Մահանալու արվեստ

Հոգու Հպարտությունը մահամերձ մարդու հինգ գայթակղություններից մեկն է։ Նկարում դևերը՝ Մարիամի, Քրիստոսի և Աստծո ներկայությամբ, գայթակղում են մահամերձ մարդուն թագերով (ըստ միջնադարյան այլաբանության՝ երկրային հպարտություն) Նիդեռլանդներ, մոտավորապես. 1460 թվական։

Մահանալու արվեստ (լատին․՝ Ars moriendi), լատիներեն երկու հարակից տեքստեր, որոնք թվագրվում են մոտավորապես 1415 և 1450 թվականներով, որոնք խորհուրդներ են տալիս լավ մահվան արձանագրությունների և ընթացակարգերի վերաբերյալ՝ բացատրելով, թե ինչպես կարելի է «լավ մահանալ»՝ համաձայն ուշ միջնադարի քրիստոնեական ցուցումների։ Այն գրվել է «Սև մահվան» սարսափներից 60 տարի առաջ և 15-րդ դարի սոցիալական ցնցումների հետևանքների պատմական համատեքստում։ Ամենավաղ տարբերակները, ամենայն հավանականությամբ, կազմվել են հարավային Գերմանիայում^[1]։ Այն շատ տարածված է եղել, թարգմանվել է մի շարք արևմտաեվրոպական լեզուներով և առաջին ուղեցույցն է եղել արևմտյան գրական ավանդույթում, որը առաջնորդել է դեպի մահ։ Մոտ 50․000 օրինակ տպագրվել է մինչև 1501 թվականը՝ ինկունաբուլաների ժամանակաշրջանում, իսկ հետագա հրատարակությունները տպագրվել են 1501 թվականից հետո^[2][3][4]։ Նրա ժողովրդականությունը նվազեց, քանի որ 1533 թվականի Էրազմ Ռոտերդամցու «Մահվան նախապատրաստման մասին» տրակտատը (De praeparatione ad mortem) դարձել է ավելի հայտնի։

Ի սկզբանե եղել է «երկար տարբերակ», իսկ ավելի ուշ հայտնվել է «կարճ տարբերակ», որը պարունակել է տասնմեկ փորագրանկարներ՝ որպես ուսուցողական պատկերներ, որոնք կարելի էր հեշտությամբ բացատրել և անգիր անել։ Այս պատկերները շրջանառվել են ինչպես տպագիր, այնպես էլ փայտի վրա անհատական փորագրություններով։ Դրանք հեշտությամբ կարելի էր ամրացվել պատին դիտելու համար^[1]։

Երկու տեքստերի հեղինակներն անհայտ են, բայց ենթադրվում է, որ դոմինիկյան եկեղեցականներ են եղել, քանի որ դրանք կրկնում են Ժան դե Ժերսոնի «Opusculum Tripartitu»-ի հրատարակութունը՝, որը պարունակում էր «Մահանալու արվեստ» անունով բաժինը։ Ժերսոնը կարող է ազդվել տասներեքերորդ դարից թվագրվող «հավատքի համառոտագրության» նախկին հղումներից, սակայն բովանդակությունը եզակիորեն իրենն էր^[5]։

Երկար տարբերակ

Բնօրինակ «երկար տարբերակը», որը կոչվում է «Tactatus ( կամ Speculum) artis bene moriendi,» կազմել է մի դոմինիկյան վանական 1415 թվականին, հավանաբար Կոնստանսի խորհրդի խնդրանքով Գերմանիայում (1414-1418)^[6]։ Սա լայնորեն ընթերցվել և թարգմանվել է արևմտաեվրոպական լեզուներով, և շատ տարածված է եղել Անգլիայում, որտեղ մահվան վերաբերյալ մխիթարական գրականության ավանդույթը գոյատևել է մինչև 17-րդ դար։ Անգլիական ավանդույթներով ստեղծագործությունները ներառել են «Լավ մահանալու ճանապարհը» և «Հիվանդ Մաննես Սալվը»։ 1650 թվականին «Սուրբ Ապրելն ու Սուրբ մահը» դարձել է «Մահանալու արվեստով» սկսած ավանդույթի «գեղարվեստական գագաթնակետը»^[7]։

«Մահանալու արվեստը» նաև եղել է շարժական տիպով տպագրված առաջին գրքերի շարքում և լայնորեն տարածվել է 1500 թվականից առաջ գրեթե 100 հրատարակություններում, հատկապես Գերմանիայում։ Երկար տարբերակը պահպանվել է մոտ 300 ձեռագրով, և միայն մեկն է նկարազարդված։ «Մահանալու արվեստը» բաղկացած է վեց գլուխներից^[6].

