Ամասիայի դատական քննություններ

Ամասյա քաղաքը՝ Սև ծովի ափին, որտեղ տեղի են ունեցել դատավարություններն ու մահապատիժները։

Ամասիայի դատավարություններ, 1921 թվականին անցկացված հատուկ ժամանակավոր դատավարություններ, որոնք կազմակերպվել են Թուրքիայի ազգային շարժման կողմից, որի նպատակն եղել է օրինական պատրվակով զանգվածաբար սպանել Պոնտոսի շրջանի հույն ներկայացուցիչներին^[1]։ Դատավարությունները տեղի են ունեցել Ամասիայում՝ ժամանակակից Թուրքիայում, Պոնտոսի հույների ցեղասպանության վերջին փուլում^[1]։ Մահապատժի ենթարկվածների ընդհանուր թիվը գնահատվում է մոտ 400-450 մարդ, որոնցից 155-ը եղել են պոնտոսի նշանավոր հույներ^[2]։

Նախապատմություն

Հիմնական հոդված՝ Հույների ցեղասպանություն

Պոնտոսի հույների դեմ օսմանյան ցեղասպանության քաղաքականությունը սկսվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկսվելուց հետո (1914 թվական), հիմնականում տեղահանության և բռնի մահվան երթերի միջոցով։ Բնաջնջման այս քաղաքականությունը սրվել է այն մեղադրանքներից հետո, թե Պոնտոսի հունական համայնքները աջակցել են ռուսական բանակին։ Արդյունքում, օսմանյան իշխանությունները հազարավոր տեղացի հույների արտաքսել են Անատոլիայի ներքին տարածքներ: Օսմանյան ցեղասպանության քաղաքականությունն ավելի կատաղի ձև է ստացել 1917 թվականին, երբ Հունաստանը մտել է Առաջին համաշխարհային պատերազմ^[3]։ Տեղահանված բնակչության մեծ մասը մահացել է հիվանդություններից, հյուծվածությունից և համաճարակներից մահվան երթերի ժամանակ: Նրանք, ովքեր կարողացել են ողջ մնալ երթերից, կամ բռնաբարվել են, ենթարկվել բռնի իսլամացման կամ սպանվել^[4]։ Միևնույն ժամանակ, թուրքական անկանոն խմբի ղեկավարները, ինչպես Թոփալ Օսմանը, որը հայտնի է Հայոց ցեղասպանության մեջ իր դերակատարմամբ^[4]։

Նույն քաղաքականությունը շարունակվել է հունա-թուրքական պատերազմի (1919-1922) բռնկումից հետո, որտեղ թուրքական անկանոն խմբերի խմբերը գործել են Մուսթաֆա Քեմալի թուրք ազգայնականների աջակցությամբ և ջարդեր են կատարել Պոնտոսի շրջանում 1920-21 թվականներին^[5]։

Դատավարություններ

Թուրք ազգայնականների նպատակը եղել է Պոնտոսի հունական էլիտայի ամփոփ դատավարություններն ու մահապատիժները։ Այսպիսով, նրանք կկարողանային իրավական պատրվակով ոչնչացնել Սև ծովի ափամերձ շրջանի հունական համայնքի հիմնական ներկայացուցիչներին՝ որպես դեռևս ակտիվ ցեղասպանական քաղաքականության մի մաս^[6]։ Այս «Անկախության տրիբունալները» անցկացվել են Անատոլիայի ներքին գործերի Ամասիայում՝ օտարերկրյա որևէ հյուպատոսարանից հեռու, արևմտյան ներկայացուցիչների ներկայությունից խուսափելու համար, քանի որ դա համարվել է «ներքին գործ»^[6]։

