Ուոշո (շիմպանզե)

Ուոշո
Տեսակ	animal-person? և անազատության մեջ ապրող միջատներ
Սեռ	իգական
Ծնվել է	սեպտեմբեր 1965
Ծննդավայր	Արևմտյան Աֆրիկա
Սատկել է	հոկտեմբերի 30, 2007(2007-10-30)[1] (42 տարեկան)
Սատկելու վայր	Ellensburg, Վաշինգտոն, ԱՄՆ

Ուոշո (անգլ.՝ Washoe, սեպտեմբեր 1965, Արևմտյան Աֆրիկա - հոկտեմբերի 30, 2007(2007-10-30)^[1], Ellensburg, Վաշինգտոն, ԱՄՆ), էգ սովորական շիմպանզե։ Ուոշոն առաջին ոչ մարդկային էակն էր, որը կենդանիների լեզվուսուցման փորձի շրջանակներում սովորել էր հաղորդակցվել ամերիկյան ժեստերի լեզվով (ԱԺԼ)^[2]։

Փորձի շրջանակներում Ուոշոն սովորել էր մոտավորապես 350 ժեստ^[3], ինչպես նաև իր որդեգիր որդուն՝ Լուլիսին, սովորեցրել դրանցից մի քանիսը^[4][5][6]։ Կյանքի մեծ մասն անցկացրել է Կենտրոնական Վաշինգտոնի համալսարանում։

Վաղ կյանք

Ուոշոն ծնվել է 1965 թվականին Արևմտյան Աֆրիկայում։ ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերի կողմից գերի է վերցվել ԱՄՆ տիեզերական ծրագրի համար հետազոտություններ իրականացնելու նպատակով^[7]։ Անվանվել է Նևադայի Ուոշո շրջանի անունով, որտեղ նրան մեծացրել են ու սովորեցրել ժեստերի լեզուն^[8]։

1967 թվականին Ռ․ Ալեն Գարդներն ու Բեատրիքս Գարդները Ռինոյում նևադական համալսարանում Ուոշոյին ժեստերի լեզուն սովորեցնելու ծրագիր են մշակել։ Այդ ժամանակ շիմպանզեներին ձայնային լեզուն ընդօրինակել սովորեցնելու նախորդ փորձերը (Գուա և Վիքի նախագծեր) ձախողվել էին։ Գարդներները կարծում էին, որ այս նախագծերն անկատար էին, քանի որ շիմպանզեները ֆիզիկապես ի վիճակի չեն արտաբերել բանավոր խոսքի համար անհրաժեշտ հնչյունները։ Նրանց առաջարկը եղել է շիմպանզեի՝ մարմնի տարբեր ժեստեր ստեղծելու կարողությունն օգտագործելը․ մի բան, որով նրանք շփվում են վայրի բնության մեջ՝ դրանով իսկ սկսելով ամերիկյան ժեստերի լեզվի վրա հիմնված լեզվական նախագիծ^[9][10]։ Գարդներները Ուոշոյին մեծացրել են այնպես, ինչպես կարելի է մեծացնել երեխային։ Նա հաճախ էր հագուստ հագնում ու նրանց հետ նստում ճաշի սեղանի շուրջ։ Ուոշոն ունեցել է իր սեփական 8 ոտաչափը 24 ոտնաչափի վրա չափսերով կցասայլակ, որտեղ եղել են բնակելի և խոհարարական տարածքներ։ Կցասայլակն ունեցել է բազմոց, գզրոցներ, սառնարան, սավաններով ու վերմակներով մահճակալ։ Նրան թույլատրվել է օգտագործել հագուստ, սանրեր, խաղալիքներ, գրքեր և ատամի խոզանակ։ Մարդու երեխայի նման նա սովորական առօրյայի է ենթարկվել՝ կապված տնային աշխատանքների, բացօթյա խաղերի և ընտանեկան մեքենայով զբոսանքների գնալու հետ^[11]։ Մի անգամ կարապ տեսնելով՝ Ուոշոն ցույց է տվել «ջուր» և «թռչուն» ժեստերը։ Հարվարդի համալսարանի հոգեբան Ռոջեր Բրաունը նշել է, որ դա «նման էր տիեզերքից S.O.S. ազդանշան ստանալուն»^[12]։