1. Առաջին գլուխը բացատրում է, որ մահանալը լավ կողմ ունի և ծառայում է մխիթարելու մահացողին, որ մահը վախենալու բան չէ։
2. Երկրորդ գլուխը ուրվագծում է հինգ գայթակղությունները, որոնք պատում են մահացող մարդուն, և ինչպես խուսափել դրանցից։ Դրանք են հավատի պակասը, հուսահատությունը, անհամբերությունը, հոգևոր հպարտությունն ու ագահությունը։
3. Երրորդ գլխում թվարկված են յոթ հարցերը, որոնք պետք է ուղղվեն մահամերձ մարդուն, ինչպես նաև մխիթարություն, որը հասանելի է նրան Քրիստոսի սիրո փրկարար զորությունների միջոցով։
4. Չորրորդ գլխում արտահայտվում է Քրիստոսի կյանքը ընդօրինակելու անհրաժեշտությունը։
5. Հինգերորդ գլուխը անդրադառնում է ընկերներին և ընտանիքին՝ ուրվագծելով մահվան մահճում վարքի ընդհանուր կանոնները։
6. Վեցերորդ գլուխը ներառում է համապատասխան աղոթքներ, որոնք պետք է ասվեն մահամերձ մարդու համար։

Կարճ տարբերակ

«Կարճ տարբերակը», որի տեսքը շուտով նախորդում է 1460-ական թվականներին բլոկային գրքերի ներդրմանը (գրքեր, որոնք տպագրվել են փորագրված փայտի բլոկներից, և՛ տեքստեր, և՛ պատկերներ նույն բլոկի վրա), առաջին անգամ թվագրվում է մոտ 1450 թվականին՝ Նիդեռլանդներից^[6]։ Այն հիմնականում «երկար տարբերակի» երկրորդ գլխի հարմարեցումն է և պարունակում է տասնմեկ փայտի վրա փորագրանկարներ։ Առաջին տասը փայտի փորագրությունները բաժանված են 5 զույգերի, որոնցից յուրաքանչյուրը ցույց է տալիս սատանայի նկարը, որը ներկայացնում է 5 գայթակղություններից մեկը, իսկ երկրորդ նկարը ցույց է տալիս այդ գայթակղությունից խուսափելու ճիշտ միջոցը։ Վերջին փորագրանկարը ցույց է տալիս մահացող մարդուն, որը, ենթադրաբար, հաջողությամբ անցել է գայթակղությունների լաբիրինթոսը, ընդունվել է դրախտ, և սատանաները շփոթված վերադառնում են դժոխք^[8]։

«Կարճ տարբերակը» նույնքան հայտնի էր, որքան «երկար տարբերակը»։ Պահպանվել են կարճ տարբերակի վեց ձեռագրեր, որոնք պատկերազարդված չեն, և ավելի քան քսան պատկերազարդ բլոկների հրատարակություններ՝ օգտագործելով 13 տարբեր բլոկների հավաքածուներ^[8]։

Պատկերներ

«Հավատի պակասի գայթակղություն» , հեղինակ՝ Վարպետ Է.Ս., մոտավորապես 1450 թվական

Տասնմեկ փորագրանկարների հավաքածուներից առանձնանում է Վարպետ Է.Ս.-ի փորագրությունների հավաքածուն։ Նրանց համապատասխան թվագրման և առաջնահերթության շուրջ երկարատև վեճը լուծել է Ֆրից Սաքսլը 1450 թվականից ավելի վաղ նկարազարդ ձեռագրի հայտնաբերմամբ, որի ավանդույթից ակնհայտորեն բխում են տպագիր տարբերակների բոլոր պատկերները։ 1960-ականներին Բրիտանական թանգարանում Ալեն Սթիվենսոնի կատարած ջրանիշերի ուսումնասիրությունները հաստատել են, որ դրանցից ոչ մեկը չի եղել 1460-ականներին, ուստի Վարպետ Է.Ս.-ի փորագրությունները ամենավաղ տպագիր տարբերակներն են, որոնք թվագրվում են մոտ 1450 թվականով։ Պատկերները մնում են հիմնականում նույնըմնացած դարի ընթացքում^[9]։

Գոյություն ունի բացառիկ թվով մոտ յոթանասուն ինկունաբուլա հրատարակություններ՝ տարբեր լեզուներով՝ կատալոներենից մինչև հոլանդերեն, ամենավաղը՝ մոտ 1474 թվականի է՝ տպագրված Քյոլնում^[10]

