Զաթար

Զաթարի խոշոր մասշտաբներով արված լուսանկարը, զոպայի, սումակի, քնջութի և աղի խառնուրդով:

Զաթար (արաբ․՝ زَعْتَر‎‎‎, IPA: [ˈzaʕtar]), խոհարարական բույս է կամ բույսերի ընտանիք։ Այն նաև համեմունքային խառնուրդի անվանում է և հիմնականում օգտագործվում է որպես համեմունք։ Համեմունքն իր մեջ պարունակում է հենց խոտաբույսը, քունջութի տապակած սերմեր, չորացրած աղտոր (sumac), հաճախ աղ, ինչպես նաև այլ համեմունքներ^[1]։ Որպես Միջին Արևելյան խոտաբույսերին հարակից ընտանիք՝ այն պարունակում է խնկածաղկի (Origanum, Oregano) դասին պատկանող բույսեր՝ վայրի անանուխ (ռեհան, ուրց) (basil, thyme), ուրց (Thymus vulgaris, ծագումը ուրց բառից), կորթին ( ծիթրոն) և խնկենի (savory)^[2]: Միայն զաթար անունը ավելի շուտ վերաբերում է սիրիական խնկածաղկին, որ աստվածաշնչյան գրականության մեջ զոպան է (անգլ.` hyssop), (եբրայերեն`אזוב‎ [eˈzov])^[3]: Այն օգտագործվում է լևանտական խոհանոցում։ Թե՛ խոտաբույսը, թե՛ համեմունքային խառնուրդը տարածված են ողջ Միջին Արևելքում^[4][5]։

Origanum syriacum-ը գարնանը

Ստուգաբանություն

Զաթարի թուփը Երուսաղեմում

Origanum syriacum-ը

Ըստ Իգնաս Գելբի (Ignace Gelb), աքքադերեն լեզվով` բառը, որը կարելի է կարդալ սարսար, կարող է վերաբերել համեմունքների բույսին։ Այս բառը կարող էր հաստատվել սիրիական սատրում, իսկ արաբերեն լեզվով զաթարը (կամ սատար), հավանաբար լատինական կորթին աղբյուրն է^[6]։ Կորթինը (Satureia, Satureja) Satureja thymbra ընտանիքին պատկանող բույսերի կծու տեսակն է, որի ընդհանուր և էթնիկ անվանումները ներառում են «Պարսկական զաթար», «Զաթար ռոմին» (Հռոմեական զոպա), և «Զաթար ֆրանջի» (Եվրոպական զոպա)։ Ժամանակակից եբրայերեն լեզվում զաթարը օգտագործվում է որպես արաբական փոխառու բառ^[7][8] :

Thymus Capitatus-ը ( նաև կոչվում է Satureja capitata), վայրի ուրցի տեսակ է, որը հայտնաբերվել է Լևանթի Միջերկրական ծովի Միջին Արևելքի բլուրների ողջ տարածքում^[9]։ Համարվում է,որ ուրցը մի բույս է,որը ամուր կերպով կապված է Պաղեստինի հետ, իսկ համեմունքի խառնուրդ` զաթարը,սովորական սնունդ է։ Thymbra spicata-ն մի բույս է, որը հարազատ է Հունաստանին և Իսրայելին, 1940 թվականներից ի վեր այն աճեցվել է Հյուսիսային Ամերիկայում սիրիական, պաղեստինյան և լիբանանցի ներգաղթյալների կողմից` իրենց զաթարի նախապատրաստությունների օգտագործման համար։

«Վայրի զաթար»-ի (արաբ.`za’atar barri) մեկ այլ տեսակ է սովորական խնկածաղիկ, որը սովորաբար հայտնի է որպես Եվրոպական խնկածաղիկ, սովորական խնկածաղիկ, այրված սուսամբար կամ չինական փխրուն թուփ<sup>[10]</sup>։ Այս տեսակը նույնպես տարածված է Լիբանանում, Սիրիայում, Հորդանանում, Իսրայելում և Պաղեստինում, այն օգտագործվում է տարածաշրջանի ժողովուրդների կողմից` համեմունքների խառնուրդի մեկ տեղական տարատեսակ պատրաստելու համար^[11]։

Արաբերենում զաթար կոչվող խոտաբույսերի համար այլ լատիներեն անվանումներ են` Origanum syriacum-ը (նաև հայտնի է որպես Աստվածաշնչյան զոպա, արաբական խնկածաղիկ և վայրի սուսամբար) և սովորական խնկածաղիկը (քազցր սուսամբար)^[12]։ Եվ խնկածաղիկը, և սուսամբարը սերտորեն կապված են խուլեղինջազգիներ ընտանիքի միջերկրածովյան բույսերի հետ, ուստի զարմանալի չէ, որ դրանք կարող էին օգտագործվել փոխարինելիորեն^[11]։