Երբ Ուոշոն հինգ տարեկան էր, Գարդներները որոշել են անցնել այլ նախագծերի, և նրան տեղափոխել են Նորմանում գտնվող Օկլահոմայի համալսարանի պրիմատների ուսումնասիրության ինստիտուտ՝ Ռոջեր Ֆոութսի և Դեբորա Ֆոութսի խնամքի ներքո^[13]։

ԱԺԼ հրահանգ և օգտագործում

Ուսուցման մեթոդ

Ուաշոն մեծացել է մարդու երեխայի միջավայրին հնարավորինս մոտ միջավայրում, որով փորձ է արվել բավարարել ընկերակցության նրա հոգեբանական կարիքը^[14][15][16]։

Ուոշոյի ներկայությամբ Գարդներներն ու Ֆոութսները շփվել են միայն ժեստերի լեզվով, ոչ թե օգտագործել ձայնային հաղորդակցություն՝ ենթադրելով, որ դա ավելի պակաս շփոթեցնող ուսումնական միջավայր կստեղծեր Ուաշոյի համար։ Ասում էին, որ այս տեխնիկան նման է այն մեթոդին, որն օգտագործվում է երեխաներին լեզու սովորեցնելիս^[17]։

Լեզվական նախագծի առաջին մի քանի տարիներից հետո Գարդներներն ու Ռոջեր Ֆոութսը նկատել են, որ Ուոշոն ընկալում է ժեստերի լեզուն առանց ուղղակի հրահանգի, պարզապես իր շրջապատում գտնվող մարդկանց նմանակելով, որոնք միմյանց հետ շփվում էին այդ լեզվով։ Օրինակ, գիտնականները ժեստերով ցույց էին տալիս «ատամի խոզանակ» ու մաքրում իրենց ատամները Ուոշոյի ներկայությամբ։ Դիտարկման ընթացքում Ուոշոն որևէ նշան ցույց չի տվել, թե սովորել է այդ ժեստը, բայց ավելի ուշ արձագանքել է ատամի խոզանակ տեսնելով՝ ինքնաբերաբար ցույց տալով ճիշտ ժեստը, դրանով ապացուցելով, որ արդեն սովորել է այն։ Դեռ ավելին, Գարդներները սկսել են հասկանալ, որ սննդով և խուտուտներով որոշակի նշանների պարգևատրումն իրականում խանգարում էր խոսակցական ժեստերի լեզվի ակնկալվող արդյունքին։ Նրանք փոխել են իրենց ռազմավարությունը, որպեսզի սննդի և ճաշի ժամերը երբեք չհամադրվեն ուսուցման ժամերի հետ։ Բացի այդ, նրանք դադարեցել են խուտուներով պարգևները դասավանդման ժամանակ, քանի որ դրանք սովորաբար հանգեցնում էին ծիծաղի ընդմիջումների։ Փոխարենը, նրանք ստեղծել են խոսակցական միջավայր, որը առաջացնում է հաղորդակցություն՝ առանց հատուկ գործողությունների համար պարգևների օգտագործման^[18]։

Հաստատված ժեստեր

Ուոշոն սովորել է ժեստերի լեզվով մոտավորապես 350 բառ^[3]։

Որպեսզի գիտնականները համոզվեն, որ նա սովորել է տվյալ ժեստը, Ուոշոն պետք է այն ինքնաբերաբար ու ճիշտ օգտագործեր 14 օր շարունակ^[19][20]։

