Լանդշաֆտային դիզայն

Կանաչապատման օրինակ ԱՄՆ-ում

Լանդշաֆտային դիզայն, լանդշաֆտային ճարտարապետություն, արվեստ, որը գտնվում է երեք ուղղությունների հատման կետում. մի կողմից՝ ճարտարապետություն, շինարարություն և նախագծում (ինժեներական ասպեկտ), մյուս կողմից՝ բուսաբանություն և բուսաբուծություն (կենսաբանական ասպեկտ), և երրորդ կողմից՝ լանդշաֆտային դիզայնում օգտագործվում են պատմության (հատկապես մշակույթի պատմության) և փիլիսոփայության տվյալներ^[1][2]։ Բացի դա, լանդշաֆտային դիզայն են անվանում նաև տարածքների կանաչապատման և բարեկարգման գործողությունները։

Ի տարբերություն այգեգործության և բանջարաբուծության, որոնց հիմնական խնդիրը գյուղատնտեսական ուղղվածություն ունի (այգեգործական և բանջարաբուծական մշակաբույսերի բերքատվության բարձրացում), լանդշաֆտային դիզայնն ավելի ընդհանուր և համապարփակ գիտակարգ է։ Լանդշաֆտային դիզայնի գլխավոր խնդիրն է ստեղծել ներդաշնակություն, գեղեցկություն՝ շենքերի ենթակառուցվածքների հարմարավետ օգտագործման հետ զուգակցված։

Հիմնական հասկացություններ

Լանդշաֆտային դիզայնի տեսաբանները սահմանում են այն որպես լիարժեք արտաքին տարածության ստեղծման (նախագծման) արվեստ։ Նրանց ընկալմամբ լանդշաֆտային արվեստը արվեստի տեսակներից մեկն է, որը գոյություն ունի մյուսների հետ հավասար (գեղանկարչություն, քանդակագործություն, երաժշտություն) և համապատասխանաբար ներկայացնում է «հասարակական գիտակցության և մարդկային գործունեության յուրահատուկ ձև, որում համդրվում են կյանքի գեղարվեստական (պատկերավոր) ճանաչողությունը գեղեցկության օրենքներով ստեղծագործության հետ»^[2][3]։ Լանդշաֆտային դիզայնի հայտնի տեսաբան Ջեֆրի Ջելլիկոն իր ծրագրային «Մարդու լանդշաֆտը» (1975) գրքում պնդում է^[4], որ «աշխարհը շարժվում է դեպի այն փուլը, երբ լանդշաֆտային դիզայնը կընկալվի որպես ամենաանհրաժեշտ, պահանջված արվեստի տեսակը»^[1]։ Կան բավականին գրական ստեղծագործություններ, որոնք խոսում են լանդշաֆտային արվեստի մասին, այդ թվում ակադեմիկոս Դմիտրի Լիխաչովի «Այգիների պոեզիա» գիրքը^[5], որտեղ հեղինակը խոսում է արվեստների սինթեզի մասին՝ պոեզիա, գեղանկարչություն, ճարտարապետություն, երաժշտություն և լանդշաֆտային արվեստ, նրանց փոխազդեցության։ Այսպիսով, լանդշաֆտային արվեստը, ինչպես ցանկացած իսկական արվեստ, կարող է ուժեղագույնս ազդել մարդկային զգայարանների վրա (հոտառություն, շոշափելիք, համ, տեսողություն, լսողություն) և կոչված է ազդել մարդկանց հուզական տրամադրության վրա։

Լանդշաֆտային դիզայնի նախագծերը կառուցվում են մի քանի հիմնական տարրերի վրա՝ ռելիեֆը, ջուրը, հարթ կառույցները, ուղղահայաց կառույցները և բուսականությունը։ Այս ամենը նախագծվում է հաշվի առնելով տեղանքի կլիման, որտեղ իրականացվում է նախագիծը։

