Հայոց ազգային վերածնունդ

Հայոց ազգային վերածնունդ, Օսմանյան կայսրությունում ազգայնականության բարձրացման ժամանակ հայերի ազգային-ազատագրական մտքի զարթոնք։ Թուրքիան փորձում էր քողարկել սոցիալական կարիքները՝ ստեղծելով Թանզիմաթի դարաշրջանը, զարգացնելով թուրքական լծի տակ գտնվող ժողովուրդների ազգային-ազատագրական շարժումների աճը ՝ Օսմանիզմն ու Առաջին Սահմանադրական դարաշրջանը։ Սակայն, համայնքների շրջանում՝ ներառյալ հայկական համայնքների, օսմանիզմը ողբերգական հետևանքներ ունեցավ, և Օսմանյան կայսրության Երկրորդ Սահմանադրական դարաշրջանը նույնպես փլուզվեց։

Հայ ազգային զարթոնքի ընթացքում Ազգային ժողովը Հայոց պատրիարքարանից Օսմանյան հայկական համայնքի մի շարք ժամանակավոր պարտադիր որոշումներ ստանձնեց։ Հայկական վերնախավի շրջանում, Օսմանյան դինաստիայի բացարձակ միապետությունը փոխարինեց հանրապետականության գաղափարը, իսկ 1863 թվականին Հայաստանի Ազգային ժողովի ստեղծումը փոխարինեց «Միլլետ» համակարգի անդամակցությունը։

XIX դարում հայ իրականության մեջ սահմանադրական-խորհրդարանական գործունեության առաջին քայլը կարելի է համարել 1860 թվականի արևմտահայերի Ազգային սահմանադրությունը։ Առանց պետականության, Կ. Պոլսի հայ համայնքը կարողանում է կազմակերպել իր գոյությունը և Ազգային ժողովի միջոցով ընդունել օրենքներ, կանոններ։ Դրանք ներքին օգտագործման համար էին, սակայն կարևոր նշանակություն ունեցան արևմտահայության մեջ հարաբերությունների կարգավորման, որոշակի չափանիշներ հաստատելու համար։

Առաջին աշխարհամարտի տարիներին հայերը Օսմանյան ժողովրդավարության պատմության ընթացքում տատանվում էին կայսրության մեջ հայկական հանրապետություն թե ինքնավար տարածաշրջան ունենալու գաղափարների միջև, Սոցիալ դեմոկրատ Հնչակյան կուսակցություն և Ռամկավար ազատական կուսակցություններով ( Արմենական կուսակցություն )։

Զգալի տարբերություններ կային 1860 և 1863 թվականների սահմանադրությունների միջև։ 1863 թվականի Սահմանադրության մեջ նվազեցվելէր պատրիարքի, եկեղեցու և հոգևորականության դերն Ազգային ժողովում։ Սահմանադրության ամենամեծ թերությունն այն էր, որ չէր ապահովում արևմտահայերի կյանքի ու գույքի անվտանգությունը։

Սկզբնաղբյուրներ

Նախապատմական-պատմական դարաշրջան

Հայկ Նահապետ

Ուրարտուի հայտնաբերումը 19-րդ և 20-րդ դարի հայ ազգայնականության մեջ մեծ դեր է խաղացել^[1]։

Հայերն իսկական բնակիչներն են այն տերիտորիայի, որը կոչվում է պատմական Հայաստան։ Ուրարտուի հայտնաբերումն ու նրա նախապատմական նախորդների հեռավոր փառքը, Արարատ լեռան հետ միասին դարձել է հայկական էթնոսի հզոր խորհրդանիշ, հատկապես սփյուռքում^[2]։

Հայ ազգը միշտ էլ ունեցել է հայրենիք` Հայկական լեռնաշխարհը, սակայն միշտ չէ որ ունեցել է պետություն և միշտ չէ որ այդ պետության սահմանները համընկել են հայրենքի, այն է` Հայկական լեռնաշխարհի սահմանների հետ։ Հենց պատմական նմանօրինակ իրավիճակների առատության պատճառով է, որ հայ մարդու մոտ ձևավորվել է առանձնահատուկ մոտեցում դեպի սեփական պետությունը; Այլ է խնդիրը ազգ-հայրենիք հասկացությունների համադրության ժամանակ. ի տարբերություն պետություն և հայրենքի հասկացությունների, որոնք մասնակիորեն հակադրվում են մեկը մյուսին, այստեղ արդեն նկատվում է հակառակ գործընթացը` հայրենիքը և ազգը որոշակիորեն նույնականացվում են։ Նման իրավիճակը պայմանավորված է նախ և առաջ հայ մարդու հոգեբանական առանձնահատկություններով։ Ի տարբերություն բազմաթիվ այլ ազգեր` հայերի մոտ հիմնականում բացակայում է իրենց հայրենքի նվաճման կամ եկվորության մասին ավանդույթները, որոնց փոխարեն գոյություն ունի այն համոզմունքը, որ հայերը Հայկական աշխարհում ոչ թե եկվորներ են, այլ տեղաբնիկներ, այսինքն` հայ ազգը, հայ ժողովուրդը, իսկ դրանից առավել վաղ հայկական ցեղախմբերն ապրում են լեռնաշխարհում «պատմության արշալույսից»։ Սակայն հայ մտավորականները միշտ էլ փորձել են գտնել կամ այս համոզմունքները հաստատող կամ հերքող փաստեր։ Հայ ազգի ծագման հիմնահարցի վերաբերյալ գոյություն ունեն բազմաթիվ մոտեցումեր, տեսություններ, որոնք կարելի է խմբավորել երկու մեծ կատեգորիաներում` հայ ազգի աստվածային ծագման գաղափարի կողմնակիցներ և էվոլյուցիոն տեսությունների կողմնակիցներ։

