Գեորգե Ասաքի

Գեորգե Ասաքի
մոլդ.՝ Георге Асаки
Ծնվել էմարտի 1 (12), 1788[1]
ԾննդավայրՀերցա, Մոլդովական իշխանություն
Վախճանվել էնոյեմբերի 12 (24), 1869[1] (81 տարեկան)
Վախճանի վայրՅաշ, Վալախիայի և Մոլդովայի միացյալ իշխանություն[2][1]
Մասնագիտությունլեզվաբան, վիմագրող, բանաստեղծ, ճարտարագետ, պատմաբան, ճարտարապետ, գրող, նկարիչ, դրամատուրգ, լրագրող, թարգմանիչ, արձակագիր, ուսուցիչ և հրապարակախոս
Լեզուռումիներեն
Ազգությունհայ
Քաղաքացիություն Մոլդովական իշխանություն,  Վալախիայի և Մոլդովայի միացյալ իշխանություն և  Ռումինիա
ԿրթությունԼվովի համալսարան
ԱմուսինԵլենա Ասաքի
ԶավակներHermiona Asachi?
Изображение автографа
 Gheorghe Asachi Վիքիպահեստում

Գեորգե Լազարի Ասաքի (մարտի 1 (12), 1788[1], Հերցա, Մոլդովական իշխանություն - նոյեմբերի 12 (24), 1869[1], Յաշ, Վալախիայի և Մոլդովայի միացյալ իշխանություն[2][1]), հայազգի ռումինական գրող, լուսավորիչ։ Փիլիսոփայության դոկտոր։ Արտասահմանյան գիտական ընկերությունների անդամ։

Ծնվել է գրող, հոգևորական, հայազգի Լազար Ասաքիևիչի ընտանիքում։ 1796-1804 թվականներին սովորել է Լվովում, ապա՝ Վիեննայում և Իտալիայում։ Ռումինիայի և մոլդովայի գրականության պատմության մեջ նշանակալի դեր են կատարել Գեորգե Ասաքիի բանաստեղծությունները, առակները, պատմական նորավեպերը։

Մոլդովայում բացել է առաջին ազգային դպրոցը և ճարտարագիտական ուսումնարանը։ Կազմակերպել է ռումինիայի առաջին թատերական ներկայացումները (1816), Յաշում հիմնել փիլիսոփայության իրավունքի և աստվածաբանության Միհըյլյան ակադեմիան (1835), երաժշտադրամատիկական դպրոց (1836), գրել է պիեսներ, զբաղվել նկարչությամբ։

Իր հիմնադրած «Ալբինա» (1835) տպարանում հրատարակել է իր խմբագրած լրագրերը և գիտական պարբերականները («Գազետ դը Մոլդովա» («Մոլդովական լրագիր»), «Ալբինա Ռոմընեասկը» («Մեղու Ռումինիո»)), լուսաբանել է հայկական մշակութային հարցեր, տպագրել նմուշներ հայ գրականությունից, կազմել «Ֆրանս-ռումինական հանրագիտարանը»։

Լույս է ընծայել «Վավերաթղթերի հավաքածու» ժողովածուն (1853, ռումիներեն), որն արժեքավոր նյութեր է պարունակում մոլդովահայության մասին[3][4]։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գեորգե Ասաքին ծնվել է Մոլդովայի հյուսիսում՝ Հերցա քաղաքում (այժմ՝ Ուկրաինայի Չեռնովցիի մարզի Հերցայի շրջան) 1788 թվականին։ Ընտանիքը նախկինում ապրել է Տրանսիլվանիայում, որտեղ հայտնի է եղել Ասաքիևիչ (Asachievici) ազգանունով։ Հայրը՝ Ղազար Ասաքին, հայկական ծագումով ուղղափառ քահանա էր, իսկ մայրը՝ Ելենան, Տրանսիլվանիայի քահանայի դուստրը։ Հերթական ռուս-թուրքական պատերազմի սկսվելուց հետո ընտանիքը տեղափոխվել է Բուկովինա, այնուհետև Գալիցիա։ Մոտավորապես 1795 թվականին նրանք բնակություն են հաստատել Լվովում։ Այստեղ Ասաքին սովորել է ճիզվիտական քոլեջում, իսկ 1803–1804 թվականներին՝ Լվովի համալսարանի փիլիսոփայութան ֆակուլտետում։ Երկու տարի սովորելուց հետո վերադարձել է Մոլդովա։ Ասաքիի մայրը շուտով մահացել է, իսկ հայրը նշանակվել է Մոլդովական թեմի ավագ քահանա և տեղափոխվել Յաշ։