Տերմինաբանության տարածում

Ռուս լանդշաֆտային ճարտարապետ Իլյա Մոչալովը մատնանշում է լանդշաֆտային դիզայնի հետ կապված ռուսալեզու հասկացությունների հասարակական մեկնաբանության մեջ պատմականորեն հաստատված անճշտությունները։ 2024 թվականի «Լանդշաֆտային ճարտարապետություն և լանդշաֆտային դիզայն։ Մտորումներ եզրույթների մասին» հոդվածում նա ձգտում է տալ այս ոլորտի հետ կապված եզրույթների փաստացի ճշգրիտ սահմանումներ։ Նախևառաջ նա նշում է, որ «լանդշաֆտային դիզայն» եզրույթը ռուսերենում առաջին անգամ հայտնվել է սովետական ժամանակաշրջանում՝ 1984 թվականին հրատարակված ճարտարապետ Նինա Պետրովնա Տիտովայի «Լանդշաֆտային դիզայն։ Քաղաքային միջավայրի մանրամասների գեղագիտություն» գրքում, որպես անգլերեն landscape design հասկացության անհաջող կրկնօրինակում, որն ավելի ճշգրիտ թարգմանվում է որպես «լանդշաֆտային նախագծում»^[6]։

Ըստ Մոչալովի մեկնաբանության, ժամանակակից ընկալմամբ «լանդշաֆտային» բառը խոսում է գործունեության էության մասին, թե ինչի հետ է աշխատում մարդը (նկատի են առնվում լանդշաֆտի վեց գլխավոր կոմպոզիցիոն տարրերը՝ ռելիեֆ, ջուր, հարթ կառույցներ, ուղղահայաց կառույցներ, բուսականություն, կլիմա)։ Սիրողական մակարդակում լանդշաֆտային դիզայնի արվեստը կարող է գործնականում կիրառել ցանկացած մեկը՝ չխորանալով տերմինաբանության մեջ, սակայն եթե խոսքը վերաբերում է մարդկանց բարձր պրոֆեսիոնալ գործունեությանը, նրանց հիմնական զբաղմունքին, ապա, հաշվի առնելով ձևավորված լեզվական պրակտիկան, Մոչալովը նշում և սահմանում է լեզվում գործածվող հետևյալ հիմնական տերմինները՝

• Լանդշաֆտային դիզայն - դա լիարժեք արտաքին տարածք ստեղծելու (նախագծելու) արվեստ է, որը հաջող է տարբեր տեսանկյուններից։
• Լանդշաֆտային ճարտարապետություն - սա լանդշաֆտային դիզայնի, այգիների դիզայնի, լանդշաֆտային նախագծման ոլորտում աշխատող մարդկանց գործունեության ոլորտ է։
• Լանդշաֆտային ճարտարապետ - պաշտոնը, մասնագիտության անվանումը այն անձի համար, ով զբաղվում է արվեստի այս տեսակով ամենօրյա աշխատանքի ընթացքում։ Լանդշաֆտային ճարտարապետները սովորաբար աշխատում են հաճախորդների համար, ովքեր ցանկանում են կառուցել նմանատիպ օբյեկտներ։

Այստեղ նա նաև մեջբերում է «մի քանի եզրույթներ, որոնք հաճախ խառնվում են լանդշաֆտային դիզայնի և լանդշաֆտային ճարտարապետության հասկացությունների հետ»՝

• Այգեգործական արվեստ - լանդշաֆտային արվեստի առանձնացված բաժին, որը զբաղվում է մասնավոր տարածքներով և անձնական օգտագործման օբյեկտներով։ Այս արդյունաբերության ուղղությունների միջև տարբերությունն այն է, որ մեկը կապված է անձնական տարածքի հետ, իսկ մյուսը՝ հանրային տարածքի հետ («այգու դիզայների հաճախորդները սովորաբար անհատներ են, լանդշաֆտային ճարտարապետի հաճախորդները սովորաբար առևտրային ընկերություններ կամ պետական հաճախորդներ են»)։
• Լանդշաֆտային նախագծումը սահմանվում է որպես գործունեություն, որը կապված է հողօգտագործման զարգացման, բնական և մշակութային ռեսուրսների պաշտպանության հետ։ Այգու համակարգերը, կանաչ տարածքները, հեծանվային ուղիները, կանաչ ենթակառուցվածքները լանդշաֆտային նախագծման հիմնական հասկացություններն են։