Որպես համեմունք պատրաստումը և տարատեսակներ

Կարմիր զաթար, որը պարունակում է աղտորի հատապտուղները

Զաթարը, որպես պատրաստված համեմունք, սովորաբար պատրաստվում է աղացած ուրցով, խնկածաղկով, սուսամբարով կամ դրանցից որոշի համադրությամբ, խառնվում է տապակած քնջութի սերմերի և աղի հետ, չնայած կարելի է ավելացնել այլ համեմունքներ ևս, ինչպիսին է աղտորը։ Առևտրային որոշ տարատեսակներ ներառում են նաև աղացած ալյուր:Բարեբեր կիսալուսնի ամբողջ ընթացքում տնային տնտեսուհիները,Իրաքը, Արաբական թերակղզին ավանդաբար ստեղծում էին զաթարի իրենց տարատեսակները,որոնք անհայտ էին Հյուսիսային Աֆրիկայում։ Մարոկկոյում զաթարի խառնուրդի սպառումը երբեմն դիտվում էր, որպես Անդալուսիան արմատներով ընտանիքների առանձնահատկություն, ինչպիսիք են Ֆեսի շատ բնակիչները։ Նման համեմունքների խառնուրդների բաղադրատոմսերը հաճախ գաղտնի էին պահվում և նույնիսկ չէին բաժանվում դուստրերի և այլ հարազատների միջև։ Այս ընդհանուր պրակտիկան նշվում է Միջին Արևելքի և Հյուսիսային Աֆրիկայի խոհարարական մշակույթների արևմտյան դիտորդների կողմից` որպես մեկ պատճառ, դրանց օգտագործման տարբեր համեմունքների անունները որոշելու` իրենց դժվարությունների համար։ Գրավոր պատմությունը չունի նախնական հստակ հղում զաթարի վերաբերյալ,որպես համեմունքների խառնուրդ, չնայած Յայլ Բաբելոնյանի ժողովածույի չճանաչված տերմիները կարող են վերակոչվել համեմունքների խառնուրդի։

Որոշ տարատեսակներ կարող են ավելացնել կծու, չաման, գինձ կամ սամիթի սերմեր^[13]։ Զաթարի մեկ տարբերակված պաղեստինյան տարբերակն իր մեջ ներառում է վարունգի սերմեր, մինչդեռ լիբանանյան բազմազանությունը երբեմն պարունակում է աղտոր, հատապտուղներ և ունի ակնհայտ մուգ կարմիր գույն^[14][15]։ Արաբական աշխարհում Բահառատի (Եգիպտական համեմունքներին բնորոշ աղացած դարչնի, մեխակի, չիլի պղպեղի կամ վարդի կոկնի խառնուրդ) և այլ համեմունքների խառնուրդների նման, զաթարը բարձր է հակաօքսիդանտներով^[15]։

Զաթարի` ինչպես խոտաբույսը, այնպես էլ համեմունքը տարածված է Ալժիրում, Հայաստանւմ, Իրաքում, Իսրայլում, Մարոկկոյում, Պաղեստինում, Սաուդիան Արաբիայում, Սիրիայում, Թունիսում և Թուրքիայում։

Պատմություն

Ապացույցներ կան այն մասին, որ զաթար բույսը հայտնի էր և կիրառվում էր Հին Եգիպտոսում, չնայած նրա հին անվանումը դեռևս որոոշված չէր։ Thumbra spicata-ի մնացորդները` որոնց մեկ տեսակն օգտագործվեց ժամանակակից զաթարի պատրաստություններում, գտնվել են Թութանկամունի գերեզմանում, և ըստ Դիոսկորիդեսի, այս հատուկ տեսակը Հին Եգիպտացիներին հայտնի էր որպես սեմ։