Հայ դասական դարաշրջան

Օսմանյան կայսրությունում, մինչև 18-րդ դարը, հայերի սոցիալական կառուցվածքը հիմնված էր «Միլլեթ» համակարգի վրա։

Հայերն առաջինն էին Օսմանյան կայսրությունում, որ կարգավիճակ ստացան։ Հայերի կարգավիճակն ամրագրվեց 1863 թվականին, Հայոց ազգային սահմանադրությամբ՝ «Կրոնահամայնական ազգային կյանքը կարգավորող կանոնադրություն», որը տպագրվեց հայերեն և օսմաներեն։ Սահմանադրությունը, որի մշակմանը մասնակցել է Գրիգոր Օտյանը՝ իբրև իրավաբան, հայության կրոնական, ազգային, մշակութային, հասարակական կյանքին վերաբերող կանոնադրություն էր։ Հայերը մինչ այդ ունեին միայն մեկ ներկայացուցչություն։

Հայ ազգը Օսմանյան կայսրությունում դավանանքային համայնք էր։ Տեղական հարցերում կոնֆեսիոն համայնքները գործում էին ինքնավար տարածքներում։ Հայկական համայնքը հայ առաքելական եկեղեցու ենթակայության տակ էր։ «Միլլեթ» համակարգը մեծ իշխանություն ուներ, իրենք իրենց օրենքները ներկայացրեցին, հավաքեցին և հարկեր սահմանեցին։ Հայերը կարողացան պահպանել իրենց երկրպագության տները՝ եկեղեցիները, ձեռք բերել հոգևոր գրականություն և կիրառել այն հայ ժողովրդի համար։ Դրանք տեղական մակարդակում տրված իրավունքներ էին, որոնք սահմանափակվեցին 18-րդ դարի տնտեսական և տեխնոլոգիական զարգացմամբ։ Օսմանյան քաղաքացիները ցանկանում էին ազգային մակարդակում իրավունքներ ունենալ։

Հայկական վերածնունդ

Մկրտիչ Խրիմյան

Հայերի մեջ լուսավորությունը երբեմն կոչվում էր հայ ժողովրդի վերածնունդ։ Առաջին լուսավոր աղբյուրը Մխիթարյան միաբանությանը պատկանող հայ վանականներն էին, երկրորդը՝ 19-րդ դարի հասարակական-քաղաքական զարգացումներն էին, հիմնականում «Ֆրանսիական հեղափոխությունը» և «ռուսական հեղափոխությունը»։

18-րդ դարում ստեղծվեցին նոր դպրոցներ, գրադարաններ և Արևմտյան Եվրոպայի համալսարաններում սովորելու հնարավորություն Օսմանյան կայսրության տարբեր մասսաների համար։ Բողոքական միսիոներների առաջնային նպատակը մուսուլմանների և հրեաների դավանափոխությունն էր, իսկ շուտով, այդ ծրագրում ներգրավվեցին նաև ուղղափառ հայերին։

1831 թվականին ամերիկացի միսիոներ Ուիլյամ Գուդելը գալիս է Կ.Պոլիս և մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը հաստատվում այստեղ։ Բնակության առաջին իսկ օրվանից նա և շատ միսիոներներ զգալի ներդրումներ են կատարել հայերի կրթության համար։ Նրանք շեշտը դրել են ոչ միայն տարրական կրթության վրա, այլև հիմնադրել են քոլեջներ և այլ ուսումնական հաստատություններ։ Այդ ուսումնառությաան կենտրոնների թվում են Անտեպի կենտրոնական քոլեջը, Հարփուի Եփրատ քոլեջը, Մարսովանի Անատոլիի քոլեջը, Մարասի կենտրոնական աղջիկների քոլեջը, Սբ. Պողոսի ինստիտուտը Տարսոնում։