Լանդշաֆտային ճարտարապետները վերլուծում են ավելի ընդհանուր խնդիրները, մեծ տարածքների բնութագրերը, տնտեսության և զարգացման խնդիրները։

Պատմություն

«Լանդշաֆտային ճարտարապետություն» անունով հայտնի երևույթը մարդկության պատմության մեջ ամենահին զբաղմունքներից մեկն է։ Հինավուրց ժամանակներից այգիները եղել են կանաչ տարածքների միջոցով շրջակա տարածքի կազմակերպման ավանդական ձև։ Այս զբաղմունքը միշտ էլ շատ պատվաբեր է եղել հասարակական գործունեության առումով։ Ժամանակին մասնագիտությունը պարզապես կոչվում էր «այգեպան»։ Նա հասարակության մեջ նույնքան հարգված էր, որքան «ճարտարապետ» մասնագիտությունը, քանի որ այս երկու մասնագետները ստեղծել են ամենաազդեցիկ մարդկանց բնակավայրը՝ ազնվականների ամրոցները, թագավորների պալատները և այլն։ Ազնվական և հարուստ մարդիկ միշտ շրջապատված էին զբոսայգիներով, որոնք աշխարհին ճարտարապետության և պարտեզի արվեստի նմուշներ էին։ Այս արվեստը առանձնահատուկ զարգացում է ստացել Արևելքի երկրներում։ Ավելին, այգեգործությունը, որպես արվեստ, տարածվել է գրեթե ամենուր։

Լանդշաֆտային դիզայնը իրականում XX դարի հասկացություն է։ Եզրույթը ծագել է Արևմտյան Եվրոպայում, խիտ բնակեցված և արդյունաբերական երկրներում՝ Մեծ Բրիտանիա, Գերմանիա, որտեղ զանգվածային արդյունաբերացումը և արվարձանների աճը արագորեն հանգեցրել են շրջակա միջավայրի վրա ճնշումների։ «Լանդշաֆտ» եզրույթը սկզբում օգտագործվել է միջնադարյան անգլերենում, իսկ ավելի ուշ՝ 16-րդ դարում, հոլանդերենում՝ նկարիչների շրջանում։ Պլատոնի տեսությունը հետագայում հանգեցրել է նեոպլատոնիստների աքսիոմին, որ «արվեստը պետք է ընդօրինակի բնությունը»։ «Լանդշաֆտային ճարտարապետություն» բառակապակցությունն առաջին անգամ այս մեկնաբանության մեջ հայտնվել է 1828 թվականին «Իտալիայի մեծ նկարիչների լանդշաֆտային ճարտարապետության մասին» գրքի վերնագրում^[7], որը գրել է շոտլանդացի Ջիլբերտ Միեյսոնը, Վալտեր Սքոթի ընկերը։ Այս մենագրությունը նախատեսված էր ճարտարապետների համար և խորհուրդ էր տալիս ուշադիր ուսումնասիրել իտալական շենքերի «իդեալական» բնույթը։ Այդ ժամանակ իրենց այդպես են անվանել գյուտարարներ Ֆրեդերիկ Լո Օլմստեդը և Կալվերտ Վոքսը՝ հաղթելով Նյու Յորքի կենտրոնական պարկի լավագույն նախագծի մրցույթում։ Այս պահից սկսվում է մասնագիտության զարգացումն ու հաստատումը, որոշ համալսարաններում հատուկ ֆակուլտետների բացումը։ Դա շատ ակտիվ էր Ամերիկայում և Անգլիայում, որտեղ շատ զարգացող երկրներից երիտասարդներ էին գալիս սովորելու։

IFLA-ի տարբերանշան

Լանդշաֆտային դիզայների մասնագիտության ձևավորման հաջորդ կարևոր իրադարձությունը տեղի է ունեցել 1948 թվականին՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից մի քանի տարի անց։ Այդ տարի Քեմբրիջում (Անգլիա) կազմավորվել է Լանդշաֆտային ճարտարապետների միջազգային ֆեդերացիան (International Federation of Landscape Architects, IFLA)։ Այս միջազգային մասնագիտական հասարակական կազմակերպության խնդիրները շատ կոնկրետ էին՝ նպաստել պատերազմից ավերված քաղաքների վերականգնմանը, մասնագիտության զարգացմանն ու կատարելագործմանը։ Երիտասարդ կազմակերպության առաջին համագումարում «Լանդշաֆտային ճարտարապետություն»եզրույթը հաստատվել է որպես միջազգային անուն։

