտակը մինչև խնդիրը չլուծվի։
Կապույտ մզկիթ, Երևան։

Իսլամը Հայաստանում ներկայումս ունի ոչ մեծ թվով հետևորդներ, թեև պատմության որոշակի ժամանակահատվածում այն եղել է գերիշխող կրոն Երևանի խանությունում[1]։ Ժամանակակից Հայաստանում իսլամ դավանում են հիմնականում քրդերը և պարսիկները։ Քրդական-մուսուլմանական համայնքը մոտավորապես 2 հազար մարդ է, և նրանք հիմնականում ապրում են Աբովյանի շրջանում։ Չնայած տարածաշրջանի՝ Ռուսաստանին միանալուց և դրան հաջորդած արտագաղթից հետո Հայաստանի մուսուլման բնակչության նվազմանը՝ մինչև Արցախյան ազատամարտի սկիզբը Հայաստանում պահպանվում էր իսլամադավան համայնք, որ հիմնականում կազմված էր ադրբեջանցիներից։

Իսլամի հայտնվելը Հայաստանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կարա-Կոյունլուների դամբարան, ՀՀ տարածքում հաշվառված իսլամական հուշարձան, որում հայտնաբերվել է արաբերեն գրություն, Արգավանդ գյուղ։

Հայաստանում իսլամը հայտնվել է մ․ թ․ 7-րդ դարում՝ արաբական նվաճումների ժամանակաշրջանում։ Տասներորդ դարի հեղինակ Իբն Հաուկալը հայտնում է.

Դվին՝ Արդվինից ավելի մեծ քաղաք, սա Հայաստանի ամենակարևոր տարածքն է և շրջանը ներքին Հայաստանում։ Այն Հայաստանի մայրաքաղաքն է, և հենց այս քաղաքում է գտնվում Հայաստանի մարզերի կառավարիչների պալատը։ Քաղաքը շրջապատված է պարսպով․ այստեղ կան բազմաթիվ քրիստոնյաներ, և տաճարի կողքին գտնվող քաղաքի տաճարային մզկիթը, որը գտնվում է եկեղեցուն կից, ինչպես, օրինակ, Խիմիսի մզկիթը, որ կից է եկեղեցուն և գտնվում է նրա կողքին։ ...Հայաստանի մեծ մասը բնակեցված է քրիստոնյաներով։

Արաբական խալիֆաներն իրենց իշխանությունը ամրապնդման և իսլամացման գործընթացի արագացման նպատակով նվաճված տարածքները բնակեցրել են արաբներով, ինչի պատճառով նրանց թիվը զգալի ավելացել էր Հայաստանում[2]

Առաջին օղուզ քոչվոր ցեղերը, որոնք իսլամացել են X դարում, Հայաստանի տարածքում հայտնվել են XI դարի կեսերին։ XI դարերից սկսած Հայաստանի տարածքը ենթարկվել է թուրք–սելջուկների արշավանքներին, որոնք ուղեկցվում էին ավերածություններով։ Սելջուկների արշավանքները հանգեցրել է տարածաշրջանում մուսուլմանների բնակեցմանը, ինչպես նաև հայերի զգալի մասի հարկադրված էմիգրացիայի։ Այս պահից սկսած Հայաստանում սկսվել է քրիստոնյա բնակչության և տեղի մուսուլմանների միջև դարավոր հակամարտությունները։ Սելջուկներն ավելի արագ կարողացան հաստատվել Հայաստանի հարավային հողերում, որտեղից հայկական բնակչությունը ստիպված էր արտագաղթել Բյուզանդիա։ Թուրք–մուսուլմանների՝ դեպի Հայաստան կատարված արշավանքները կապված էին մոնղոլ-թաթարների արշավանքների, ապա՝ Լենկ Թեմուրի հետ։ Ընդ որում զգալի քանակությամբ հողեր էին վերցվում հայ բնակչությունից՝ դրանք բնակեցնելով քոչվորական ցեղերով, որոնք դավանում էին իսլամ[3]։ XVI դարում հայերին իսլամացնելու փորձ է արվել, որի համար ընդունվել են այսպես կոչված «Ջաֆարի օրենքները» (իմամ Ջաֆար ալ-Սադեկի անունով), ըստ որոնք՝ այն հայերը, որոնք իսլամ կընդունեն, կարող են միանձնյա կերպով հավակնել իրենց ծնողական ժառանգությանը[4]։ Տարածաշրջանի բնակիչների ընդհանուր միգրացիան դեպի Պարսկաստան, որը կազմակերպվել էր պարսիկ շահ Աբբաս I-ի կողմից 1603 թվականին, այսպես կոչված «Մեծ սուրգունը», և դատարկ մնացած տարածքներում թուրքմենական ցեղերի վերաբնակեցումը վերջնականապես փոխեցին Հայաստանի ժողովրդագրական իրավիճակը հօգուտ մուսուլմանական բնակչության[5]։