1920 թվականի դեկտեմբերից թուրք ազգայնականները սկսել են զանգվածաբար ձերբակալել հույն տարբեր ներկայացուցիչների Պոնտոսի շրջանի բոլոր կողմերից և բանտարկել Ամասիայում^[7][8]։ Դատավարությունները սկսվել են 1921 թվականի օգոստոսի վերջին, սակայն որևէ կոնկրետ ապացույց չի գտնվել մեղադրյալին հակաթուրքական գործունեության հետ կապելու համար^[9]։ Եղել են միայն վերացական պնդումներ, որ նրանցից ոմանք աջակցել են ռուսական բանակին Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ^[10]։ Թուրք ազգայնականները վիրավորված են եղել, երբ հետաքննությունից հետո նկատել են, որ Հունաստանի Պոնտուս Մետցիֆոնի ֆուտբոլի տեղական թիմի մարզաշապիկներին պատկերված են Հունաստանի դրոշի գույները (կապույտ և սպիտակ)^[11]։

Դատավարությունը նախագահել է մոտակա Սամսունի փաստաբան Էմին բեյ Գևեջիօղլուն^[12]։ Ամփոփ դատավարությունից հետո, որտեղ դատավորի կողմից մեղադրյալների հասցեին հայհոյանքներ են հնչեցվել, նրանց ճնշող մեծամասնության համար դատավճիռը եղել է մահապատժը՝ պատճառաբանելով, որ նրանք կազմակերպել են Պոնտոսի անկախությունը։ Դատավճիռները կայացվել են անմիջապես^[13]։

1921 թվականի օգոստոսի 20-ից սեպտեմբերի 21-ը այս վարույթների արդյունքում կախաղան են բարձրացվել Պոնտոսի շրջանի 177 հույներ^[14]։ Ամասիայի դատավարությունների արդյունքում մահապատժի ենթարկվածների ճշգրիտ թիվը հայտնի չէ, մինչդեռ գնահատականները տատանվում են 400-ից 450 հոգու միջև: 1921 թվականի սեպտեմբերի 25-ին թուրքական տեղական թերթը հրապարակել է 155 հայտնի պոնտոսի հույների ցուցակը, որոնք կախաղան են բարձրացվել Ամասիայի կենտրոնական հրապարակում^[15]։

Մահվան դատապարտվածները եղել են տեղի հունական համայնքի քաղաքական գործիչներ, գործարարներ, լրագրողներ և կրոնական գործիչներ։ Նրանց թվում է եղել Ամասիայի տեղական եպիսկոպոսի օգնական Եվթիմիոս Զելոնը, որը մահացել է բանտում՝ տիֆից։ Այնուամենայնիվ, դատարանը նրան մահապատժի է դատապարտել հետմահու, իսկ դիակը մյուսների հետ կախել են քաղաքի կենտրոնական հրապարակում^[16]։

Հետևանքներ և արձագանք

Պոնտուս Մերզիֆունտայի մի շարք ֆուտբոլիստներ (նկարում) դատապարտվել և կախաղան են բարձրացվել՝ առանց հակաթուրքական գործունեության կոնկրետ ապացույցների, թուրք ազգայնականներն իրենց վիրավորված են զգացել, քանի որ թիմի մարզաշապիկին պատկերված են Հունաստանի դրոշի գույները (կապույտ-սպիտակ)^[17]։

Ամասիայում Մուսթաֆա Քեմալի թուրքական շարժման կողմից իրականացված դատավարություններն ու մահապատիժները հանգեցրել են պոնտական հունական էլիտայի ոչնչացմանը օրինական պատրվակով^[18], 1915-1923 թվականներին Օսմանյան և թուրքական քաղաքականության հետևանքով պոնտական հունական համայնքի զոհերի ընդհանուր թիվը գնահատվում է 353,000-ից 360,000 հազար մարդ^{[19][20][21][22][23]}։

Իրագործված վայրագություններին արձագանքներ են եղել թե՛ Թուրքիայի ներսում, թե՛ դրանից դուրս։ Օսմանյան խորհրդարանի նախկին պատգամավոր Մաթաիոս Կոֆիդիսի կախաղան հանումը Ամասիայում, որը դեմ է եղել թուրքական իշխանությունների դեմ զինված դիմադրության ցանկացած ձևի, զայրույթ է առաջացրել նույնիսկ Տրապիզոնի մուսուլման բնակչության շրջանում, ովքեր հրաժարվել են համագործակցել թուրք ազգայնականների հետ՝ դրանով իսկ փրկելով մի քանի տեղացի հույների կյանքը^[24]։