ԽՍՀՄ-ում և Ռուսաստանում

1930 թվականին լանդշաֆտային ճարտարապետությունն օգտագործվել է Մոսկվայի գլխավոր հատակագծի մշակման ժամանակ։ 1948 թվականին ԽՍՀՄ-ում բացվել են քաղաքների և բնակավայրերի կանաչապատման անկախ ֆակուլտետներ։ 

2000 թվականին ՄՖՏԻ-ում բացվել է լանդշաֆտային ճարտարապետության ֆակուլտետը։ 2002 թվականի մայիսի 31-ին լանդշաֆտային ճարտարապետի մասնագիտությունը պաշտոնական կարգավիճակ է ստացել Ռուսաստանի Դաշնությունում։ 2011 թվականին Ռուսաստանի բարձրագույն կրթության համակարգում բացվել է համապատասխան ուղղություն։

Սանկտ Պետերբուրգի Միխայլովսկի այգին

Ռուսաստանում որպես ճյուղային միավորում աշխատում է «Լանդշաֆտային ճարտարապետների Մոսկովյան միավորում» (ԼՃՄՄ) տարածաշրջանային հասարակական կազմակերպությունը^[8]։ Դա ԽՍՀՄ Ճարտարապետների միության մոսկովյան կազմակերպության կանաչապատման բաժնին հաջորդող բաժինն է։ «Կանաչապատման սեկցիան» ստեղծվել է 1955 թվականին, 1960-ականներին։ Այն վերանվանվել է «Լանդշաֆտային ճարտարապետության և կանաչապատման սեկցիա»։ ԼՃՄՄ-ն հրատարակում է «Լանդշաֆտային ճարտարապետությունը գլոբալիզացիայի դարաշրջանում» ամսագիրը^[9]։

Լանդշաֆտային ճարտարապետության տարրեր

Իլյա Մոչալովը, Ռուսաստանի Ճարտարապետների միության և լանդշաֆտային ճարտարապետների ամերիկյան ասոցիացիայի անդամ, իր տեսական աշխատություններում, «հիմնվելով վիտրուվյան սկզբունքների վրա», այլ տեսաբանների աշխատանքների և համաշխարհային պրակտիկայի վրա, սահմանում է լանդշաֆտային ճարտարապետության հետևյալ 6 հիմնական տարրերը^[10]՝

• ռելիեֆ,
• ջրային մաս,
• բուսականություն,
• ուղղահայաց կառույցներ,
• հարթ կառույցներ,
• կլիմա

Ռելիեֆի նախագծում

Ռելիեֆի փոփոխությունները կատարվում են հողային աշխատանքների միջոցով, որոնց համար ընդունված է նաև «ռելիեֆի գեոպլաստիկա» ժամանակակից անվանումը։ Սա հնագույն արվեստի հատուկ տեսակ է, որի բնորոշ օրինակ կարելի է անվանել անգլիական Սթոունհենջը։ Այն ներկայացնում է լանդշաֆտային կոմպոզիցիա, որում ռելիեֆը ներդաշնակորեն զուգորդվում է ուղղահայաց կառույցների հետ։ Գոյություն ունի ռելիեֆի նախագծման երեք հիմնական ձև՝

1. Ուղղահայաց դասավորության էսքիզ (աշխատանք հորիզոններով և կտրվածքներով),
2. Մոդելավորում կավով կամ մակետավորում,
3. Համակարգչային մոդելավորում։