Այլաբանական փորագրանկարները պատկերում էին հրեշտակների և դևերի մրցակցությունը մահացող մարդու ճակատագրի շուրջ։ Իր մահամերձ տառապանքի մեջ նրա հոգին դուրս է գալիս բերանից, որպեսզի ընդունի հրեշտակների խմբից մեկը։ Հոգին հաճախ պատկերում էին որպես փոքրահասակ անձնավորություն, որին կա՛մ հրեշտակները ուղեկցում էին դեպի դրախտ, կա՛մ ուղարկում դժոխքի կրակների մոտ, կամ տարիներ անց քավարան^[10]։ Նկարազարդողների կողմից ներկայացված ընդհանուր թեմաները ներառում են կմախքներ, Վերջին դատաստանը, դիակները և բարու և չարի ուժերը, որոնք կռվում են հոգիների համար^[2]։

Գրականություն

• Anonymous. "The Art of Dying Well", in Medieval Popular Religion, 1000–1500, a Reader. Ed. John Shinners, London: Broadview Press, 1997: 525-535. 1-55111-133-0ISBN 1-55111-133-0, English translation.
• Campbell, Jeffrey (1995) "The Ars Moriendi": An examination, translation, and collation of the manuscripts of the shorter Latin version, Thesis (M.A.), University of Ottawa, 1995, 0-612-07840-X
• Caxton, William. Early English translation on Wikisource: The book of the craft of dying (London, 1917).
• Caxton, William, c. 1422-1491; Seuse, Heinrich, 1295-1366; Comper, Frances M. M; Congreve, George, 1836-, The book of the craft of dying, and other early English tracts concerning death. London, 1917.
• Dugdale, Lydia. Dying in the Twenty-First Century: Toward a New Ethical Framework for the Art of Dying Well (MIT Press, 2015).
• Forcen, F. E., & Espi Forcen, C. (2016). "Ars Moriendi: Coping with death in the Late Middle Ages". Palliative & Supportive Care. 14(5), 553–560.

Ծանոթագրություններ

1. Lyons, Martyn (2011). Books: A Living History. Los Angeles: J. Paul Getty Museum. էջ 91. ISBN 978-1-60606-083-4.
2. Martyn Lyons (2011). Books: A Living History. 978-1-60606-083-4
3. Reinis, Austra (2007). Reforming the Art of Dying: The Ars Moriendi in the German Reformation (1519-1528) (անգլերեն). Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-0-7546-5439-1.
4. «WorldCat Results for 'ars moriendi'». www.worldcat.org (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 25-ին.
5. Paul, Kathryn (2015). «The Ars Moriendi: A Practical Approach To Dying Well». Modern Believing (անգլերեն). ATLASerials. 56 (2): 213. doi:10.3828/mb.2015.19. ISSN 1353-1425.
6. N.F. Blake (1982). "Ars Moriendi". Dictionary of the Middle Ages. v.1, pp547-8. 0-684-16760-3
7. Nancy Beaty (1970). The Craft of Dying: A Study of the Literary Traditions of the Ars Moriendi in England. 0-300-01336-1
8. A Hyatt Mayor (1971), Prints and People, Metropolitan Museum of Art/Princeton, numbers 23-25.0-691-00326-2
9. Alan Shestack (1967). Master E. S., exhibition catalogue, Philadelphia Museum of Art, exhibit numbers 4-15
10. «ISTC, British Library». 138.253.81.72. 2005 թ․ հոկտեմբերի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 14-ին.

Արտաքին աղբյուրներ

• Digitized images of a photographic reprint the first printed edition (in Latin)
• Eleven woodblock pictures presented in framed pairs. German language.
• Ars Moriendi page by page {Rosenwald 424} - L'art de Bien Vivre et de Bien Mourir, etcet – at the Library of Congress, circa 1493
• Ars moriendi in Castilian, with an introduction by E. Michael Gerli of Georgetown University.
• Ars Moriendi, by Donald F. Duclow.
• Danemunro.com Արխիվացված 2017-06-30 Wayback Machine, an article on memento mori and ars moriendi appearing in the publication of Dane Munro, Memento Mori, a companion to the most beautiful floor in the world (Malta, 2005) 9789993290117, 2 vols. The ars moriendi eulogies of the Knights of the Order of St John.
• Ars moriendi. Germany, c. 1466 24 leaves. 11 illus. 28.7 cm. From the Rare Book and Special Collections Division at the Library of Congress
• Ars moriendi. Germany, c. 1470? 14 leaves. illus. 35 cm. From the Rare Book and Special Collections Division at the Library of Congress
• Ars moriendi. Germany, c. 1475? 14 leaves (the first blank, wanting). woodcuts: 11 illus. 13.9 cm. From the Rare Book and Special Collections Division at the Library of Congress

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մահանալու արվեստ» հոդվածին։