Այս ժեստերն այնուհետև ստուգվել են կրկնակի կույր բառապաշարի թեստ օգտագործելով։ Այս թեստը ցույց է տվել, 1) «որ շիմպանզեները կարող էին տեղեկատվություն փոխանցել այնպիսի պայմաններում, երբ մարդկային դիտորդին հասանելի տեղեկատվության միակ աղբյուրը շիմպանզեի ժեստն է», 2) «որ անկախ դիտորդները համաձայն էին միմյանց հետ» և 3) «որ շիմպանզեները ժեստերն օգտագործում էին բնական լեզվի կատեգորիաներին վերաբերելու համար, որ «ՇՈՒՆ» ժեստը կարող է վերաբերել ցանկացած շան, ԾԱՂԻԿ՝ ցանկացած ծաղիկի, ԿՈՇԻԿ՝ ցանկացած կոշիկի»^[21][22]։

Ժեստերի համակցություններ

Ուոշոն և նրա ընկերները կարողացել են միավորել իրենց սովորած հարյուրավոր ժեստեր նոր համակցությունների մեջ (որոնք նրանց երբեք չեն սովորեցրել, այլ ավելի շուտ իրենք են ստեղծել) տարբեր իմաստներով։ Օրինակ՝ երբ Ուոշոյի ընկեր Մոջան չի իմացել «թերմոս» բառը, նա այն նկարագրել է որպես «մետաղյա բաժակով ըմպել», սակայն արդյոք Ուոշոյի համադրությունը իսկական ստեղծագործ լեզու է, թե ոչ, հակասական կարծիքներ է առաջացնում^[23][24]։ «Թերմոսի» օրինակից կարելի է եզրակացնել, որ Ուոշոն փորձել է բացատրել, որ դա մետաղյա առարկա է բաժակի տեսքով, որից կարելի է ըմպել։

Ինքնագիտակցություն և հույզեր

Ուոշոյի խնամակալներից մեկը հղի էր և վիժելուց հետո երկար շաբաթներ աշխատանքի չէր եկել։ Ռոջեր Ֆոութսը պատմել է հետևյալ իրավիճակի մասին․

Մարդիկ, ովքեր պետք է լինեն նրա կողքին և այնտեղ չեն, հաճախ ստանում են սառը ընդունելություն, որով նա նրանց տեղեկացնում է, որ վիրավորված է նրանցից։ Քեթին (խնամակալին) Ուոշոն հենց այսպես ողջունեց, երբ նա վերջապես աշխատանքի վերադարձավ։ Քեթը Ուոշոյից ներողություն խնդրեց, հետո որոշեց նրան պատմել ճշմարտությունը և ժեստով ցույց տվեց․ «Իմ փոքրիկը մահացավ»։ Ուոշոն ակնապիշ նայեց նրան, ապա իջեցրեց հայացքը։ Հետո նորից նայեց Քեթի աչքերին ու «լացել» ժեստը ցույց տվեց, դիպչելով իր այտին ու մատով իջնելով այնպես, ինչպես արցունքը կիջներ աչքից (շիմպանզեները արցունքով չեն լացում)։ Քեթը հետագայում ասաց, որ մեկ ժեստն ավելի շատ բան է ասել Ուոշոյի ու նրա մտավոր կարողությունների մասին, քան բոլոր երկար ու քերականորեն անթերի նախադասությունները[25]։

Ուոշոն ինքը կորցրել է երկու ձագի․ մեկը սատկել է ծնվելուց անմիջապես հետո սրտի արատից, մյուսը՝ Սեքվոյան, սատկել է երկու ամսականում ստաֆիլակոկային վարակից։

Երբ Ուոշոյին հայելու մեջ ցույց են տվել իրեն ու հարցրել, թե ինչ է նա տեսնում, նա պատասխանել է․ «Ինձ, Ուոշոյին»^[26][27]։ Պրիմատների փորձագետ Ջեյն Գուդոլը, ով տասնամյակներ շարունակ ուսումնասիրել և ապրել է շիմպանզեների հետ, կարծում է, որ դա կարող է ցույց տալ ինքնագիտակցության որոշակի մակարդակ^[27][28]։ Ուոշոն ինքնության ճգնաժամ է ապրել, երբ նրան առաջին անգամ ծանոթացրել են այլ շիմպանզեների հետ․ նա կարծես ցնցվել է, իմանալով, որ ինքը միակ շիմպանզեն չէ։ Նա աստիճանաբար սկսել է հաճույք ստանալ այլ շիմպանզեների հետ շփվելուց^[29]։

