Առաջային խաչաձև կապանի վնասվածք

Առաջային խաչաձև կապանի վնասվածք
Աջ ծունկ՝ պատկերված առաջակողմնային անկյունից
Տեսակligament injury?
ԲուժաքննությունԼաչմանի թեստ
Բժշկական մասնագիտությունօրթոպեդիա[1]
 Anterior cruciate ligament injuries Վիքիպահեստում

Առաջային խաչաձև կապանի վնասվածքներ են կոչվում առաջային խաչաձև կապանի (ԱԽԿ) գերձգվածությունը, մասնակի պատռվածքը կամ ամբողջական պատռվածքը[2]։ Առավել հաճախ դիտվում է ամբողջական պատռվածքը[2]։ Ախտանիշներից են՝ ցավը, վնասվածքի ժամանակ ճայթյունանման ձայնը, ծնկան անկայունությունը և հոդի շրջանում այտուցը[2]։ Սովորաբար այտուցն առաջանում է վնասվածքին հաջորդող մեկ-երկու ժամվա ընթացքում[3]։ Մոտ 50% դեպքերում վնասվում են նաև ծնկան հոդի մեջ մտնող այլ կառուցվածքներ, օրինակ՝ հարակից կապանները, աճառները կամ մահիկները[2]։Այս վնասվածքի առաջացման մեխանիզմում սովորաբար դեր է խաղում շարժման ուղղության կտրուկ փոփոխությունը, հանկարծակի կանգ առնելը, ցատկելուց հետո անզգույշ վայրէջք կատարելը, կամ ծնկան հոդի վրա ուղղակի ազդեցությունը[2]։ Այս վնասվածքն առավել հաճախ հանդիպում է մարզիկների մոտ, մասնավորապես՝ լեռնադահուկային սպորտով, ֆուտբոլով, ամերիկյան ֆուտբոլով և բասկետբոլով զբաղվողների մոտ[2][4]։ Որպես օրենք՝ ախտորոշումը կատարվում է ֆիզիկալ զննմամբ, և երբեմն ճշգրտվում մագնիսառեզոնանսային շերտագրության (ՄՌՇ) միջոցով[2]։ Ֆիզիկալ զննման ժամանակ հաճախ դիտվում է ծնկան հոդի շրջանում զգայունություն, շարժումների ծավալի նվազում և հոդի շրջանում կապանային համակարգի թուլության նշաններ[5]։

Կանխարգելումը կատարվում է նյարդամկանային մարզման և ամրապնդող վարժությունների միջոցով[6][7]։ Բուժման մոտեցումները կախված են հիվանդի հետագա ակտիվության ցանկալի մակարդակից[2]։ Այն մարդկանց դեպքում, ովքեր հետագայում չեն պլանավորում ֆիզիկապես ակտիվ ապրելակերպ վարել, ոչ վիրահատական մեթոդները (օրթեզների կիրառում, ֆիզիոթերապիա) կարող են բավարար լինել[2]։ Ֆիզիկապես ակտիվ ապրելակերպ վարել ցանկացող անձանց դեպքում հաճախ խորհուրդ է տրվում կատարել առաջային խաչաձև կապանի արթրոսկոպիկ վերականգնում[2]։ Այս դեպքում վնասված կապանը կարող է փոխարինվել հիվանդի մարմնի այլ հատվածից վերցված (կամ դիակից վերցված) ջլով[5]։ Վիրահատությունից հետո իրականացվող վերականգնողական թերապիայի ընթացքում դանդաղորեն մեծացվում են հոդում շարժումների ծավալները, ինչպես նաև ամրապնդում են ծնկան հոդի շրջանի մկանները[2]։ Եթե ցուցված է լինում վիրահատություն, ապա այն սովորաբար կատարվում է միայն վնասվածքից առաջացած բորբոքման գործընթացը վերացնելուց հետո[2]։ԱՄՆ-ում տարեկան գրանցվում է այսպիսի վնասվածքների մոտ 200,000 դեպք[3]։ Սպորտի որոշ տեսակների դեպքում կանայք ունեն առաջային խաչաձև կապանի վնասվածքի ավելի բարձր ռիսկ, մինչդեռ այլ տեսակների դեպքում ռիսկը միանման է երկու սեռերի մոտ[4][8]։ Ամբողջական պատռվածքի դեպքում շատ մարդիկ վիրահատական բուժում չստանալու դեպքում այլևս չեն կարողանում զբաղվել սպորտով, և նրանց մոտ հետագայում կարող է առաջանալ օստեոարթրիտ[3]։

Նշաններ և ախտանիշներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱԽԿ վնասվածքի դեպքում հաճախ դիտվող նշաններից են՝ ճայթյունանման ձայնը վնասվածքի պահին, դրան հաջորդող ցավը և այտուցը։ Վնասվածքից հետո Քայլելու և հոդում այլ շարժումները շարունակելու դեպքում կարող է դիտվել նաև ծնկան հոդում անկայունություն, քանի որ կապանն այլևս չի կարողանում կայուն պահել հոդը, և ոլոքը «սահում» է դեպի առաջ[9]։

ԱԽԿ սուր վնասվածքի ախտանիշներից հաճախ են դիտվում նաև շարժումների ծավալի սահմանափակումը և հոդի շրջանում ցավազգացության բարձրացումը։ Ցավը և այտուցը կարող են ինքնուրույն անցնել, սակայն ծնկան հոդում անկայունությունը կպահպանվի, և առանց բուժում ստանալու սպորտով կամ ֆիզիկական աշխատանքով զբաղվելու դեպքում վնասումը կարող է խորանալ և բարդանալ[2]։

Պատճառներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԱԽԿ պատռվածք

Պատճառներից կարող են լինել՝

  • Շարժման ուղղության կտրուկ փոփոխությունը
  • Ցատկելուց հետո անզգույշ վայրէջք կատարելը
  • Վազքի ժամանակ հանկարծակի կանգ առնելը
  • Ծնկան հոդի վրա ուղղակի ազդեցությունը՝ կոնտակտը կամ հարվածը (օր.՝ ֆուտբոլ խաղալիս կամ ճանապարհատրանսպորտային պատահարի հետևանքով)[2]

Այսպիսի շարժումների հետևանքով ոլոքը, տեղաշարժվելով, կտրուկ հեռվանում է ազդրոսկրից՝ լարելով ծնկան հոդը, որը պոտենցիալ կարող է հանգեցնել ԱԽԿ պատռվածքի՝ նույնիսկ առանց ուղղակի ազդեցության[10]։ Ռիսկի գործոններից են՝ իգական սեռը, սպորտի որոշ տեսակներով զբաղվելը, անբավարար ֆիզիկական պատրաստությունը, հոգնածությունը և խոտածածկ դաշտում խաղալը[11]։