Ջրային օբյեկտների նախագծում

Ջրի դերը մոլորակի կյանքի համար հիմնարար է, և դա հաստատում է լանդշաֆտային նախագծման մեջ դրա բարձր կարևորությունը։ Մոչալովի աշխատության մեջ նշվում է, որ «ջրի դերը որպես լանդշաֆտային դիզայնի տարր նույնիսկ ավելի բարձր է, քան բույսերինը»։ Խոնավ կլիմայական պայմաններում ջրի բնական ներկայությունը հիմնականում տեղումների տեսքով է, և այդ խոնավությունը սովորաբար բավարար է բույսերի աճն ու զարգացումը ապահովելու համար։ Այնուամենայնիվ, չոր կլիմայական պայմաններում պահանջվում է արհեստական ջրելու համակարգերի կազմակերպում։ Կան բազմաթիվ ժամանակակից գրքեր և աշխատանքներ, որոնք նվիրված են այգում ջրային կառույցների տեղադրմանը։ Ժամանակակից այգիների համար ջրի ստացման տեսակները հետևյալն են՝

• անձրևաջրերի հավաքում (այն պետք է իրականացվի բոլոր տեսակի այգիներում և զբոսայգիներում),
• ջրհորները բացվում են մինչև ստորերկրյա ջրերի մակարդակը,
• ստեղծվում է բնական ջրահոսքի ամբարտակ,
• կիրառվում է ծորակի ջուր։

Ծորակի ջուրը և' ստերիլ է և' կարող է պարունակել քլոր, ավելի լավ է նախապատվությունը տալ բույսերի սնուցմանը՝ օգտագործելով բնական աղբյուրներ։

Բուսածածկի նախագծում

Առաջին անգամ բույսերի՝ որպես պարտեզի ձևավորման եզրույթների մասին սկսել են խոսել նաև Հին Եգիպտոսում։ Հին գրառումներից կարելի է եզրակացնել, որ առաջին հերթին բույսերը դիտվում էին որպես սնունդ, սակայն կային որոշակի տեսակներ, որոնք օժտված էին սիմվոլիկ նշանակությամբ։ Այս պրակտիկան գոյատևել է մինչև Եվրոպական միջնադար, որտեղ կարմիր և սպիտակ ծաղիկները խորհրդանշում էին քրիստոնեական պատկերները։ 19-րդ դարում ծաղկող բույսերի բուծումը ակտիվ տարածում է ստանում՝ որպես արվեստի և արհեստների ընդհանուր զարգացման հետևանք։

Աշխատնք ուղղահայաց կառույցների հետ

Ուղղահայաց կառույցները հիմնականում վերաբերում են այն շենքերին, որոնք ունեն օգտակար ֆունկցիոնալություն և պետք է մուտքագրվեն լանդշաֆտային նախագծի գեղագիտության մեջ։ Շենքերը դիզայներների կողմից օգտագործվում են տարածքը որոշելու և մեկուսացնելու համար, եզակի շենքեր կամ շինություններ տեղադրելու համար հաճախ ճարտարապետները ընտրում են բաց տարածք։ Կան բազմաթիվ նմուշներ, որոնք օգտագործվում են բաց տարածությունը մեկուսացնելու համար։ Սովորաբար այդ նպատակով օգտագործվում են՝ տներ, հովանոցներ, ամառանոցներ, ցանկապատեր։ Լանդշաֆտային դիզայնում պետք է իրականացվի ոչ թե տարրերի, այլ ծավալային-տարածական կառուցվածքի ձևավորում։ Դրանք նախագծվում են, երբ բաց տարածքն արդեն տրված է։

Հորիզոնական կառույցների նախագծում

Հորիզոնական կառույցները հիմնականում վերաբերում են հետիոտների համար ճանապարհներին։ Մոչալովն առանձնացնում է հետևյալ խնդիրները, որոնց բախվում են ճարտարապետները՝

1. Դժվար է գտնել բաց և փակ տարածության հավասարակշռություն։
2. Դժվար է ընտրել լավ նյութեր։ Էժան ճանապարհային ծածկույթների մեծ մասը բնութագրվում է ծայրահեղ ցածր ամրությամբ։
3. Հաճախ աշխատանքների իրականացումից հետո ստացվում են անհաջող հատվածներ՝ կոպիտ միացումներով։ Նման արդյունքից խուսափելու համար կարևոր է նախապես մանրամասն մտածել յուրաքանչյուր հատվածի մասին։