Ուոշոն սիրում էր խաղալ իր տիկնիկների հետ, որոնց նա լողացնում էր, զրուցում և երևակայական սցենարներ հորինում^[30][31]։ Նա նաև ժամանակ է անցկացրել իր ատամները մաքրելով, նկարելով ու թեյախմության մասնակցելով^[32]։

Երբ նոր ուսանողներ էին գալիս նրա հետ աշխատելու, Ուոշոն դանդաղեցնում էր նորեկների հետ ժեստերով հաղորդակցվելու տեմպը, որը լավ տպավորություն էր թողնում նրանց վրա^[33]։

Մեջբերումներ

(Այս հատվածում կրկնակի մեջբերումները պատկանում են Ուոշոյին, եզակի մեջբերումները՝ ուրիշ որևէ մեկի։)

• «Պիկաբու (այսինքն՝ պախկվոցի) ես գնում եմ»^[34]
• «Փոքրիկն (տիկնիկը) իմ ըմպելիքում (այսինքն՝ բաժակում)» (երբ տիկնիկը դրված էր նրա բաժակի մեջ)^[34]
• «Ուտելու ժամանա՞կն է» և «դու ինձ ուտեցնելու ժամանակը՞»^[34]
• Հարցին, թե «ո՞վ է գալիս», պատասխանել է «Տիկին Ջին» (ճիշտ)^[34]
• «Դու ինձ դուրս տանել»։ «Շատ լավ, բայց նախ հագնվիր» (Ուոշոն հագնում է ժակետը)^[34]
• «Լավ, գնա», «որտե՞ղ գնալ», «դու ինձ պիկաբու»^[34]
• «Ի՞նչ է դա», «Կոշիկ», «ու՞մ կոշիկն է», «քո», «Ի՞նչ գույնի է», «սև»^[34]։

Հետագա կյանք և մահ

Ռոջեր Ֆոութսը դրվատանքի խոսքեր է հղում Ուոշոյի մասին

1980 թվականին Ուոշոն տեղափոխվել է Կենտրոնական Վաշինգտոնի համալսարան։ 2007 թվականի հոկտեմբերի 30-ին համալսարանի շիմպանզեների և մարդկանց հաղորդակցության ինստիտուտի պաշտոնյաները հայտարարել են, որ նա սատկել է 42 տարեկանում^[7][12]։

Ազդեցություն կենսաէթիկայի վրա

Ոմանք կարծում են, որ այն փաստը, որ Ուոշոն ոչ միայն շփվել է, այլև մտերիմ և անձնական հարաբերություններ է հաստատել մարդկանց հետ, ցույց է տալիս, որ նա էմոցիոնալ առումով զգացմունքային էր և արժանի բարոյական կարգավիճակի^[35]։

Ուոշոյի և այլ պրիմատների հետ աշխատանքը խթանել է Մեծ կապիկների նախագծի հիմնադրմանը, որը հույս ունի «ներառել ոչ-մարդկային մեծ կապիկներին՝ շիմպանզեներին, օրանգուտաններին և գորիլաներին հավասարների համայնքում՝ նրանց տալով հիմնական բարոյական և իրավական պաշտպանությունը, որից ներկայումս օգտվում են միայն մարդիկ», որպեսզի նրանք դասվեն ոչ թե մասնավոր սեփականության, այլ «անձանց» բարոյական կատեգորիայի մեջ^[36]։