1805 թվականի սկզբին Գեորգե Ասաքին հիվանդացել է մալարիայով և բժիշկների առաջարկությամբ բուժման նպատակով մեկնել Վիեննա։ Նա ստացել է պետական կրթաթոշակ և սովորել մաթեմատիկա, աստղագիտություն և գեղանկարչություն։ Այդ ժամանակ Վիեննան գրավված է եղել Նապոլեոնյան բանակի կողմից։ 1808 թվականին, ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ Մոլդովայում ռուսական ռազմական վարչակազմի ժամանակ, Ասաքիի հայրը խնդրել է Պավել Չիչագովին իր որդուն շնորհի լեյտենանտի կոչում և նշանակի ինժեներական կորպուսի ղեկավար, սակայն Գեորգե Ասաքին հրաժարվել է ստանձնել պաշտոնը և նույն թվականի ապրիլին Վիեննայից մեկնել է Իտալիա։ Նա մտադիր էր ուսումը շարունակել Հռոմում, սակայն ճանապարհին այցելում է Տրիեստ, Վենետիկ, Պադովա, Ֆեռարա, Բոլոնիա և Ֆլորենցիա և մայրաքաղաք է հասնում հունիսի 11-ին։ Օգոստոսի 19-ին նա մեկնում է Սիցիլիա՝ անցնելով Նեապոլով և Պոմպեյով։ Ասաքին առանց ուղեկցողի իջնում է Վեզուվի խառնարան։

Երիտասարդ Ասաքին

Շուտով Ասաքին վերադարձել է Հռոմ, որտեղ սովորել է իտալական գրականություն, հնագիտություն, գեղանկարչություն և քանդակագործություն։ 1809 թվականին նա հանդիպել է միլանցի վաճառականի 19-ամյա դստերը՝ Բիանկա Միլեզիին (Bianca Milesi), ով դարձել է Ասաքիի ոգեշնչման հիմնական աղբյուրը և օգնել նրան «արվեստագետից դառնալ բանաստեղծ»։ Բիանկա Միլեզին ամուսնացել է ֆրանսիացի բժշկի հետ 1825 թվականին և մահացել խոլերայից 1849 թվականին։

Այդ ժամանակ Ասաքին գրել է իր առաջին բանաստեղծությունները, որոնց համար մրցանակ է ստացել Ռումինիայի գրական ընկերությունից։ Այդ շրջանի բանաստեղծություններից է «Viitorul»-ը («Ապագա»), որտեղ Ասաքին ազգային վերածննդի կոչ է անում։ Ասաքին հետաքրքրվել է Դակիայի հնագույն պատմությամբ, ուսումնասիրել է Տրայանոսի սյան վրայի պատկերները, Վատիկանի գրադարանում փնտրել է Դակիայի և Դանուբյան իշխանությունների պատմության փաստաթղթերը։ 1812 թվականին Գեորգե Ասաքին վերադարձել է Մոլդովիա՝ նախ ժամանելով Գալաց, իսկ օգոստոսի 30-ին՝ Յաշ։ Դրանից որոշ ժամանակ առաջ, Բուխարեստի հաշտության պայմանագրի համաձայն, Մոլդովան վերադարձել է Օսմանյան կայսրության կազմ, իսկ կառավարիչ է նշանակվել Սկարլատ Կալիմակին։

Ասաքին մեծ ջանքեր է գործադրել ազգային մշակույթի և կրթության զարգացման համար։ 1814 թվականին Կառավարական ակադեմիայում կազմակերպել է ինժեներ-հողաշինարարների դասընթացներ, որտեղ առաջին անգամ ռումիներենով դասախոսություններ է կարդացել մաթեմատիկայի, գեոդեզիայի և ճարտարապետության մասին։ Ասաքին կազմակերպել է իր մայրենի լեզվով առաջին թատերական ներկայացումները (1816)։

Ասաքիի մշակութային գործունեությունը ընդհատվել է 1821 թվականին հունական հեղափոխությամբ, որը սկսվել է Մոլդովիայի տարածքում և դարձել թուրքական բանակի և հույն ապստամբների մարտերի թատերաբեմ։ Ինչպես շատ այլ մոլդովացիներ, Ասաքին ապաստան է գտել ռուսական տարածքում։ Մեկ տարի անց նա վերադարձել է, քանի որ Օսմանյան կայսրությունը վերջ է դրել Մոլդովայում ֆանարիոտական ռեժիմին, և Իոան Ստուրձան դարձել է կառավարիչ, ով Ասաքիին նշանակել է Ավստրիայում իր դիվանագիտական ներկայացուցիչ և այդ կապակցությամբ նրան շնորհել ազնվականության կոչում։ Ասաքին այդ պաշտոնը զբաղեցրել է 1822 թվականի նոյեմբերի 30-ից մինչև 1827 թվականի փետրվարը։