Բողոքի ցույցեր են եղել Հունաստանում և Մեծ Բրիտանիայում: Ավելին, այն երկրները, որոնք այդ ժամանակ դաշնակցել են թուրք ազգայնականների հետ, ինչպես Ֆրանսիան և Իտալիան, նույնպես դատապարտել են վայրագությունները^[25]։ Պոնտոսի հույն բնակչության բնաջնջման հարցը նույնպես բարձրացվել է Միացյալ Նահանգների Կոնգրեսում 1921 թվականի դեկտեմբերի 22-ին սենատոր Ուիլյամ Հ. Քինգի կողմից^[25]։

Մահված դատապարտվածներ

• Մաթաիոս Կոֆիդիս, գործարար և քաղաքական գործիչ, Օսմանյան խորհրդարանի նախկին պատգամավոր,
• Նիկոս Կապետանիդիս, լրագրող և թերթի հրատարակիչ,
• Պավլոս Պապադոպուլոս, Սամսունի օսմանյան բանկի տնօրեն^[26],
• Իորդանիս Տոտոմանիդիս, Բաֆրայում ծխախոտի մենաշնորհի տնօրեն^[26],
• Դիմոստենես Դիմիտօղլու, բանկիր^[26],
• Մերցիվան Անատոլիայի ավագ դպրոցի ուսուցիչներ և աշակերտներ, որոնցից ոմանք դպրոցի «Պոնտուս Մերզիֆոն» ֆուտբոլային թիմի խաղացողներ են եղել^[27]։ Սպանված ուսուցիչներից երեքը՝ Չ. Եվստաթիադես, Գ. Լամպրիանոս և Դ. Թեոխարիս^[28],
• Եվթիմիոս Զելոն, Ամասիայի միտրոպոլիտ եպիսկոպոսի օգնական^[26],
• Պլատոն Այվազիդիս, Ամասիայի պրոկոնսուլ^[26],
• Գեորգիոս Թ. Կակուլիդիս, վաճառական։

