Միջսերնդային ընդհատման ընդլայնված աստիճանակարգված սանդղակ
Միջսերնդային ընդհատման ընդլայնված աստիճանակարգված սանդղակ (անգլ.՝ Expanded Graded Intergenerational Disruption Scale (EGIDS)), սանդղակ է, որը չափում է լեզվի զարգացածության և կենսունակության աստիճանը։ Սանդղակը մշակել են Փոլ Լյուիսը և Գարի Սայմնզը` 2010 թվականին[1][2]: Այն հաշվի է առնում մի քանի գործոն. պաշտոնական կարգավիճակը, ներկայացվածությունը լրատվամիջոցներում կամ սերնդեսերունդ փոխանցումը: Սանդղակն օգտագործվում է Ethnologue հեղինակավոր տեղեկագիրը` լեզուներն ըստ պահպանվածության աստիճանի դասակարգման համար[3]: Միջսերնդային ընդհատման ընդլայնված աստիճանակարգված սանդղակը` Ջոշուա Ֆիշմանի մշակած միջսերնդային ընդհատման աստիճանակարգված սանդղակի (GIDS) առավել բարելավված տարբերակն է:
Սանդղակի աստիճաններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ստորեւ ներկայացված պատկերը և ցուցակը ներկայացնում են սանդղակի տարբեր աստիճանները.
| Աստիճան | Բնորոշում | Նկարագրություն | ՅՈՒՆԵՍԿՕ |
|---|---|---|---|
| 0 | Միջազգային | «Լեզուն օգտագործվում է միջազգայնորեն` լայնածավալ գործառույթների համար:» | Ապահով |
| 1 | Ազգային | «Լեզուն օգտագործվում է կրթության, աշխատանքի, զանգվածային լրատվության, կառավարման ոլորտներում` համապետական մակարդակով:» | Ապահով |
| 2 | Համայնքային | «Լեզուն օգտագործվում է տեղական և համայնքային լրատվամիջոցներում և վարչարարության մեջ:» | Ապահով |
| 3 | Առևտրային | «Լեզուն օգտագործվում է տեղական և համայնքային աշխատանքում` տեղացիների և օտարների կողմից:» | Ապահով |
| 4 | Կրթական | «Լեզվի գրագիտությունը փոխանցվում է հանրային կրթության միջոցով:» | Ապահով |
| 5 | Գրավոր | «Լեզուն բանավոր օգտագործում են համայնքի բոլոր անդամները, ինչպես նաև` համայնքի առանձին մասերում արդյունավետ օգտագործվում է գրավոր ձևով:» | Ապահով |
| 6a | Կենսունակ | «Լեզուն բանավոր կերպով օգտագործում են համայնքի բոլոր ներկայացուցիչները և որպես առաջին լեզու սովորում են երեխաները:» | Ապահով |
| 6b | Վտանգված | «Լեզուն բանավոր կերպով օգտագործում են համայնքի բոլոր ներկայացուցիչները, սակայն երեխա ունեցող սերունդի միայն մի մասն է այն սովորեցնում իր զավակներին:» | Խոցելի |
| 7 | Փոխակերպվող | «Երեխա ունեցող սերունդը բավականաչափ տիրապետում է լեզվին, որպեսզի կարողանա խոսել իրար մեջ, սակայն նրանցից ոչ մեկը չի սովորեցնում այն իր զավակներին:» | Որոշակիորեն վտանգված |
| 8a | Մահամերձ | «Լեզվով միակ ակտիվ խոսողները մեծ ծնողների սերնդի ներկայացուցիչներն են:» | Լրջորեն վտանգված |
| 8b | Գրեթե մեռած | «Լեզվով միակ խոսողները մեծ ծնողների կամ ավելի ծեր սերնդի ներկայացուցիչներն են, ովքեր ունեն լեզվով խոսելու սահմանափակ հնարավորություն:» | Ծայրահեղ վտանգված |
| 9 | Քնած | «Լեզուն ծառայում է որպես հուշ` ազգային համայնքի ժառանգության ինքնագիտակցության համար: Ոչ մեկը չի տիրապետում դրան առավել, քան խորհրդանշական մակարդակով:» | Մեռած |
| 10 | Մեռած | «Ոչ մեկը չի պահպանում որևէ ազգային ինքնագիտակցություն, նույնիսկ խորհրդանշական նպատակով, որը կառնչվի լեզվին:» | Մեռած |
Լեզվի կայունություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Լեզվի կայունության FAMED չափանիշներով.
- (Function (կիրառություն. օգտագործվում է հաղորդակցական բոլոր նպատակների համար);
- Acquisition (փոխանցում. կա սերունդների միջև փոխանցման պատշաճ փոխանցում);
- Motivation (շահագրգռվածություն. կա տրամադրվածություն` լեզվով խոսելու);
- External Environment (արտաքին միջավայր. բարենպաստ պայմաններ` ուսումնական հաստատություններում, սոցիալական միջավայորում կիրառելու համար);
- Distinct Niche (հստակ տարանջատվածություն. համայնքը հստակ տարբերակում է իրեն` լեզվի միջոցով)[4]:
Լեզուները մշտապես չեն մնում նույն աստիճանի վրա, և դրանց կայունության աստիճանը կարող է փոխվել ժամանակի ընթացքում: Լինում են սակավ դեպքեր, երբ իններորդ մակարդակում գտնվող լեզուն վերականգնվում է և դառնում է ապահով, օրինակ` եբրայերենը: Սակայն դա հնարավոր է լինում անել միայն հին աղբյուրներից, և լեզուն ունենում է բնական զարգացման ընդհատում: Շատ հաճախ` պակասող բառամթերքը լրացվում է հորինված նոր բառերի ներդրմամբ: Լեզվի վերականգնումը նաև կարող է հնչյունային տարբերություններ ստեղծել լեզվի հին և նոր տարբերակների միջև:
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Lewis, M. Paul; Simons, Gary F. (2010). «Assessing endangerment: Expanding Fishman's GIDS» (PDF). Revue roumaine de linguistique. 55 (2): 103–120. Վերցված է 28 March 2020-ին.
- ↑ «Language Status». Ethnologue (անգլերեն). Վերցված է 2022-07-01-ին.
- ↑ Escala EGIDS
- ↑ Lewis, M. Paul, & Simons, Gary. F. (2010). Assessing Endangerment: Expanding Fishman's GIDS. Romanian Review of Linguistics, 55(2), 103-120.