Այս խնդիրները լուծվում են նյութերի գրագետ ընտրության միջոցով (ոչ միշտ են դրանք ամենաթանկ տարբերակները) և մայթի ծածկույթի որակյալ տեղադրմամբ՝ մասնագիտացված փորձագետների օգնությամբ։ Պետք է ուշադրություն դարձնել տեղական նյութերին՝ «հաճախ դրանք դառնում են լավագույն ընտրություն»։

Կլիմայական գործոններ

Օբյեկտի դիզայնը մշակվում է հարմարավետության նկատառումներից ելնելով, և նախագծողները ձգտում են ստեղծել բաց տարածք, որտեղ զով կլինի շոգ օրերին և տաք՝ երբ շրջապատում ցուրտ է։ Ժամանակակից պայմաններում լանդշաֆտային դիզայներները, ճարտարապետները և այգեպանները սահմանափակված չեն բույսերի օգտագործման հարցում՝ հնարավոր է տնկել գրեթե ցանկացած տեսակ և ապահովել նրա համար հարմարավետ միջավայր։ Սակայն, եթե կլիման անհամապատասխան է, դա կհանգեցնի ծախսերի ավելացման, ուստի տեսակների օգտագործումը պետք է լինի նպատակահարմար, և այս հանգամանքը կարևոր է հաշվի առնել դեռ նախագծման փուլում։

Տես նաև

• Այգեգործական արվեստ

Ծանոթագրություններ

1. Джеффри и Сьюзан Джеллико. «Ландшафт человека» (под ред. И. В. Мочалова) — ISBN 9785000863718
2. Боговая И. О., Фурсова Л. М. Ландшафтное искусство: Учебник для вузов. — М:Агропромиздат, 1988. — 223 с. — ISBN 5-10-000228-X
3. Овсянников М. Ф.; и другие. «Словарь по эстетике». М., Политиздат, 1964.
4. Ниц С. Г. О джефри Джеллико и его книге «Ландшафт человека» // Лесной вестник / Forestry bulletin. — 2000. — № 5.
5. Лихачёв Д. С. «Поэзия садов» ISBN 978-5-38-914388-3
6. Сычева А. В., Титова Н. П. «Ландшафтный дизайн. Эстетика деталей городской среды». — Мн.: Выш. шк., 1984.— 127 с., ил.
7. On the Landscape Architecture of the Great Painters of Italy — Gilbert Laing Meason, 1828
8. «РОО МОЛА, Москва (ИНН 7703392058), реквизиты, выписка из ЕГРЮЛ, адрес, почта, сайт, телефон, финансовые показатели». Արխիվացված օրիգինալից 2024-04-29-ին. Վերցված է 2024-04-29-ին.
9. «Журнал "Ландшафтная архитектура" – РОО МОЛА». Արխիվացված օրիգինալից 2024-04-29-ին. Վերցված է 2024-04-29-ին.
10. Основные Элементы Ландшафтной Архитектуры: Создание Функциональных и Красивых Пространств

Գրականություն

• Гарнизоненко Т. С. Справочник современного ландшафтного дизайнера. — Ростов-на-Дону: Феникс, 2005. — 313 с. — (Строительство и дизайн). — ISBN 5-222-06328-3 — УДК 71(035.3)
• Доронина Н. Ландшафтный дизайн. — Фитон+, 2006. — 144 с. — ISBN 5-93457-088-9
• Боговая И. О., Фурсова Л. М. Ландшафтное искусство: Учебник для вузов. — М:Агропромиздат, 1988. — 223 с. — ISBN 5-10-000228-X
• Ожегов, С. История ландшафтной архитектуры — М.։ Архитектура-С, 2003. — 232 с.
• Родичкина, И. Д. Ландшафтная архитектура — Краткий справочник архитектора — Киев. Будивэльнык, 1990. — 336 с.

Հղումներ

• «Մոսկվայի լանդշաֆտային ճարտարապետների ասոցիացիա» տարածաշրջանային հասարակական կազմակերպություն

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լանդշաֆտային դիզայն» հոդվածին։