Իգական սեռի մոտ բարձր ռիսկը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն մարզաձևերի դեպքում, որոնք ենթադրում են հաճախակի ցատկեր և շարժման ուղղության կտրուկ փոփոխություններ, կին մարզիկների մոտ ԱԽԿ վնասվածքների ռիսկը 2-8 անգամ ավելի բարձր է քան նմանատիպ մարզաձևերով զբաղվող տղամարդկանց մոտ[12]։ Ուսանողական սպորտաձևերի ազգային ասոցիացիայի (NCAA) տվյալների համաձայն՝ հայտնաբերվել է, որ վնասվածքի առաջացման հարաբերական ցուցանիշները 1000 մարզիկի հաշվարկով հետևյալն են՝

  • Տղամարդկանց բասկետբոլ՝ 0.07, կանանց բասկետբոլ՝ 0.23
  • Տղամարդկանց լաքրոս՝ 0.12, կանանց լաքրոս՝ 0.17
  • Տղամարդկանց ֆուտբոլ՝ 0.09, կանանց ֆուտբոլ՝ 0.28

Կանանց մոտ ԱԽԿ վնասվածքների դեպքերի ամենաբարձր ցուցանիշները դիտվել են գիմնաստիկայում, որտեղ վնասվածքի առաջացման հարաբերական ցուցանիշը 1000 մարզիկի հաշվարկով 0.33 է։ ԱԽԿ վնասվածքների դեպքերի ամենաբարձր ցուցաինիշներ ունեցող 4 մարզաձևերից երեքի դեպքում խոսքը գնում է կանանց սպորտի մասին՝ գիմնասիկա, բասկետբոլ և ֆուտբոլ[13]։

Որպես պատճառ համարվող անատոմիական տարբերությունները տղամարդկանց և կանանց միջև հետևյալն են՝ ծնկան հոդի ակտիվ մկանային պաշտպանվածությունը, ոտք/կոնք անկյան տարբերությունները, ինչպես նաև կապանի հարաբերական թուլությունը, որպի պատճառն է համարվում էստրոգենի և ռելաքսինի հորմոնալ ակտիվությունը[12][14]։ Ըստ որոշ տվյալների՝ հակաբեղմնավորիչ միջոցները որոշ չափով նվազեցնում են ռիսկը[15]։

Դոմինանտության տեսություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստորին վերջույթի պատկերը Q անկյան նշումով:

Ըստ որոշ հետազոտությունների՝ կան նյարդամկանային անհավասարակշռության 4 գործոններ, որոնք բարձրացնում են կանանց մոտ ԱԽԿ վնասվածքների ռիսկը։ Կին մարզիկների մոտ ցատկելիս և վայրէջք կատարելիս ծնկները հաճախ ավելի ուղիղ դիրքում են լինում, և դիպչում միմյանց, մինչդեռ իրենց մարմնի զանգվածի մեծ մասը բաժին է ընկնում մեկ ոտքի վրա, և նրանց մարմնի վերին մասը թեքվում է դեպի մի կողմը[16]։ Նկարագրվել են մի քանի տեսություններ, որոնք ավելի մանրամասն են բացատրում այս անհավասարակշռության գործոնները։ Դրանցից են՝ կապանային դոմինանտության, ազդրի քառագլուխ մկանի դոմինանտության, ոտքի դոմինանտության և իրանի դոմինանտության տեսությունները։

Ըստ կապանային դոմինանտության տեսության՝ երբ կին մարզիկները ցատկելուց հետո վայրէջք են կատարում, նրանց մկանները հարվածի ուժը բավարար չափով չեն վերցնում իրենց վրա։ Եվ, որպես հետևանք, հարվածի ուժն ընկնում է ծնկան հոդի կապանների վրա, ինչի արդյունքում կապանների վնասվածքի ռիսկը բարձրանում է[17]։ Քառագլուխ մկանի դոմինանտության տեսությունը հիմնվում է այն փաստի վրա, որ կին մարզիկները ծնկան հոդը կայուն պահելու համար առավելապես օգտագործում են քառագլուխ մկանները[17]։ Հաշվի առնելով, որ քառագլուխ մկանները հրում են ոլոքը դեպի առաջ, քառագլուխ մկանի՝ չափից ավելի կծկումը կարող է լարել առաջային խաչաձև կապանը՝ բարձրացնելով վերջինիս վնասվածքի ռիսկը։

Ոտքի դոմինանտության տեսությունը որպես հիմք է ընդունում այն, որ կանայք առավել հակված են մարմնի զանգվածն անհավասարաչափ տեղաբաշխել ոտքերի միջև, և, այսպիսով, մի ոտքի վրա ավելի շատ ծանրություն է բաժին ընկնում, քան մյուսի[18]։ Եվ, վերջապես, իրանի դոմինանտության տեսությունը պնդում է, որ տղամարդիկ, որպես օրենք, շարժման ժամանակ ավելի լավ են վերահսկում իրենց իրանի դիրքը, ինչի մասին վկայում է ներքին թեք մկանի ավելի մեծ չափով ակտիվացումը[17]։ Իգական սեռի մարզիկների մոտ ավելի մեծ է հավանականությունը, որ ցատկելուց հետո վայրէջք կատարելիս նրանց մարմնի վերին հատվածը թեքված կլինի դեպի կողմերից մեկը՝ մի ոտքը մյուսի համեմատ ավելի շատ ծանրաբեռնելով, հետևաբար՝ նրանց ծնկներին ավելի բարձր պտտական ուժ է բաժին ընկնում[19]։

Հորմոնալ և անատոմիական տարբերություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև չափահաս տարիքը՝ ԱԽԿ պատռվածքների առաջացման հաճախականության մեջ սեռերի միջև որևէ տարբերություն չի դիտվում։ Ենթադրվում է, որ սեռական հորմոնների մակարդակի փոփոխությունները, մասնավորապես՝ կանանց մոտ դաշտանային ցիկլի ընթացքում էստրոգենի և ռելաքսինի բարձր մակարդակները, նախատրամադրող գործոն են հանդիսանում ԱԽԿ պատռվածքների առաջացման համար։ Սա, ըստ երևույթին, այն պատճառով է, որ այս հորմոնները հոդն ավելի ճկվող են դարձնում, իսկ շրջակա փափուկ հյուսվածքներն՝ ավելի ձգվող[12]։

Հետազոտությունների արդյունքները ցույց են տվել, որ ուսանողական տարիքի մարզուհիները, ում օրգանիզմում ռելաքսինի կոնցենտրացիան 6 պգ/մլ-ից բարձր է, ԱԽԿ պատռվածքի չորս անգամ ավելի բարձր ռիսկ ունեն, քան նրանք, ում մոտ նշված կոնցենտրացիան ավելի ցածր է[20]։