Կենդանիների լեզվի հետ կապված նախագծեր

Ուոշոյի փորձերի հրապարակումը աշխուժություն է առաջացրել ժեստերի լեզվի գիտական ուսումնասիրության մեջ՝ շնորհիվ լեզվի կենսաբանական արմատների վերաբերյալ բարձրացված հարցերի նկատմամբ տարածված հետաքրքրության^[37]։ Սա ներառում էր լրացուցիչ փորձեր, որոնք փորձում էին մեծ կապիկներին լեզու սովորեցնել ավելի վերահսկվող միջավայրում։

Հերբերտ Թերասի և Թոմաս Բևերի Նիմ Չիմփսկու նախագիծը ձախողվել է, որոնք փորձում էին կրկնել Ուոշոյի արդյունքները։ Մինչ Նիմը հաջողությամբ վարժեցվել էր օգտագործել 125 նշաններ, Թերասը և նրա գործընկերները եկել են այն եզրակացության, որ շիմպանզեն ցույց չի տվել որևէ իմաստալից հաջորդական վարք, որը կմրցակցեր մարդկային քերականության հետ։

Ուոշոյի պաշտպանները համաձայն չէին, որ հետազոտությունը վարկաբեկվել էր՝ Նիմ Չիմփսկու և այլ նախագծերի ձախողումը վերագրելով վատ դասավանդմանը և Նիմի՝ ամբողջ կյանքի ընթացքում ստերիլ լաբորատոր միջավայրում և հաճախ վանդակներում փակված մնալուն։ Նիմը սովորելու մեծ մասն անցկացրել է սպիտակ ութ ոտնաչափն ութ ոտնաչափի վրա լաբորատոր սենյակում (պատերից մեկը պարունակում էր միակողմանի հայելի), որտեղ նրան հաճախ սովորեցնում էին օգտագործել նշաններ առանց ռեֆերենտի ներկայության։ Ապրելով այս միջավայրում՝ Նիմը չի ստացել դաստիարակության, ջերմության և կյանքի փորձի նույն մակարդակը, և շատերը ենթադրել են, որ դա խաթարել է նրա ճանաչողական զարգացումը, ինչը տեղի է ունենում նման միջավայրում հայտնված մարդկանց երեխաների դեպքում^[38][39][40]։

Կապիկների լեզվի այլ մեծ հետազոտական նախագծեր, օրինակ՝ Կոկո գորիլայի վերաբերյալ, ստացել են նմանատիպ քննադատություն՝ կապված կապիկների կողմից ժեստերի լեզվի օգտագործման ընտրովի մեկնաբանության և օբյեկտիվության բացակայության հետ^[41]։

Տես նաև

• Կանզի
• Կենդանիների ինտելեկտ
• Կոկո (գորիլա)
• Ալեքս, խոսող թութակ
• Բատիր (փիղ)