Ասաքին կյանքի վերջին տարիներին

Վիեննայում Ասաքին հանդիպել է ավստրիացի Էլենա Տաուբերին՝ Ստուրձայի երեխաների նախկին տնային դաստիարակչուհուն և վաճառական Կիրյակո Մելիրատոյի այրուն։ 1827 թվականին նրանք ամուսնացել են Յաշի ուղղափառ եկեղեցում։ Ելենան ուներ երեք երեխա նախորդ ամուսնությունից (աղջիկը՝ Հերմիոնան և երկու տղաները՝ Ալեքսանդրը և Դիմիտրին), որոնց Ասաքին որդեգրել է։

1827 թվականին Ասաքին վերադարձել է հայրենիք և նշանակվել կրթության դեպարտամենտի խորհրդական՝ ստանալով Աղա տիտղոսը։ 1828 թվականին նա օժանդակել է տարրական դպրոցի և Վասիլևայի գիմնազիայի բացմանը, որը կրել է Վասիլ Լուպուի անունը։ Ադրիանապոլսի հաշտության կնքումից հետո Դանուբյան իշխանությունների վրա ստեղծվել է ռուսական պրոտեկտորատ և Ասաքին ընտրվել է Օրգանական կանոնակարգի մշակման մոլդովական կոմիտեի քարտուղար։ 1829 թվականին նրա խմբագրությամբ, ռուսական վարչակազմի հավանությամբ, սկսել է լույս տեսնել մոլդովական առաջին թերթը՝ «Ալբինա ռոմինյասկե»-ն («Albina Romineasca» (1829-1849): 1830 թվականին Ասաքին ընդգրկվել է Սանկտ Պետերբուրգ մեկնող պատվիրակության կազմում, որպեսզի համաձայնեցնի Օրգանական կանոնակարգը Ռուսաստանի կառավարության հետ։ Ասաքիի վրա մեծ տպավորություն է թողել Ռուսաստանում պետական ինստիտուտների գործունեության սկզբունքները, և նա փորձել է դրանք վերարտադրել Մոլդովայում։ Սանկտ Պետերբուրգից վերադառնալուց հետո նա դարձել է պետական արխիվի ղեկավար, հրատարակել է մի շարք փաստաթղթեր երկրի պատմության վերաբերյալ, ստեղծել «Բժիշկների և բնագետների ընկերություն», հիմնել տպավիմագրատուն և Մոլդովայում թղթի առաջին գործարանը, հրատարակել ամսագրեր և դասագրքեր։

1834 թվականից ի վեր Ասաքին նոր տիրակալ Միխայիլ Ստուրձայի ամենամոտ զինակիցն է եղել և օժանդակել է մոլդավերեն լեզվով ուսուցմանը։ 1840-ական թվականներին պաշտպանել է պահպանողական արժեքները, դեմ է արտահայտվել ժողովրդականություն վայելող ազատական շարժմանը, 1848 թվականի մոլդովական հեղափոխությանը և Վալախիայի հետ Մոլդովական իշխանությունների միությանը և ակտիվ քայլեր է ձեռնարկել այդ միությունը կանխելու համար։

Միավորումից հետո Յաշում տեղի են ունեցել ժողովրդական հուզումներ՝ ընդդեմ միության երկարաձգման Կուզայի կառավարման վերջում (1866 թվականի ապրիլի 14), Ասաքին հարցաքննվել է ապստամբության հրահրման կասկածանքով։ Ավելի ուշ նրան մերժել են մասնակցել Ռումինիայի ակադեմիայի ստեղծմանը։

Տարբեր ֆինանսական կազմակերպություններում ներգրավվածությունը 1862 թվականին հանգեցրել է նրա սնանկացմանը։ Ասաքին երկար ժամանակ կախված է եղել պարտատերերից և միայն 1869 թվականի փետրվարին կառավարությունը նրան 8888 լեյ թոշակ է հատկացրել «1813-1862 թվականներին երկրին մատուցած ծառայությունների համար»։

Մի քանի ամիս անց Գեորգե Ասաքին մահացել է։ Նա թաղված է Յաշի Քառասուն Սրբերի եկեղեցում։

Հայտնի են Ասաքիի «Բանաստեղծություններ» (1836), «Ընտիր առակներ» (1836), «Իշխանուհի Ռուկսանան» (1841), «Մոլդավուհի Ելենան» (1851), «Սպիտակ հովիտ» (1855) պատմական նովելները և այլն։ Նրա գրական ստեղծագործությունները համատեղում են դասականությունը ռոմանտիզմի հետ։ Ասաքին հաճախ օգտագործել է մոլդովական արխաիզմներ և ռեգիոնալիզմներ։

Ստեղծագործություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երիտասարդ տարիներին Ասաքին մոլդովական իդեալիստների սերնդի ամենանշանակալի ներկայացուցիչներից է եղել[5]։ Իր ժամանակի համատեքստում, երբ ռոմանտիզմը և ուշ կլասիցիզմը գոյակցում էին, Ասաքին, Գրիգորե Ալեքսանդրեսկուի, Ջորջ Բարոնզիի և այլոց հետ միասին հարել է կլասիցիզմին[6][7]։ Գրականագետ Գաբարետ Իբրեիլյանուն պնդում է, որ Ասաքիի ստեղծագործությունը ներկայացնում է անցում կլասիցիզմից, որը ներկայացնում էր Կոստակա Կոնակին, դեպի ռոմանտիզմ, ինչպես արտացոլված է երիտասարդ Վասիլե Ալեքսանդրիի և Դիմիտրի Բոլինտինեանուի ստեղծագործություններում[8]։ Ասաքին հանձնարարում էր իր ուսանողներին սովորել իտալական գրականություն և հավանություն չէր տալիս ֆրանսիական գրական ազդեցությանը[8]։

Ասաքիի ստեղծագործության հիմքը կազմում են բանաստեղծությունները, որոնցից առաջինները գրվել են իտալերեն[8][9], ինչպես նաև մեծ թվով պատմվածքներ և նովելներ, որտեղ նա նկարագրել է լեգենդար պատմական իրադարձություններ և օգտագործել ռումինական դիցաբանությունը[10]։ Ասաքիի ստեղծագործության վրա մեծ ազդեցություն են ունեցել Վերածննդի հեղինակները (Ֆրանչեսկո Պետրարկա, Լուդովիկո Արիոստո, Տորկվատո Տասսո) և այնպիսի ժամանակակիցներ, ինչպիսիք են Սալվատորե Ռոզան, Թոմաս Գրեյը, Գոտֆրիդ Ավգուստ Բյուրգերը, Վասիլի Ժուկովսկին, Ջորջ Բայրոնը և Ֆրիդրիխ Շիլլերը[6]։

Ասաքին հնարել է մտացածին երկիր, որը կոչվում էր «Դոկիա» (Dochia)՝ ակնարկ Դակիայի և առասպել Դոկիա կնոջ մասին։ Այդ երկրում առկա է Չախլեու լեռնազանգված՝ Պիոն (Pion) անունով[10]։ Դոկիան հիշատակվում է նաև Մոլդովական Իշխանության առաջին տիրակալ Դրագոշի մասին էպիկական նովելում, որտեղ հնագույն տարեգրությունների տվյալները միահյուսված են հեղինակի երևակայության արգասիքի հետ[11]։

Հիշատակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • «Ընտիր առակներ», 1836։
  • «Բանաստեղծություններ» 1836։
  • «Իշխանուհի Ռոքսանա», 1841։
  • «Մոլդավուհի Ելենան», 1851։
  • «Ճերմակ հովիտը», 1855։

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • История литературий молдовенешть. — Вып. 1. — Киш., 1958.
  • Левит Е. Георге Асаки. — Киш., 1966.
  • Булгару М.Д. Георге Асаки. — Киш.: Картя молдовеняскэ, 1987. — 123 с. — (Молдавские мыслители).

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Асаки Георге // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  3. ↑ Ով ով է. Հայեր. Կենսագրական հանրագիտարան, հատոր առաջին, Երևան, 2005.
  4. ↑ Արծվի Բախչինյան, Ծագումով հայ են, Ե., «Ապոլլոն», 1993, էջ 35։
  5. ↑ Cărăbuş, p. 194—195
  6. ↑ 6,0 6,1 Călinescu, p.53-56
  7. ↑ Măciucă, p. XXI
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Ibrăileanu, Amestec de curente…
  9. ↑ Călinescu, p.53
  10. ↑ 10,0 10,1 Călinescu, p.54, 55
  11. ↑ Călinescu, p.55

Աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Ефим Давидович Левит Писатель-просветитель, друг России. — Исторические новеллы. Дневник молдавского путешественника. Избранные статьи. — Кишинёв: Литература артистикэ, 1988. — С. 3—12. — 167 с. — ISBN 5368000413
  • Cãrãbuş G. G. Gheorghe Asachi — un separatist «avant la lettre» // Codrul Cosminului. —Suceava, 2004. — № 10.
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գեորգե Ասաքի» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 553)։