Բացի այդ՝ կանանց մոտ սեռական հասունացման ընթացքում, սեռական հորմոնների ազդեցությամբ, կոնքը լայնանում է։ Ավելի լայն կոնքի դեպքում ֆրոնտալ հարթության մեջ ծնկան հոդի անկյունը (այսպես կոչված Q անկյուն) մեծանում է։ Տղամարդկանց մոտ Q անկյունը միջինում 14 աստիճան է կազմում, իսկ կանանց մոտ՝ միջինում 17 աստիճան։ Հնարավոր է միջոցներ ձեռնարկել՝ այս Q անկյունը նվազեցնելու նպատակով (օրինակ՝ օրթեզների կիրառում)[21]։ Այսպիսով՝ կանանց բնորոշ ավելի լայն կոնքը և ավելի մեծ Q անկյունը կարող են բարձրացնել կանանց մոտ ԱԽԿ վնասվածքների առաջացման հավանականությունը[22]։

ԱԽԿ, մկանային կարծրություն և ուժ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սեռական հասունացման ընթացքում, սեռական հորմոնները նաև ազդում են օրգանիզմում փափուկ հյուսվածքների ռեմոդելավորման գործընթացների վրա։ Հյուսվածքների ռեմոդելավորումը հանգեցնում է նրան, որ կանանց մոտ ԱԽԿ-ի չափերն ավելի փոքր են լինում, և դրանց պատռվածքները առաջանում են նույնիսկ ավելի ցածր ծանրաբեռնման դեպքերում, ինչպես նաև տղամարդկանց և կանանց միջև դիտվում են տարբերություններ կապանների և մկանների ամրության մեջ։ Մկանների ակտիվացման ընթացքում կանանց մոտ ծնկան հոդերի մկանների ամրությունը ավելի փոքր է, քան տղամարդկանց դեպքում, և, հետևաբար, նրանց ծնկան հոդերի վրա ազդող ուժն ավելի մեծ հավանականությամբ է առաջացնում ԱԽԿ պատռվածք[23]։

Բացի այդ՝ ազդրի քառագլուխ մկանն ԱԽԿ-ի անտագոնիստ է։ Ըստ մի ուսումնասիրության, որն իրականացվել է մարզուհիների շրջանում, Միչիգանի համալսարանի գիտնականների կողմից՝ կին մարզիկների 31%-ի մոտ առաջին հերթին գործարկվում էր ազդրի քառագլուխ մկանը, մինչդեռ սա դիտվում էր տղամարդկանց ընդամենը 17%-ի մոտ։ Ֆիզիկական ակտիվության ընթացքում ազդրի քառագլուխ մկանի ավելի ուժգին կծկման հետևանքով ԱԽԿ-ին բաժին ընկնող լարվածությունն էլ ավելի է մեծանում[24]։

Ախտաֆիզիոլոգիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծնկան հոդը կազմվում է երեք ոսկրով՝ ազդրոսկր, ոլոք (մեծ ոլոք) և ծնկոսկր։ Այս ոսկրերը միմյանց են ամրացած կապաններով. վերջիններս հյուսվածքների ամուր խրձեր են, որոնք հոդը կայուն են պահում քայլելիս, վազելիս, ցատկելիս և այլն։ Ծնկան հոդում կան երկու տեսակի կապաններ՝ կոլլատերալ կապաններ և խաչաձև կապաններ։

Կոլլատերալ կապաններն են՝ միջային կոլլատերալ կապանը (ծնկան ներսային կողմից) և կողմնային, կամ նրբոլոքային կոլլատերալ կապանը (դրսային կողմից)։ Այս երկու կապանները սահմանափակում են ծնկան շարժումները դեպի աջ և ձախ կողմեր[5]։

Խաչաձև կապանները դասավորված են ծնկան հոդի ներսում, “X” տառի նման, ընդ որում՝ առաջային խաչաձև կապանն անցնում է ոլոքի առաջային մասից դեպի ազդրոսկրի հետին մասը, իսկ հետին խաչաձև կապանն անցնում է ոլոքի հետին մասից դեպի ազդրոսկրի առաջային մասը։ Առաջային խաչաձև կապանը կանխում է ոլոքի տեղաշարժը ազդրոսկրի համեմատ դեպի առաջ, և ապահովում է բավարար կայունություն[5]։

Ծնկան հոդում կան նաև երկու աճառային C-աձև կառուցվածքներ, որոնք կոչվում են՝ միջային մահիկ և դրսային մահիկ, և գտնվում են ոլոքի հոդային մակերեսին՝ կատարելով ոսկրերի միջև «բարձիկների» դեր[2]։ 

Աջ ծնկահոդ. առջևից. երևում են ներքին կապանները Ձախ ծունկ. հետևից. երևում են ներքին կապանները

Ախտորոշում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆիզիկալ զննման ընթացքում կիրառվող թեստեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դեպքերի մեծ մասում ԱԽԿ վնասվածքները հնարավոր է ախտորոշել հիվանդի ծունկը զննելով և այն համեմատելով մյուս՝ չվնասված ծնկան հետ։ Երբ հիվանդը նշում է ծնկան հոդում զգացած ճայթյունանման ձայնի և հաջորդող այտուցի, ցավի և անկայունության մասին, ԱԽԿ վնասվածքի կասկածի դեպքում՝ բժիշկները սովորաբար կիրառում են մի քանի թեստեր՝ ծնկան հոդում վնասվածքի աստիճանը գնահատելու համար։ Այս թեստերից են՝ առանցքի շեղման, առաջային «դարակի» և Լաչմանի թեստերը։ Առանցքի շեղման թեստը ենթադրում է՝ ծնկան հոդի ծալման դիրքում, կոճի շրջանում պահելով՝ ոլոքի թեթևակի պտտում դեպի ներս[25]։ Առաջային դարակի թեստը կատարելիս՝ զննող բժիշկը ծալում է հիվանդի ծունկը 90 աստիճանով, այնուհետև, նստելով հիվանդի ոնտաթաթին՝ այդ կերպ ֆիքսած դիրքում է պահում ոտնաթաթը, և զգուշորեն դեպի իր կողմ է քաշում հիվանդի ոլոքը[26]։ Լաչմանի թեստը կատարվում է՝ տեղադրելով մի ձեռքը հիվանդի ազդրին, իսկ մյուս ձեռքը՝ ոլոքին՝ հրելով ոլոքը դեպի առաջ[27]։ Այս թեստերի նպատակն է՝ ստուգել, թե արդյոք ԱԽԿ-ն անվնաս է. անվնաս լինելու դեպքում այն կարողանում է սահմանափակել ոլոքի շարժումը դեպի առաջ։ Ամենից լայն տարածումը և ճանաչումը գտել է Լաչմանի թեստը, որը համարվում է նշված երեքի մեջ ամենից հավաստին[28]։

Ռադիոլոգիական հետազոտություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առաջային խաչաձև կապանի պատռվածք, որը երևում է ՄՌՇ-ով:

Չնայած, որ փորձառու մասնագետները կարող են միայն կլինիկական զննման հիման վրա ճիշտ ախտորոշում կատարել, սակայն սովորաբար ախտորոշումը հաստատվում է մագնիսառեզոնանսային շերտագրության միջոցով, որը թույլ է տալիս ստանալ ծնկան հոդի շրջանի փափուկ հյուսվածքների (կապաններ, աճառներ) ճշգրիտ պատկերներ[2]։ Այս մեթոդով հնարավոր է նաև վիզուալիզացնել այլ կառուցվածքներ, օր.՝ մահիկները կամ կոլլատերալ կապանները, որոնք նույնպես կարող են վնասված լինել[29]։ Կարող է նաև հարկ լինել իրականացնելու հավելյալ ռենտգենագրություն՝ որոշելու համար, թե արդյոք այդ շրջանի ոսկրերից մեկում կա վնասում, կոտրվածք[9]։

Ըստ երևույթին՝ ՄՌՇ-ն ԱԽԿ-ի վիճակը գնահատելու համար ամենից հաճախ կիրառվող ախտորոշիչ մեթոդն է, սակայն այն ոչ միշտ է ամենից հավաստին, քանի որ վնասվածքից հետո հոդը լցվում է արյունով, ինչը կարող է թույլ չտալ, որ ԱԽԿ-ի վիճակը լիարժեք արտացոլվի ՄՌՇ-ով[30]։

Եթե ֆիզիկալ զննմամբ և ՄՌՇ հետազոտությամբ հնարավոր չի լինում վերջնական ախտորոշում կատարել, ապա կա գնահատման մեկ այլ ձև՝ լաքսիմետրիայի թեստը (այսինքն՝ արթրոմետրիա և ստրեսային պատկերում), որոնց դեպքում գնահատվում է ուժի ազդեցության հետևանքով ծնկան տեղաշարժը[30]։

Դասակարգում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օրթոպեդիկ վիրաբույժների ամերիկյան ակադեմիան բնութագրում է ԱԽԿ-ի վնասվածքներն ըստ ծանրության, և դասակարգման մեջ առանձնացնում է 1-ին, 2-րդ և 3-րդ աստիճանի վնասվածքներ[2]։ 1-ին աստիճանի վնասվածքները տեղի են ունենում, երբ տեղի է ունենում կապանի թեթևակի գերձգում, սակայն դա չի ազդում ծնկան հոդի կայունության վրա։ 2-րդ աստիճանի վնասվածքները տեղի են ունենում, երբ կապանը գերձգվում է մինչև այն աստիճան, որ կորցնում է իր ամրությունը. սա նաև կոչվում է մասնակի պատռում։ 3-րդ աստիճանի դեպքում կապանը, լրիվ պատռվելով, բաժանվում է 2 մասի, և ծնկան հոդը լրիվ կորցնում է կայունությունը։ Սա ԱԽԿ վնասվածքի ամենից հաճախ հանդիպող տեսակն է։

ԱԽԿ վնասվածքների մոտավորապես կեսի դեպքում տեղի են ունենում նաև ծնկան հոդի բաղկացուցիչ այլ կառուցվածքների վնասվածքներ, այդ թվում՝ այլ կապաններ, մահիկներ, ոսկրերի հոդամակերեսների աճառներ։ Գոյություն ունի վնասվածքների մի համակցություն, որը կոչվում է «դժբախտ եռյակ», որի դեպքում դիտվում է առաջային խաչաձև, միջային կոլլատերալ կապանների և միջային մահիկի վնասվածք. սա տեղի է ունենում այն դեպքում, երբ ծնկան հոդի վրա ազդում է ուժ, ոտնաթաթը գետնին ֆիքսված վիճակում[31]։

Կանխարգելում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱԽԿ-ի ոչ կոնտակտային վնասվածքների թիվը պակասացնելու մեթոդների հանդեպ հետաքրքրությունը մեծ է եղել։ Միջազգային օլիմպիական կոմիտեն, կանխարգելիչ միջոցառումների բազմակողմանի ուսումնասիրություններից հետո՝ հաստատել է, որ վնասվածքի կանխարգելմանն ուղղված ծրագրերը շոշափելի արդյունք են տվել վնասվածքների թիվը պակասեցնելու գործում[32]։ Այս ծրագրերը հատկապես կարևոր են իգական սեռի մարզիկների համար (ում մոտ ԱԽԿ վնասվածքների ռիսկն ավելի բարձր է, քան տղամարդկանց մոտ) ինչպես նաև երեխաների և դեռահասների համար, ովքեր ԱԽԿ պատռվածքի կրկնման բարձր ռիսկ ունեն[33][34]։

Գիտնականները բացահայտել են, որ կին մարզիկների մոտ ցատկելուց հետո վայրէջք կատարելիս հաճախ ծնկները համեմատաբար ավելի ուղիղ դիրքով են լինում և դիպչում են միմյանց, մարմնի զանգվածի մեծ մասը տեղաբաշխվում է մեկ ոտքի վրա, և մարմնի վերին հատվածը թեքվում է դեպի մի կողմ. այս գործոնները լրացուցիչ լարում են առաջացնում ծնկան հոդի կապանների համար, և, այսպիսով՝ բարձրացնում են ԱԽԿ-ի պատռման ռիսկը[17][35]։ Կան տվյալներ, որ նյարդամկանային մարզումները (որոնք կենտրոնանում են ազդրի հետին խմբի մկանների ամրապնդման, հավասարակշռության պահպանման և ընդհանուր կայունության զարգացման վրա) նվազեցնում են ԱԽԿ-ի վնասվածքների ռիսկը, քանի որ ԱԽԿ վնասվածքի առաջացման բարձր ռիսկային շարժումներ կատարելու ժամանակ ավելի բարձր կայունություն են ապահովում։ Այսպիսի կանխարգելիչ ծրագրերն օգտակար են բոլոր մարզիկների, և, հատկապես՝ իգական սեռի դեռահաս մարզուհիների համար[19][36]։

Բուժում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱԽԿ պատռման ոչ վիրահատական բուժումը (որը նաև կոչվում է «կոնսերվատիվ վարում«» խորհուրդ է տրվում այն անձանց, ովքեր չեն պատրաստվում վարել ֆիզիկապես շատ ակտիվ ապրելակերպ և չեն զբաղվում այնպիսի մարզաձևերով, որոնք ենթադրում են կտրուկ շարժումներ։ Կոնսերվատիվ բուժումը սովորաբար ներառում է ֆիզիոթերապիա և ծնկան հոդի հատուկ օրթեզների կիրառում։ Մարզիկների դեպքում, կամ եթե կան ծնկան հոդում լրացուցիչ այլ վնասվածքներ (օր.՝ աճառի, մահիկի կամ այլ կապանների վնասումներ), սովորաբար խորհուրդ է տրվում վիրահատություն[3]։