Կ.Պոլիսը 15-19 դարերու և այնուհետև` ընդհուպ մինչև Մեծ եղեռնը, արևմտահայ մշակույթի ամենախոշոր կենտրոնն էր` այս հասկացության լավագույն և սպառիչ իմաստով, որովհետև այն իր համազգային ընդգրկումներով ու ներգործությամբ խթանելէ ոչ միայն Օսմանյան Թուրքիայի հայկական, այլև բուն Հայաստանի քաղաքների ու գավառների ազգային կրոնական, լուսավորական ու մշակութային կյանքը։ Այստեղ է լույս տեսել արևմտահայ անդրանիկ թերթը` «Լրո գիրը» (1832 թվական), որը, սակայն, «մէկ տարուան մէջ տեսաւ ծննդեան հետ մահն ալ»^[3]։

Սուրբ Ղազար կղզի, Վենետիկ

Գոյություն ունեին քոլեջներ ՝ Սմիրնայի միջազգային քոլեջը, Բեյրութի Սիրիայի բողոքական քոլեջը և Ռոբերտ Քոլեջը, որտեղ բազմաթիվ հայ ուսանողներ կարողացան կրթություն ստանալ։ Այստեղ նրանք շփվում էին լուսավորության դարաշրջանի և ֆրանսիական հեղափոխության արմատական գաղափարների հետ։ Խոշոր սփյուռքի կրթված և ազդեցիկ անդամները փորձեցում էին լուսաբանել այս գաղափարները, միևնույն ժամանակ բարձրացնելով իրենց կրթական մակարդակը և ամրապնդելով իրենց ազգային ինքնությունը։ Եվրոպական ինտելեկտուալ հոսանքները, ինչպիսիք ֆրանսիական հեղափոխության գաղափարներն էին, փոխանցվեվին 23.000 հայ ուսանողների միջոցով՝ 127 բողոքական ժողովների ժամանակ, 13.000 հաղորդողների և 400 դպրոցների հետ միասին^[4]։

Օսմանական լծի տակ, ազգի լուսավոր ուղեղները ելք էին փնտրում ստեղծված փակուղուց։ Այդ լուսավոր ուղեղներից մեկը դարձավ Մխիթար Սեբաստացին։ Նա ծնվել է Օսմանյան կայսրությունում 1676 թվականին, Սեբաստիայում։ Սովորել է Սեբաստիայի Սբ. Նշան, ապա՝ Էջմիածնի, Սևանի, Կարինի վանքերում։ 1693 թվականին մեկնել է Բերիա (այժմ՝ Հալեպ), որտեղ ծանոթացել է կաթողիկե միսիոներների հետ։ 1696 թվականին ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա, 1699 թվականին՝ վարդապետ։ 1701 -ին Կոստանդնուպոլսում հիմնադրել է միաբանություն։ 1705 թվականին Հռոմի իշխանություններից ձեռք բերելով վանք հիմնելու համաձայնություն՝ 1706 -ին Վենետիկին ենթակա Հունաստանի Մեթոն բերդաքաղաքում ձեռնամուխ է եղել վանքի կառուցմանը։ 1712 թվականին Հռոմի պապը Սեբաստացուն շնորհել է աբբահոր կոչում։ Խուսափելով թուրքական հարձակումներից՝ 1715 թ-ին միաբանությունը Կ.Պոլսից տեղափոխվել է Վենետիկ։

1717 թվականին Վենետիկի Ծերակույտը հրովարտակով Սբ. Ղազար կղզին շնորհել է Մխիթար Սեբաստացու միաբանությանը։ Մխիթարյանների միաբանությունը առաջնակարգ նվիրվածություն էր ցուցաբերում հայերի նկատմամբ։ Մտահոգված լինելով Հայաստանի մշակույթով և կրթական մակարդակով, Սեբաստացին մեծացրեց շփումը արևմտյան միսիոներների հետ։ Նա դեմ էր Հայ Կաթողիկե Համայնքի անջատ գոյությանը Հայ Առաքելական Եկեղեցուց և ծավալել է գիտակրթական գործունեություն, շարունակել է պահպանել Հայ Առաքելական Եկեղեցու ավանդույթները, կառուցել է եկեղեցի, բացել դպրոց, զբաղվել է մատենագրությամբ, պատրաստել է միաբան-գործիչներ։ Մխիթարյան Միաբանությունն աշխարհում միակ կաթողիկե համայնքն է, որը երբեք լատինացված չի եղել։ Մխիթարյանների արարողությունները երբեք չեն եղել լատինածես և չեն կատարվել լատիներենով, այլ միմիայն հայերենով` համաձայն Հայ Առաքելական Եկեղեցու ծիսակարգի։