Մուսուլմանների թվաքանակ և մզկիթներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

17-18–րդ դարերի օսմանա-սեֆյան պատերազմների ընթացքում Երևանի նահանգի տարածքից ավելի քան 350 հազար հայ է վերաբնակեցվել։ Առավել զանգվածային վերաբնակեցումներն արձանագրվել են 1603 թվականին, երբ 250 հազար հայ Երևանի և Նախիջևանի արվարձաներից տեղափոխվել է Պարսկաստանի խորքը։ Խանության գոյության վերջին տասնամյակում՝ 1795-1810 թվականներին, միայն Վրաստան է մեկնել մոտ 20.000 հայ։

Ավելի քան 350 հազար հայերի արտաքսման արդյունքում ամբողջովին դատարկվեցին հարյուրավոր բնակավայրեր։ Մոտ 90.000 մուսուլմաններ բնակություն հաստատեցին գրեթե ամբողջությամբ տեղահանված հողերում։

1580-1600 թվականներին Փոքր Ասիայից Երևանի նահանգ են վերաբնակեցվել Ուստաջլի թուրքական ցեղերը[6]։

XVI դարի վերջին և XVII դարի սկզբին Երևանի նահանգ վերաբնակեցվեցին ևս երկու Ուստաջլի թուրքական ցեղեր՝ ալլաուտները և բայյատները[7]

XVI դարում Երևանի նահանգում են հաստատվել երեք քրդական ցեղեր՝ չամիշկիզեկները, խուսուլուները և պազուկիները։

1610-1620 թվականներին շահ Աբբասը թուրքական Քաջարի ցեղին տեղափոխեց Արևելյան Հայաստան. 50.000 ընտանիքներ բնակություն հաստատեցին Երևանում, Գյանջայում և Արցախում, և նրանց թիվը ժամանակի ընթացքում բազմապատկվել է[8]

1906-1911 թվականներին միայն Երևանում, երևանցի տեխնիկ Բ. Մագրաբովի կողմից կազմված պետական և հասարակական կառույցների ցուցակի համաձայն, եղել է 8 մզկիթ` Տապաբաշինկայա մզկիթը, Զալխանի մզկիթը, Սարտիբի մզկիթը, Կապույտ մզկիթ, Հաջի-Նովրուզ-Ալի-բեկի մզկիթը, Սերֆեդի մզկիթը, Դեմիրբուրգ մզկիթը և Հաջի Ջաֆար մզկիթը[9]։

Ներկայումս հանրապետության տարածքում գործում է միայն մեկ մզկիթ՝ Կապույտ մզկիթը, որը գտնվում է Երևանում։ Այն կառուցել է Երևանի նահանգի խան Հուսեյն–Ալին 1765 թվականին.[10]

  • Երևան։ Գեգի մզկիթ։
    Երևան։ Գեգի մզկիթ։
  • Փոքր Գեգի մզկիթը Երևանում։
    Փոքր Գեգի մզկիթը Երևանում։

Իսլամական հուշարձանների պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև 16-րդ դարը տարածաշրջանի բնակչության ավելի քան 95%-ը հայեր էին։ Այնուամենայնիվ, 17-18-րդ դարերում բռնի տեղահանվել են ավելի քան 350,000 բնիկ հայեր, և նրանց տեղերում բնակեցվեցին շուրջ 90 հազար մարդ՝ թուրքական, քրդական և պարսկական ծագում ունեցող իսլամադավան ցեղերի ներկայացուցիչներ (հաճախ քոչվորներ)։ Այսպիսի խոշոր մուսուլմանական բնակչությանն անհրաժեշտ էր կրոնական ծիսակատարությունների իրականացման վայր, և պարսկական կայսրությունը Երևանի նահանգում կառուցում է տասնյակ մզկիթներ։