Ոչ վիրահատական բուժում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատռված առաջային խաչաձև կապանը չի կարող ինքնուրույն վերականգնվել առանց վիրահատական միջամտության (այսինքն՝ պատռված մասերը չեն կարող կրկին միմյանց միանալ՝ կրկին առաջացնելով ֆունկցիոնալ կապան)։ Սակայն, եթե ծունկը մնա այնքան կայուն, որ վնասվածք ստացած մարդը կարողանա քայլել, և եթե նա չի պլանավորում ֆիզիկապես շատ ակտիվ ապրելակերպ վարել, բժիշկները կարող են խորհուրդ տալ ոչ թե վիրահատություն, այլ կոնսերվատիվ մոտեցումներ՝ օրթեզների օգտագործում և ֆիզիոթերապիա[2]: 

Հաճախ խորհուրդ են տրվում հանգիստ, կոմպրեսիա, բարձր դիրք, սառույցների կիրառում։ Ծունկն անկայունությունից պաշտպանելու նպատակով կարող են կիրառվել օրթեզներ, ինչպես նաև՝ հենակներ, որպեսզի վերականգնողական շրջանում հնարավոր լինի խուսափել վերջույթի ծանրաբեռնումից[37]։ Այտուցի նվազման հետ մեկտեղ՝ ֆիզիոթերապիան կարող է օգնել վերականգնել ծնկան հոդի ֆունցկիան, և ամրապնդել շրջակա մկանները (ազդրի հետին խմբի մկանները և ազդրի քառագլուխ մկանը), որպեսզի մկանները կարողանան կոմպենսացնել պատռված կապանի կորցրած ֆունկցիան և կայունացնել ծնկան հոդը։

Վիրահատական բուժում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱԽԿ-ի վերականգնման վիրահատության դեպքում պատռված ԱԽԿ-ը սովորաբար փոխարինվում է «փոխպատվաստուկով», որն իրենից ներկայացնում է ջիլ՝ վերցված այլ տեղամասից։ Այսպիսի փոխպատվաստուկները կարող են վերցվել ծնկոսկրի ջլից, ազդրի հետին խմբի մկանների ջլից, ազդրի քառագլուխ մկանի ջլից, և վերցվում են կա՛մ հենց վիրահատվող հիվանդից («ավտոտրանսպլանտացիա»), կա՛մ դիակից («ալոտրանսպլանտացիա»). Այս փոխպատվաստուկը ծառայում է որպես սքաֆոլդ (հենք), որի վրա սկսում է աճել նոր կապանային հյուսվածքը[2]։

Վիրահատության ժամանակ ծնկան հոդի մեջ է անցկացվում արթրոսկոպ կամ փոքր տեսախցիկ, ինչպես նաև կատարվում են լրացուցիչ փոքր կտրվածքներ ծնկան շուրջ, որոնցով անց են կացվում վիրահատական գործիքները։ Այսպիսի մեթոդը նվազ ինվազիվ է, և, ապացուցվել է, որ այսպիսի վիրահատությունից հետո ավելի քիչ ցավ է առաջանում, ավելի քիչ ժամանակ է պահանջվում անց կացնել հիվանդանոցում, ինչպես նաև հիվանդն ավելի արագ է ապաքինվում, քան՝ «բաց» վիրահատական մեթոդների դեպքում (երբ կատարվում է մեծ կտրվածք ծնկան առջևի հատվածում, և հոդը մերկացվում է և բացվում)[2]։

Առաջային խաչաձև կապանի վերականգնման վիրահատության անցկացման ժամկետների ընտրության վերաբերյալ որոշակի հակասական տեղեկություններ կան։ Որոշ հետազոտություններ նշում են, որ անմիջապես վնասվածքից հետո կատարված վիրահատություններն ավելի վատ արդյունք են տալիս, իսկ ըստ այլ հետազոտությունների՝ անմիջապես կատարված և հետաձգված վիրահատությունների արդյունքների միջև էական տարբերություններ չեն հայտնաբերվել[38][39]։ Օրթոպեդիկ վիրաբույժների ամերիկյան ակադեմիան նշել է, որ ըստ առկա որոշ տվյալների՝ ավելի ցանկալի է հետևել այն կլինիկական ուղեցույցներին, որոնք խորհուրդ են տալիս ԱԽԿ վերականգնումն իրականացնել վնասվածքից հետո հաջորդող 5 ամսվա ընթացքում՝ ֆունկցիան բարելավելու և ծունկը հետագա վնասվածքներից պաշտպանելու նպատակով; սակայն վիրահատության լավագույն ժամկետը որոշելու և վերջինիցս կլինիկական ելքի կախվածությունն ավելի լավ գնահատելու համար անհրաժեշտ են լրացուցիչ հետազոտություններ[40]։

Երիտասարդ մարզիկների մոտ՝ վաղ վիրահատության դեպքում ավելի մեծ է հավանականությունը վերադառնալու իրենց նախկին մարզական և ֆիզիկական ակտիվությանը, քան այն դեպքերում, երբ վիրահատությունը հետաձգվում է կամ իրականացվում է ոչ վիրահատական բուժում։ Երիտասարդ մարզիկների մոտ նաև ավելի քիչ է ծնկան հոդում անկայունության հավանականությունը, եթե նրանք վաղ են վիրահատվում[41]։

ԱՄՆ-ում տարեկան կատարվում է ավելի քան 100,000 ԱԽԿ վերականգնման վիրահատություն, որոնցից ավելի քան 95%-ի դեպքում հիվանդները բուժվում են ոչ ստացիոնար պայմաններում։ ԱԽԿ-ի վերականգնման ընթացքում առավել հաճախ կատարվող միջոցառումներից են՝ մասնակի մենիսկէկտոմիան և խոնդրոպլաստիկան[42]։

Ռեաբիլիտացիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱԽԿ վնասումից հետո կատարվող ռեաբիլիտացիայի նպատակներն են՝ վերականգնել ծնկան հոդի ամրությունը և շարժումների ծավալները։ Եթե ԱԽԿ վնասվածք ունեցող հիվանդը տանում է վիրահատություն, ապա առաջին հերթին ռեաբիլիտացիոն թերապիան պետք է կենտրոնանա շարժումների ծավալները դանդաղորեն մեծացնելու վրա, իսկ ապա՝ շրջակա մկանների ամրապնդման վրա, որպեսզի հնարավոր լինի պաշտպանել նոր ստացված "կապանը" հնարավոր վնասվածքներից և կայունացնել ծնկան հոդը։ Վերջապես, սկսվում են ֆունկցիոնալ մարզումները, որոնք համապատասխանաբար նախատեսված են լինում կոնկրետ մարզաձևերով զբաղվողների համար։ Կարող է պահանջվել 6 ամիս կամ ավել ժամանակ, մինչև որ մարզիկը վիրահատությունից հետո կկարողանա վերադառնալ սպորտ, քանի որ անհրաժեշտ է վերականգնել հավասարակշռության զգացումը և ծնկան հոդի բավարար վերահսկումը հիվանդի կողմից, որպեսզի հետագայում կանխարգելվի կրկնակի վնասվածքների առաջացումը[5]։