Տես նաև

• Հայ մտավորականների տեղահանությունը 1915 թվականի ապրիլի 24-ին

Ծանոթագրություններ

1. Hofmann, p. 208
2. Vergeti, 1993: p. 77
3. Lieberman, 2013: p. 80
4. Gerlach, 2010: p. 118
5. Suny, Goçek, Müge, Naimark, Norman, 2011: p. 79
6. Hofmann, p. 208
7. Hofmann, p. 208
8. Tsirkinides, 1999: p. 192: "...sentenced to death 177 Greeks who were executed. Included among them was Zelon Euthemios, assistant bishop of Amassea, who died in prison from typhus, ...he ordered even the dead to be hanged with the others. Also sentenced to death in absentia were 44 Greeks..."
9. Koutsoupias, 2000: p. 407
10. Koutsoupias, 2000: p. 408
11. Telidis, Hristos. «Οι Πόντιοι που Mάτωσαν τη Φανέλα του Ελληνισμού» (հունարեն). ethnos.gr. Արխիվացված է օրիգինալից 14 July 2014-ին. Վերցված է 1 July 2014-ին.
12. Tsirkinides, 1999: p. 192: "...sentenced to death 177 Greeks who were executed. Included among them was Zelon Euthemios, assistant bishop of Amassea, who died in prison from typhus, ...he ordered even the dead to be hanged with the others. Also sentenced to death in absentia were 44 Greeks..."
13. Koutsoupias, 2000: p. 408
14. Tsirkinides, 1999: p. 192: "...sentenced to death 177 Greeks who were executed. Included among them was Zelon Euthemios, assistant bishop of Amassea, who died in prison from typhus, ...he ordered even the dead to be hanged with the others. Also sentenced to death in absentia were 44 Greeks..."
15. Vergeti, 1993: p. 77
16. Tsirkinides, 1999: p. 192: "...sentenced to death 177 Greeks who were executed. Included among them was Zelon Euthemios, assistant bishop of Amassea, who died in prison from typhus, ...he ordered even the dead to be hanged with the others. Also sentenced to death in absentia were 44 Greeks..."
17. Telidis, Hristos. «Οι Πόντιοι που Mάτωσαν τη Φανέλα του Ελληνισμού» (հունարեն). ethnos.gr. Արխիվացված է օրիգինալից 14 July 2014-ին. Վերցված է 1 July 2014-ին.
18. Hofmann, p. 208
19. BetGivargis-McDaniel, Maegan (2007). Assyrians of New Britain. Charleston, SC: Arcadia Pub. էջ 7. ISBN 9780738550121.
20. Kalayjian, Ani; Eugene, Dominique (2010). Mass trauma and emotional healing around the world : rituals and practices for resilience and meaning-making. Santa Barbara, Calif.: Praeger. էջ 311. ISBN 9780313375408.
21. Peterson, Merrill D. (2004). "Starving Armenians" : America and the Armenian Genocide, 1915-1930 and after. Charlottesville (Va.): University of Virginia Press. էջ 123. ISBN 9780813922676.
22. Vergeti, 1993: p. 82
23. Hoffman, 2007: p. 217
24. Bruce, 2006: p. 114
25. Hofmann, 2007: p. 210
26. Vergeti, 1993: p. 77
27. Telidis, Hristos. «Οι Πόντιοι που Mάτωσαν τη Φανέλα του Ελληνισμού» (հունարեն). ethnos.gr. Արխիվացված է օրիգինալից 14 July 2014-ին. Վերցված է 1 July 2014-ին.
28. Hovannisian, Richard G., ed. (2004). Armenian Sebastia/Sivas and Lesser Armenia. Costa Mesa, Calif.: Mazda Publ. էջ 223. ISBN 9781568591520. Վերցված է 20 May 2014-ին. «Professors Ch. Evstathiades, G. Lamprianos, and D. Theocharides, all former college faculty, and several students were charged with plotting armed rebellion against the Nationalist government of Turkey and were executed in Amasia in August.»

Աղբյուրներ

• Clark, Bruce (2006). Twice a Stranger: The Mass Expulsion that Forged Modern Greece and Turkey. Cambridge (Massachusetts): Harvard University Press. ISBN 9780674023680.
• Gerlach, Christian (2010-10-14). Extremely Violent Societies: Mass Violence in the Twentieth-Century World. Cambridge University Press. ISBN 9781139493512.
• Hofmann, Tessa (2007). Verfolgung, Vertreibung und Vernichtung der Christen im Osmanischen Reich : 1912-1922 (գերմաներեն) (2. Aufl. ed.). Münster: Lit. ISBN 9783825878238.
• Koutsoupias, FotiosFotios (2000). Η Εκκλησιαστική και Εκπαιδευτική Κίνηση στην Εκκλησιαστική Επαρχία Χαλδίας του Πόντου: 19ος-20ος αιώνας (Thesis) (հունարեն). Aristotle University of Thessaloniki. doi:10.12681/eadd/13619. hdl:10442/hedi/13619.
• Suny, Ronald Grigor; Goçek, Fatma Müge; Naimark, Norman M. (2011). A Question of Genocide: Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire. Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780199781041.
• Tsirkinidis, Harry (1999). At Last we Uprooted them: The Genocide of Greeks of Pontos, Thrace and Asia Minor through French Archives. Thessaloniki: Kyriakidis Brothers. ISBN 9789603434788.
• Lieberman, Benjamin (2013). The Holocaust and Genocides in Europe. New York: Continuum Publishing Corporation. ISBN 9781441194787.
• Vergeti, Maria (1993). Ethno-Regional Identity: The Case of Pontian Greeks (Thesis) (հունարեն). Panteion University. doi:10.12681/eadd/2548. hdl:10442/hedi/2548. Վերցված է 23 June 2014-ին.