Երևանի տեսքը մինարեից, 1796 թվական

Երևանում մինչև 17-րդ դարը կառուցված մզկիթներից ոչ մեկը ներկայում չի պահպանվել, նրանք բոլորը ավերվել էին օսմանների և սեֆյանների կողմից այն ժամանակ, երբ քաղաքը ձեռքից ձեռք էր անցնում[11]։ Ռուսների կողմից 1827 թվականի Երևանի գրավումից հետո Երևանի գլխավոր մզկիթը, որը կառուցվել էր դեռևս թուրքերի կողմից 1582 թվականին և զարդարված էր ոսկե լուսնով, դարձվել է ուղղափառ եկեղեցի՝ կոչվելով Սուրբ Աստվածածինի անունով[12] (ոսկե լուսինը սարդարի կողմից ուղարկվել էր Ղազվին[13][14])։ 1852 թվականին Երևանում կար 8 մզկիթ, որոնցից երկուսը վերածվել էին զինանոցի և խանութի։ Մյուսներն են Զալխանի մզկիթը, Հաջի-Նովրուզ-Ալի-բեկի մզկիթ, Կապույտ մզկիթ, Գաջի-Իմամվերդիևսկայա և Գաջի-Ջաֆար։ Ինչպես նաև ամեն մզկիթի մոտ դպրոց կար, որտեղ գրագիտություն էին սովորում մի քանի տասնյակ տղաներ։ Կապույտ մզկիթում սովորում էր մոտ 200 աշակերտ։

Երևանի տեսքը մինարեից 1827 թվականին Երևանի գրավման ժամանակ։ Նկարիչ՝ Ֆ․ Ռուբոն
Կառուցված մզկիթներից այսօրվա դրությամբ կանգուն է միայն մեկը՝ Հուսեյն Ալի խանի մզկիթը (Կապույտ մզկիթ), որը վերականգնվել է իրանցի վարպետների կողմից։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Bournoutian, George. Eastern Armenia in the last decades of Persian rule, 1807—1828. Undena Publications, 1982; с. 74:
  2. ↑ Восток в средние века. I. Закавказье в IV—IX вв.։
  3. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
  4. ↑ Ираника. ARMENIA AND IRAN Արխիվացված 2009-05-14 Wayback Machine: «In these confused and critical times, the Muslim chieftains in Armenia intensified their pressure on the remnants of Armenian feudalism and their attempts of assimilation by forced apostasy. During the days of the more fanatic rulers the so-called „Jaʿfarī“ (i.e., of Imam Jaʿfar al-Ṣādeq) law was put to wider use, whereby an Armenian accepting Islam was able to claim as his alone the entire wealth of his parents.»
  5. ↑ Hovannisian R. G. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 96. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688
  6. ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 58.
  7. ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 74.:
  8. ↑ Аббас-Кули-ага Бакиханов. Гюлистан-и Ирам. Баку. 1991 стр.172 -173
  9. ↑ Экспликация к плану города Эривани, снятому с натуры городским техником Б. Я. Меграбовым в 1906—1911 г.
  10. ↑ «Голубая мечеть» в Ереване
  11. ↑ Encyclopaedia Iranica. George A. Bournoutian and Robert H. Hewsen. Erevan Արխիվացված 2007-10-09 Wayback Machine: «The fact that none of the oldest churches or mosques dated from before the sixteenth century attests to the destructiveness of the Ottoman-Safavid wars when the city so often changed hands»
  12. ↑ Василий Александрович Потто. Кавказская война. Персидская война 1826-1828 гг. — Центрполиграф, 2007. — Т. 3.
  13. ↑ Подробное описание Персии и государств Кабула, Сеидстана Синди, Бальха, Белудшистана, Земли Хорассана: также Грузии и персидских провинций, присоединенных к России. С присовокуплением описания похода Персиян против России в 1826, 1827 и 1828 годах. — М.: В типографии С. Саливановского, 1829. — Т. 1. — С. 36.
  14. ↑ Василий Александрович Потто. Кавказская война. — Кавказский край, 1993. — Т. 1.