Կանխատեսում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջային խաչաձև կապանի վնասվածքի դեպքում կանխատեսումը, որպես օրենք, բարենպաստ է. շատ մարդկանց մոտ վնասվածքից հետո ամիսների ընթացքում ստորին վերջույթի ֆունկցիան վերականգնվում է[5]։ Նախկինում ԱԽԿ վնասվածքը մարզիկների մեծ մասի համար նշանակում էր կարիերայի ավարտ; սակայն վերջին տարիներում ԱԽԿ վերականգնման վիրահատությունները և հաջորդող ֆիզիոթերապիայի մեթոդները թույլ են տալիս շատերին վերադառնալ իրենց ակտիվության այն մակարդակին, որը կար մինչև վնասվածքը ստանալը[43]։

ԱԽԿ վնասվածքի երկարաժամկետ բարդություններից կարելի է նշել ծնկան հոդում վաղ առաջացող արթրոզը և/կամ կապանի կրկնակի պատռվածքը։ Արթրոզի ռիսկը բարձրացնող գործոններից են՝ նախնական վնասվածքի ծանրությունը, ծնկան հոդի բաղկացուցիչ այլ կառուցվածքների վնասումը, ինչպես նաև բուժումից հետո ակտիվության մակարդակի ոչ ճիշտ կառավարումը[9]։ Երբեմն ԱԽԿ պատռվածքների դեպքում բուժման չանցկացումը կարող է վնաս հասցնել ծնկան հոդի ներսում գտնվող աճառներին, քանի որ, ԱԽԿ պատռվածքի դեպքում ոլոքի և ազդրոսկրի հոդամակերեսների միջև շփումը մեծանում է[2]։

Ցավոք, իգական սեռի երիտասարդ մարզուհիների մոտ ԱԽԿ վնասվածքից ապաքինվելուց հետո ԱԽԿ կրկնակի վնասվածքի, ինչպես նաև մյուս ծնկան ԱԽԿ վնասվածքի ռիսկը բարձր է։ Որոշված է, որ մոտավորապես այս ռիսկը հետևյալն է՝ ամեն 4 երիտասարդ մարզուհուց 1-ի մոտ[44]։ Հետևաբար՝ մարզիկների մոտ պետք է անցկացնել սքրինինգ, որպեսզի բացառվեն նյարդամկանային դեֆիցիտները (այսինքն՝ մի ոտքի թուլություն մյուսի համեմատ, կամ ցատկելուց հետո ոչ ճիշտ վայրէջք) մինչև սպորտ վերադառնալը[16]։

Համաճարակաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ-ում ամեն տարի գրանցվում է ԱԽԿ պատռվածքների մոտավորապես 200,000 դեպք։ ԱԽԿ պատռվածքների նոր դեպքեր տարեկան գրանցվում են 100,000-ից մոտավորապես 69-ի մոտ. տղամարդկանց մոտ՝ ամեն 100,000-ից մոտավորապես 82-ի մոտ, իսկ կանանց մոտ՝ ամեն 100,000-ից մոտավորապես 59-ի մոտ[45]։ Ըստ տարիքի և սեռի բաժանելիս՝ իգական սեռի դեպքում 14-18 տարեկանների մոտ վնասվածքի ամենաբարձր մակարդակներն են գրանցվել՝ 100,000-ի հաշվարկով՝ 227.6։ Արական սեռի դեպքում 19-24 տարեկանների մոտ վնասվածքի ամենաբարձր մակարդակներն են գրանցվել՝ 100,000-ի հաշվարկով՝ 241։

Մարզաձևեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուսանողական տարիքի մարզիկների մոտ կրկնակի պատռվածքների դեպքերն ամենաշատն են գրանցվել ֆուտբոլով զբաղվող արական սեռի մարզիկների մոտ՝ 10,000-ից 15, այնուհետև՝ գիմնաստիկայով զբաղվող իգական սեռի մարզիկների մոտ՝ 10,000-ից 8, այնուհետև՝ ֆուտբոլով զբաղվող իգական սեռի մարզիկների մոտ՝ 10,000-ից 5.2[46]։