Իրենց հայրենակիցների շրջանում նրանց դերի ազդեցությունը մեծ է եղել ոչ միայն հավատքին ուղղորդելու, Աստծուն և եկեղեցուն ճշմարիտ ծառայության հարցում, այլև առողջ ազգային փառասիրության և ինքնահարգանքի մեջ։ Մշակույթի և առաջադիմության առաքյալները խիստ արդարությամբ դեգրադացիայից պահպանել են իրենց երկրի լեզուն և գրականությունը։ Այդպիսին են եղել հայ ազգի փրկիչները։ Առանձնակի ուշադրության են արժանի Ղևոնդ Ալիշանի թողած անգնահատելի բազմահատոր գրական և թարգմանչական ժառանգությունը։ Հայր Ղևոնդ Ալիշանը Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության անդամ էր։ 1885 թվականին Եվրոպայի Հայ հայրենասիրական ընկերությունը կոչ է արել նրան ստեղծել առաջին ժամանակակից հայկական դրոշը։ Ալիշանը Ֆրանսիայի ազգային դրոշի կողմից ոգեշնչված դրոշ էր պատրաստել, որն այսօր ճանաչվել է որպես «Ազգայնական Հայաստանի դրոշ»։ Նրա գույները կարմիր, կանաչ և կապույտ էին, համապատասխանաբար ներկայացնում էին գույների խումբ, որը Նոյը տեսավ Արարատ լեռան վրա վայրէջք կատարելուց հետո։

1863 թվականին օսմանյան հայերին ծանոթացրեցին Թանզիմաթի ընդլայնման խոշոր բարեփոխումներին։ Բարեփոխումների արդյունքում, որն իրականացվում էր զինված ուժերում, օսմանյան բանակը դարձավ առավել մարտունակ, չնայած տարածքային կորուստների, հատկապես Բալկաններում, որտեղ ստեղծվեցին մի քանի անկախ պետություններ։ Հայաստանի Ազգային Սահմանադրությունը (կազմված 150 հոդվածներից, Նահապետ Ռուսինյանի, Սերվիչենի, Նիկողոս Բալյանի, Գրիգոր Օդյան և Գրիգոր Մարգոսյանի կողմից) սահմանել է Օսմանյան կայսրությունում հայերի վիճակը, ինչպես նաև ներկայացրել է պատրիարքի հեղինակությունը կարգավորող կանոնակարգեր^[5]։ «Հայկական Սահմանադրությունը» և Հայաստանի Ազգային ժողովը հայերի շրջանում դիտարկվել է որպես առաջադեմ կազմակերպություն։

Խրիմյան Հայրիկն աշխատում էր բարձրացնել ՀՀ Ազգային ժողովի ենթահանձնաժողովների ազդեցությունը։ Ազգային ժողովն ուներ գլխավոր խորհուրդ Կոստանդնուպոլսում և ենթախորհուրդներ գավառական կենտրոններում։ Հիմնական ժողովը բաղկացած էր 120 հայ ազնվականներից և 20 հոգևորականներից։ Վեհաժողովը մայրաքաղաքում հազվադեպ էր հանդիպում։ Տեղական հավաքներում չէին արձագանքում համայնքի աղքատ անդամների բողոքներին։ 1880 թվականին հարուստ և ազդեցիկ հայերը համակրանք չէին տածում ազգային անկախության կամ ինքնավարության գաղափարների հանդեպ։ Մկրտիչ Խրիմյանը աշխատում էր բարձրացնել ենթախորհուրդների ազդեցությունը Անատոլիայի արևելյան քաղաքներում։ 1892 թվականին Խրիմյան Հայրիկը միաձայն ընտրվեց Ամենայն հայոց կաթողիկոս։ Օսմանյան այս երկու բարեփոխումները, որոնք օրենսդրորեն սոցիալական փոփոխությունների տեսականորեն կատարյալ օրինակներ էին, լուրջ սթրես առաջացրեցին Օսմանյան քաղաքական և վարչական կառուցվածքի նկատմամբ։ Հայ ազնվականները երջանիկ էին և նրանք էին տնտեսական համակարգերի սեփականատերերը։

Տես նաև

• Rise of nationalism under the Ottoman Empire

Արտաքին հղումներ

• James J. Reid. "Total War, the Annihilation Ethic, and the Armenian Genocide, 1870-1918"

Ծանոթագրություններ

1. Redgate, Anne Elizabeth (2000). The Armenians. Wiley. ISBN 978-0-631-22037-4., p. 276.
2. Anne Elizabeth Redgate, The Armenians, Cambridge University Press, 1995, 978-0-521-48065-9, p. 276.
3. Գալեմքարյան Գր.,Պատմութիւն Հայ Լրագրութեան, Վիէննա, 1893, էջ 35,36։
4. G. Warneck, Outline of a History of Protestant Missions (Edinburgh and London, 1901), p. 241.
5. Richard G. (EDT) Hovannisian "The Armenian People from Ancient to Modern Times", page 198