Ծանոթագրություններ

1. http://ktar.com/?nid=45&sid=634651
2. Livingston, John A. (1996). «other selves». In Vitek, William; Jackson, Wes (eds.). Rooted in the land: essays on community and place. Yale University Press. էջ 133. ISBN 978-0-300-06961-7.
3. Johnson, Lawrence E. (1993). A morally deep world: an essay on moral significance and environmental ethics. Cambridge University Press. էջ 27. ISBN 978-0-521-44706-5.
4. Fouts, R.H.; Fouts, D.M.; Van Cantfort, T.E. (1989). Gardner, Beatrice; Allen, R.; և այլք: (eds.). Teaching sign language to chimpanzees. SUNY Press. էջեր 281–282. ISBN 978-0-88706-965-9.
5. Fouts, Roger S. & Waters, Gabriel S. (2002). «Continuity, Ethology, and Stokoe: How to Build a Better Language Model». In Stokoe, William C.; Armstrong, David F.; և այլք: (eds.). The study of signed languages: essays in honor of William C. Stokoe. Gallaudet University Press. էջ 107. ISBN 978-1-56368-123-3.
6. Byrne, Richard W. (1999). «Primate cognition: evidence for the ethical treatment of primates». In Dolins, Francine L. (ed.). Attitudes to animals: views in animal welfare. Cambridge University Press. էջ 119. ISBN 978-0-521-47906-6.
7. «"Signing" chimp Washoe broke language barrier». The Seattle Times. 2007 թ․ նոյեմբերի 1.
8. Gardner, R. Allen, Beatrix T. Gardner, and Thomas E. Van Cantfort. Teaching Sign Language to Chimpanzees. State University of New York Press, 1989, p. 1
9. Goodall, Jane (1986 թ․ սեպտեմբեր). The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior. Belknap Press. ISBN 978-0-674-11649-8.
10. Goodall, Jane (1996 թ․ ապրիլի 1). My Life with the Chimpanzees (Revised ed.). Aladdin. ISBN 978-0-671-56271-7.
11. Prof. Mark Kruase, Southern Oregon University, January 20, 2011.
12. Carey, Benedict (2007 թ․ նոյեմբերի 1). «Washoe, a Chimp of Many Words, Dies at 42». The New York Times.
13. Hillix, William A. & Rumbaugh, Duane P. (2004). Animal bodies, human minds: ape, dolphin, and parrot language skills. Springer. էջեր 87–88. ISBN 978-0-306-47739-3.
14. Hillix, William A. & Rumbaugh, Duane P. (2004). Animal bodies, human minds: ape, dolphin, and parrot language skills. Springer. էջ 69. ISBN 978-0-306-47739-3.
15. Dresser, Norine (2005). «The horse bar mitzvah: a celebratory exploration of the human-animal bond». In Podberscek, Anthony L.; և այլք: (eds.). Companion Animals and Us: Exploring the Relationships Between People and Pets. Cambridge University Press. էջ 91. ISBN 978-0-521-01771-8.
16. Fouts, Roger S. & Deborah H. Fouts (1993). «Chimpanzees' Use of Sign Language». In Cavalieri, Paola & Singer, Peter (eds.). The Great Ape Project: Equality Beyond Humanity. Macmillan. էջ 28. ISBN 978-0-312-11818-1.
17. Orlans, F. Barbara (1998). «Washoe and Her Successors». The human use of animals: case studies in ethical choice. Oxford University Press. էջեր 140–141. ISBN 978-0-19-511908-4.
18. Gardner, R. A. & Gardner, B. T. (1998). The structure of learning from sign stimuli to sign language. Lawrence Erlbaum Associates.
19. Wise, Stephen M. (2003). Drawing the line: science and the case for animal rights. Basic Books. էջ 200. ISBN 978-0-7382-0810-7.(չաշխատող հղում)
20. Hillix, William A. & Rumbaugh, Duane P. (2004). Animal bodies, human minds: ape, dolphin, and parrot language skills. Springer. էջ 82. ISBN 978-0-306-47739-3.
21. Gardner, R. A. & Gardner, B. T. (1984). A vocabulary test for chimpanzees. Journal of Comparative Psychology, 98, pg. 381-404
22. Gardner, R. A.; Gardner, B. T. (1984). «A vocabulary test for chimpanzees (Pan troglodytes)». Journal of Comparative Psychology. 98 (4): 381–404. doi:10.1037/0735-7036.98.4.381. PMID 6509904.
23. Hillix, William A. & Rumbaugh, Duane P. (2004). Animal bodies, human minds: ape, dolphin, and parrot language skills. Springer. էջեր 71–72. ISBN 978-0-306-47739-3.