Ավագ դպրոցի տարիքի մարզիկների մոտ ԱԽԿ պատռվածքների առաջացման ռիսկն ավելի բարձր է, քան ոչ մարզիկների մոտ։ ԱՄՆ-ում ավագ դպրոցի տարիքի աղջիկների շրջանում, ԱԽԿ վնասվածքի առաջացման ամենաբարձր ռիսկային սպորտը ֆուտբոլն է, այնուհետև՝ բասկետբոլը, որին հաջորդում է լաքրոսը։ ԱՄՆ-ում կանանց բասկետբոլում և ֆուտբոլում ավելի շատ են դիտվում ԱԽԿ պատռվածքներ, քան բոլոր մյուս մարզաձևերում[47]։ Ըստ հետազոտությունների արդյունքների՝ ԱՄՆ-ում դպրոցական տարիքի տղաների համար այս վնասվածքի առաջացման առումով ամենաբարձր ռիսկային սպորտը բասկետբոլն էր, այնուհետև՝ լաքրոսը, որին հաջորդում էր ֆուտբոլը[48]։ Բասկետբոլում, կանանց մոտ ԱԽԿ պատռվածքի առաջացման հավանականությունը 5-8 անգամ ավելի մեծ է, քան տղամարդկանց մոտ[47]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ (unspecified title) — PMID:10875418
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 «Anterior Cruciate Ligament (ACL) Injuries-OrthoInfo - AAOS». orthoinfo.aaos.org. 2014 թ․ մարտ. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 30-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 «ACL Injury: Does It Require Surgery?-OrthoInfo - AAOS». orthoinfo.aaos.org. 2009 թ․ սեպտեմբեր. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 30-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 Prodromos CC, Han Y, Rogowski J, Joyce B, Shi K (2007 թ․ դեկտեմբեր). «A meta-analysis of the incidence of anterior cruciate ligament tears as a function of gender, sport, and a knee injury-reduction regimen». Arthroscopy. 23 (12): 1320–25. doi:10.1016/j.arthro.2007.07.003. PMID 18063176.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 «ACL Injury: Does It Require Surgery? - OrthoInfo - AAOS». Վերցված է 2018 թ․ մարտի 22-ին.
  6. ↑ Hewett TE, Ford KR, Myer GD (2006 թ․ մարտ). «Anterior cruciate ligament injuries in female athletes: Part 2, a meta-analysis of neuromuscular interventions aimed at injury prevention». The American Journal of Sports Medicine. 34 (3): 490–8. doi:10.1177/0363546505282619. PMID 16382007.
  7. ↑ Sugimoto D, Myer GD, Foss KD, Hewett TE (2015 թ․ մարտ). «Specific exercise effects of preventive neuromuscular training intervention on anterior cruciate ligament injury risk reduction in young females: meta-analysis and subgroup analysis». British Journal of Sports Medicine. 49 (5): 282–9. doi:10.1136/bjsports-2014-093461. PMID 25452612.
  8. ↑ Montalvo, Alicia M.; Schneider, Daniel K.; Yut, Laura; Webster, Kate E.; Beynnon, Bruce; Kocher, Mininder S.; Myer, Gregory D. (2018 թ․ մարտի 7). «"What's my risk of sustaining an ACL injury while playing sports?" A systematic review with meta-analysis». Br J Sports Med (անգլերեն). 53 (16): bjsports–2016–096274. doi:10.1136/bjsports-2016-096274. ISSN 0306-3674. PMC 6561829. PMID 29514822. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 22-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 «ACL injury - Symptoms and causes». Mayo Clinic (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ մարտի 22-ին.
  10. ↑ Rachel, Dedinsky; Baker, Lindsey; Imbus, Samuel; Bowman, Melissa; Murray, Leigh (2017). «Exercises That Facilitate Optimal Hamstring and Quadriceps Co-Activation to Help Decrease Acl Injury Risk in Healthy Females: A Systematic Review of the Literature». International Journal of Sports Physical Therapy. 12 (1): 3–15. PMC 5294945. PMID 28217412.
  11. ↑ «ACL injury - Symptoms and causes». Mayo Clinic (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Faryniarz, Deborah A.; և այլք: (2006). «Quantitation of Estrogen Receptors and Relaxin Binding in Human Anterior Cruciate Ligament Fibroblasts». In Vitro Cellular & Developmental Biology – Animal. 42 (7): 176–181. doi:10.1290/0512089.1. JSTOR 4295693. PMID 16948498.
  13. ↑ Hootman JM, Dick R, Agel J (April–June 2007). «Epidemiology of collegiate injuries for 15 sports: summary and recommendations for injury prevention initiatives». Journal of Athletic Training. 42 (2): 311–9. PMC 1941297. PMID 17710181.
  14. ↑ Wojtys EM, Huston LJ, Schock HJ, Boylan JP, Ashton-Miller JA (2003 թ․ մայիս). «Gender differences in muscular protection of the knee in torsion in size-matched athletes». The Journal of Bone and Joint Surgery. American Volume. 85-A (5): 782–9. doi:10.2106/00004623-200305000-00002. PMID 12728025.
  15. ↑ Samuelson, Kathleen; Balk, Ethan M.; Sevetson, Erika L.; Fleming, Braden C. (November–December 2017). «Limited Evidence Suggests a Protective Association Between Oral Contraceptive Pill Use and Anterior Cruciate Ligament Injuries in Females: A Systematic Review». Sports Health. 9 (6): 498–510. doi:10.1177/1941738117734164. ISSN 1941-0921. PMC 5665118. PMID 29016234.
  16. ↑ 16,0 16,1 «Biomechanical measures of neuromuscular control and valgus loading of the knee predict anterior cruciate ligament injury risk in female athletes: a prospective study». The American Journal of Sports Medicine. 33 (4): 492–501. 2005 թ․ ապրիլ. doi:10.1177/0363546504269591. PMID 15722287. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 18-ին. {{cite journal}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Hewett TE, Ford KR, Hoogenboom BJ, Myer GD (2010 թ․ դեկտեմբեր). «Understanding and preventing acl injuries: current biomechanical and epidemiologic considerations - update 2010». North American Journal of Sports Physical Therapy. 5 (4): 234–51. PMC 3096145. PMID 21655382.
  18. ↑ Pappas E, Carpes FP (2012 թ․ հունվար). «Lower extremity kinematic asymmetry in male and female athletes performing jump-landing tasks». Journal of Science and Medicine in Sport. 15 (1): 87–92. doi:10.1016/j.jsams.2011.07.008. PMID 21925949.
  19. ↑ 19,0 19,1 Emery, Carolyn; Roy, Thierry-Olivier; Whittaker, Jackie; Nettel-Aguirre, Alberto; van Mechelen, Willem (2015 թ․ ապրիլի 1). «Neuromuscular training injury prevention strategies in youth sport: A systematic review and meta-analysis». British Journal of Sports Medicine. 49 (13): 865–870. doi:10.1136/bjsports-2015-094639. PMID 26084526.
  20. ↑ Dragoo, Jason; Castillo, Tiffany; Braun, Hillary; Ridley, Bethany; Kennedy, Ashleigh; Golish, Raymond (2011 թ․ հուլիսի 7). «Prospective Correlation Between Serum Relaxin Concentration and Anterior Cruciate Ligament Tears Among Elite Collegiate Female Athletes». Journal of Sports Medicine. 39 (10): 2175–80. doi:10.1177/0363546511413378. PMID 21737831.
  21. ↑ McLean SG, Huang X, van den Bogert AJ (2005 թ․ հոկտեմբեր). «Association between lower extremity posture at contact and peak knee valgus moment during sidestepping: implications for ACL injury». Clinical Biomechanics. 20 (8): 863–70. doi:10.1016/j.clinbiomech.2005.05.007. PMID 16005555.
  22. ↑ Griffin, Letha (2008). «Risk and Gender Factors for Noncontact Anterior Cruciate Ligament Injury». The anterior cruciate ligament : reconstruction and basic science. Saunders/Elsevier. էջեր 18–27. ISBN 978-1-4160-3834-4.
  23. ↑ Slauterbeck JR, Hickox JR, Beynnon B, Hardy DM (2006 թ․ հոկտեմբեր). «Anterior cruciate ligament biology and its relationship to injury forces». The Orthopedic Clinics of North America. 37 (4): 585–91. doi:10.1016/j.ocl.2006.09.001. PMID 17141016.