24. Sapolsky, Robert M. Human Behavioral Biology 23:Language. Stanford University. May 2010
25. Donovan, James M. & Anderson, H. Edwin (2006). Anthropology & Law. Berghahn Books. էջ 190. ISBN 978-1-57181-424-1.
26. Mitchell, Robert W. (2002). «A history of pretense in animals and children». In Mitchell, Robert W. (ed.). Pretending and imagination in animals and children. Cambridge University Press. էջ 40. ISBN 978-0-521-77030-9.(չաշխատող հղում)
27. Van Lawick-Goodall, Jane (2010). «The Behavior of Chimpanzees in their Natural Habitat». In Cohen, Yehudi (ed.). Human Adaptation: The Biosocial Background. Aldine Transaction. էջ 113. ISBN 978-0-202-36384-4.
28. Peterson, Dale & Goodall, Jane (2000). Visions of Caliban: On Chimpanzees and People. University of Georgia Press. էջեր 21–22. ISBN 978-0-8203-2206-3.
29. Blum, Deborah (1995). The Monkey Wars. Oxford University Press. էջեր 15–16. ISBN 978-0-19-510109-6.
30. Gómez, Juan-Carlos & Martín-Andrade, Beatriz (2005). «Fantasy Play in Apes». In Pellegrini, Anthony D. & Smith, Peter K. (eds.). The nature of play: great apes and humans. Guilford Press. էջ 153. ISBN 978-1-59385-117-0.
31. McCune, L. & Agayoff, J. (2002). «Pretending as representation». In Mitchell, Robert W. (ed.). Pretending and imagination in animals and children. Cambridge University Press. էջ 51. ISBN 978-0-521-77030-9.(չաշխատող հղում)
32. «Meet Washoe - Friends of Washoe». www.friendsofwashoe.org. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 7-ին.
33. Fouts, Roger S. (2008). «Foreword». In McMillan, Franklin D. (ed.). Mental Health and Well-Being in Animals. Wiley-Blackwell. էջեր 15–17. ISBN 978-0-8138-0489-7.
34. «- YouTube». www.youtube.com. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 30-ին.
35. Fern, Richard L. (2002). Nature, God and humanity: envisioning an ethics of nature. Cambridge University Press. էջ 20. ISBN 978-0-521-00970-6.
36. Guerrini, Anita (2003). Experimenting with humans and animals: from Galen to animal rights. JHU Press. էջ 135. ISBN 978-0-8018-7197-9.
37. Kendon, Adam (2002). «Historical Observations on the Relationship Between Research on Sign Languages and Language Origins Theory». In Stokoe, William C.; Armstrong, David F.; և այլք: (eds.). The study of signed languages: essays in honor of William C. Stokoe. Gallaudet University Press. էջեր 45–46. ISBN 978-1-56368-123-3.
38. Lieberman, Philip (1998). Eve spoke: human language and human evolution. W.W. Norton & Co. էջեր 38–39. ISBN 978-0-393-04089-0.
39. Miles, H. Lyn (1997). «Anthropomorphism, Apes, and Language». In Mitchell, Robert W.; և այլք: (eds.). Anthropomorphism, anecdotes, and animals. SUNY Press. էջ 389. ISBN 978-0-7914-3125-2.
40. Hillix, William A. & Rumbaugh, Duane M. (1998). «Language in Animals». In Greenberg, Gary & Haraway, Maury M. (eds.). Comparative psychology: a handbook. Taylor & Francis. էջ 841. ISBN 978-0-8153-1281-9.
41. Herbert Terrace (1980 թ․ դեկտեմբերի 4). «More on Monkey Talk». Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 4-ին. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (օգնություն)

Հետագա ընթերցանություն

• Fouts, Roger (1997). Next of Kin: what chimpanzees have taught me about who we are. William Morrow and Company. ISBN 0-688-14862-X.
• Beckoff, Marc, ed. (2010). «Chimpanzees in captivity». Encyclopedia of Animal Rights and Animal Welfare, Volume 1. ABC-CLIO. էջ 112. ISBN 978-0-313-35257-7.
• Wolfe, Cary (2003). «In the Shadow of Wittgenstein's Lion: Language, Ethics, and the Question of the Animal». In Wolfe, Cary (ed.). Zoontologies: the question of the animal. University of Minnesota Press. ISBN 978-0-8166-4105-5.

Արտաքին հղումներ

• Friends of Washoe—a non-profit organization
• A conversation with Warshoe Արխիվացված 2018-07-02 Wayback Machine - When Her Caretaker Told The Chimp She Had Lost Her Baby