  24. ↑ Biondino CR (1999 թ․ նոյեմբեր). «Anterior cruciate ligament injuries in female athletes». Connecticut Medicine. 63 (11): 657–60. PMID 10589146.
  25. ↑ «Pivot Shift Test - Orthopedic Examination of the Knee - PHYSICAL THERAPY WEB». PHYSICAL THERAPY WEB (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ մարտի 22-ին.
  26. ↑ «Anterior Drawer Test - Orthopedic Examination of the Knee - PHYSICAL THERAPY WEB». PHYSICAL THERAPY WEB (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ մարտի 22-ին.
  27. ↑ «Lachman Test». Physiopedia (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ մարտի 22-ին.
  28. ↑ van Eck CF, van den Bekerom MP, Fu FH, Poolman RW, Kerkhoffs GM (2013 թ․ օգոստոս). «Methods to diagnose acute anterior cruciate ligament rupture: a meta-analysis of physical examinations with and without anaesthesia». Knee Surgery, Sports Traumatology, Arthroscopy. 21 (8): 1895–903. doi:10.1007/s00167-012-2250-9. PMID 23085822.
  29. ↑ «MRI for Anterior Cruciate Ligament Injury: Overview, Anatomy, Mechanism of Injury». 2017 թ․ հոկտեմբերի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 22-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  30. ↑ 30,0 30,1 Rohman, Eric M.; Macalena, Jeffrey A. (2016 թ․ հունիսի 1). «Anterior cruciate ligament assessment using arthrometry and stress imaging». Current Reviews in Musculoskeletal Medicine (անգլերեն). 9 (2): 130–138. doi:10.1007/s12178-016-9331-1. ISSN 1935-973X. PMC 4896874. PMID 26984335.
  31. ↑ O'Donoghue DH (1950 թ․ հոկտեմբեր). «Surgical treatment of fresh injuries to the major ligaments of the knee». The Journal of Bone and Joint Surgery. American Volume. 32 A (4): 721–38. PMID 14784482.
  32. ↑ Ardern, Clare L.; Ekås, Guri Ranum; Grindem, Hege; Moksnes, Håvard; Anderson, Allen F.; Chotel, Franck; Cohen, Moises; Forssblad, Magnus; Ganley, Theodore J. (2018 թ․ ապրիլի 1). «2018 International Olympic Committee consensus statement on prevention, diagnosis and management of paediatric anterior cruciate ligament (ACL) injuries». Br J Sports Med (անգլերեն). 52 (7): 422–438. doi:10.1136/bjsports-2018-099060. ISSN 0306-3674. PMC 5867447. PMID 29478021. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 21-ին.
  33. ↑ Lang PJ, Sugimoto D, Micheli LJ (2017 թ․ հունիսի 12). «Prevention, treatment, and rehabilitation of anterior cruciate ligament injuries in children». Open Access Journal of Sports Medicine. 8: 133–141. doi:10.2147/OAJSM.S133940. PMC 5476725. PMID 28652828.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  34. ↑ Dekker, Travis J.; Godin, Jonathan A.; Dale, Kevin M.; Garrett, William E.; Taylor, Dean C.; Riboh, Jonathan C. (2017 թ․ հունիսի 7). «Return to Sport After Pediatric Anterior Cruciate Ligament Reconstruction and Its Effect on Subsequent Anterior Cruciate Ligament Injury». The Journal of Bone and Joint Surgery (անգլերեն). 99 (11): 897–904. doi:10.2106/jbjs.16.00758. ISSN 0021-9355. PMID 28590374.
  35. ↑ Boden BP, Sheehan FT, Torg JS, Hewett TE (2010 թ․ սեպտեմբեր). «Noncontact anterior cruciate ligament injuries: mechanisms and risk factors». The Journal of the American Academy of Orthopaedic Surgeons. 18 (9): 520–7. doi:10.5435/00124635-201009000-00003. PMC 3625971. PMID 20810933.
  36. ↑ Myer GD, Sugimoto D, Thomas S, Hewett TE (2013 թ․ հունվար). «The influence of age on the effectiveness of neuromuscular training to reduce anterior cruciate ligament injury in female athletes: a meta-analysis». The American Journal of Sports Medicine. 41 (1): 203–15. doi:10.1177/0363546512460637. PMC 4160039. PMID 23048042.
  37. ↑ «Common Sports Injuries and Their Prevention». Fitness and Exercise Sourcebook (English). Omnigraphics. 2011. էջ 463. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 19-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  38. ↑ Jarvela, Timo (2008 թ․ փետրվար). «Double-bundle anterior cruciate ligament reconstruction using hamstring autografts and bioabsorbable interference screw fixation: prospective, randomized, clinical study with 2-year results». The American Journal of Sports Medicine. 36 (2): 290–297. doi:10.1177/0363546507308360. PMID 17940145.
  39. ↑ Bottoni, Craig R. (2008 թ․ ապրիլ). «Postoperative range of motion following anterior cruciate ligament reconstruction using autograft hamstrings: a prospective, randomized clinical trial of early versus delayed reconstructions». American Journal of Sports Medicine. 36 (4): 656–662. doi:10.1177/0363546507312164. PMID 18212347.
  40. ↑ «OrthoGuidelines». Վերցված է 2018 թ․ մարտի 23-ին.
  41. ↑ Ramski DE, Kanj WW, Franklin CC, Baldwin KD, Ganley TJ (2014 թ․ նոյեմբեր). «Anterior cruciate ligament tears in children and adolescents: a meta-analysis of nonoperative versus operative treatment». The American Journal of Sports Medicine. 42 (11): 2769–76. doi:10.1177/0363546513510889. PMID 24305648.
  42. ↑ Mall NA, Chalmers PN, Moric M, Tanaka MJ, Cole BJ, Bach BR, Paletta GA (2014 թ․ հոկտեմբեր). «Incidence and trends of anterior cruciate ligament reconstruction in the United States». The American Journal of Sports Medicine. 42 (10): 2363–70. doi:10.1177/0363546514542796. PMID 25086064.
  43. ↑ «Anterior Cruciate Ligament Injury». Վերցված է 2018 թ․ մարտի 23-ին.
  44. ↑ Paterno, MV (2010 թ․ հոկտեմբեր). «Biomechanical measures during landing and postural stability predict second anterior cruciate ligament injury after anterior cruciate ligament reconstruction and return to sport». American Journal of Sports Medicine. 38 (10): 1968–1978. doi:10.1177/0363546510376053. PMC 4920967. PMID 20702858.
  45. ↑ Sanders, Thomas L.; Kremers, Hilal Maradit; Bryan, Andrew J.; Larson, Dirk R.; Dahm, Diane L.; Levy, Bruce A.; Stuart, Michael J.; Krych, Aaron J. (2016 թ․ փետրվարի 26). «Incidence of Anterior Cruciate Ligament Tears and Reconstruction: A 21-Year Population-Based Study». The American Journal of Sports Medicine (անգլերեն). 44 (6): 1502–7. doi:10.1177/0363546516629944. PMID 26920430.
  46. ↑ Gans, Itai; Retzky, Julia S.; Jones, Lynne C.; Tanaka, Miho J. (2018 թ․ հունիսի 13). «Epidemiology of Recurrent Anterior Cruciate Ligament Injuries in National Collegiate Athletic Association Sports: The Injury Surveillance Program, 2004-2014». Orthopaedic Journal of Sports Medicine. 6 (6): 232596711877782. doi:10.1177/2325967118777823. ISSN 2325-9671. PMC 6024527. PMID 29977938.
  47. ↑ 47,0 47,1 Ireland, Mary Lloyd; Gaudette, Michael; Crook, Scott (1997 թ․ մայիս). «ACL Injuries in the Female Athlete». Journal of Sport Rehabilitation. 6 (2): 97–110. doi:10.1123/jsr.6.2.97.
  48. ↑ Gornitzky AL, Lott A, Yellin JL, Fabricant PD, Lawrence JT, Ganley TJ (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Sport-Specific Yearly Risk and Incidence of Anterior Cruciate Ligament Tears in High School Athletes: A Systematic Review and Meta-analysis». The American Journal of Sports Medicine. 44 (10): 2716–2723. doi:10.1177/0363546515617742. PMID 26657853.