Պլինա Երեցը նշում է Մարոն անունով մի խոտաբույս, որպես` Պարթևական թագավորների կողմից օգտագործված Regale Unguentum (Թագավորական օծանեիք)-ի բաղադրիչ, որը օգտագործվել է մ.թ. 1-ին դարում։ Հրեական ավանդույթում Սաադիան(d. 942), Իբն Էզրան(d. circa 1164),Մեյմոնիդեսը(1135–1204) և Օբադիա բեն Աբրահամը(1465–1515) նույնացրին Եբրայերեն աստվածաշնչում նշված(Եբրայերեն אזוב, Սամարյան Եբրայերեն) էզովը արաբական զաթար բառի հետ։ Էզով/զաթարը մասնավորապես կապված է ծիսական թլփատման արարողությունների հետ, ինչպիսիք են կարմիր երինջի մոխիր պատրաստելը(Համարներ19:6) և մարմնական աղտոտումները բեթնաթափելը (Ղևտացոց 14:4, 6, 51–52; Համարներ 20:18)։ Ասում են, որ Իսրայելցի երեխաները նույնպես օգտագործել են էզով/զաթարի ցողունների գլուխները` իրենց տների դռան կողափայտերի վրա Պասկալի զոհաբերության արյունը քսելու համար, նախքան Եգիպտոսի ստրկությունից հեռանալը (Ելից 12:22)։ Դավիթ թագավորը անդրադառնում է այդ խոտաբույսի մաքրող զորություններին Սաղմոս 51:7-ում: -Մաքրեք ինձ էզով/զաթարով, և ես մաքրված կլինեմ։ Շատ ավելի ուշ էզով/զաթարը հայտնվում է մ.թ. 2-րդ դարում Միշնանում,որպես այդ ժամանակ Հրեաստանում սննդի բաղադրիչ, մինչդեռ մեկ այլ տեղ` Թալմուդում, նշվում է յուղի մեջ աղացած խոտաբույսերի մասին(պատրաստում, որը կոչվում է mish'cha t'china), սակայն չի նշվում, թե արդյոք սա նման էր այսօր հայտնի զաթարի խառնուրդին։ 12-րդ դարում Մեյմոնիդեսը նկարագրեց ժամանակակից խոհանոցում հայտնաբերված զաթարի(צעתר, صعتر) օգտագործումը` նշելով, որ «Թորայում հիշատակվախ էզովն այն էզովն է, որը տան տերերը ուտում և համեմում են իրենց շոգեխաշած միսը» (Միշնե Թորա, Պարահ Ադումա 3:2)։

Այլ համեմված աղերի հետ մեկտեղ, զաթարը արաբական խոհանոցում օգտագործվել է, որպես հիմնական արտադրանք միջնադարյան ժամանակներից մինչև այսօր։ Զաթարը պատմական նշանակություն ունի պաղեստինցիների համար, նրանցից ոմանք զաթարի առկայությունը համարում են, որպես պաղեստինյան ընտանիքի նշան։ Պաղեստինցի փախստականների համար բույսերը և սնունդը, ինչպիսին է զաթարը, նույնպես ծառայում են, որպես տան, գյուղի և իրենց բնիկ մարզի նշան։

Ժամանակին, զաթարը հիմնականում օգտագործում էին արաբ հացթուխները, իսկ այժմ այն սովորական խոտաբույս է իսրայելական խոհանոցում։ Իսրայելական որոշ ընկերություններ գովազդում են զաթարը վաճառքի համար, որպես «զոպա» կամ «սուրբ զոպա»։ Իսրայելում Hyssopus officinalis-ը վայրի բնության մեջ չի հայտնաբերվում, սակայն խնկածաղիկը շատ տարածված է։ Բնապահպանները պարզել են, որ վայրի զաթարը Իսրայելում ոչնչացման եզրին է եղել` բերքահավաքի ավելցուկի պատճառով։ 1977-ին ընդունվեց իսրայելական մի օրենք, ըստ որի հայտարարեց այն, որպես պահպանված տեսակ։ Խախտողները ենթակա են տուգանքների:Իսրայելի որոշ արաբ քաղաքացիներ(որոնք ավանդաբար հավաքում էին վայրի խոտաբույսեր) որակել են օրենսդրությունը, որպես «գրեթե հակաարաբական»։ Վայրի զաթարի հավաքման արգելքը նույնպես կիրառվում է Արևմտյան ափին։ 2006թ.-ին զաթար բույսերը բռնագրավվեցին Իռլանդիայի պաշտպանական ուժերի անցակետերում։

Խոհանոցային օգտագործում

Զաթար մանեկեշ

Զաթարը ավանդաբար չորացվում է արևի տակ, և խառնվում աղի, քնջութի սերմերի և աղտորի հետ^[16]։ Սովորաբար ուտում են անթթխմոր հացի հետ, որը թաթախվում է ձիթապտղի յուղի, այնուհետև զաթարի մեջ^[16]։ Երբ չորացած խոտաբույսը խոնավեցվում է ձիթապտղի յուղով, այդ բացվածքը հայտնի է` za'atar-wu-zayt կամ zeit ou za'atar (զեիթ կամ զայթ, արաբերեն նշանակում է «յուղ», իսկ եբրայերեն` «ձիթապտուղ»)^[14]։ Այս խառնուրդը տարածվում է խմորի հիմքի վրա և թխվում` որպես հաց,պատրաստվում է manakeesh bi zaatar<sup>[17]</sup>: Մերձավոր Արևելքում ka'ak-ը (փափուկ քնջութի սերմի հաց, որը եբրայերենով հայտնի է` ka'akh),վաճառվում է հացաբուլկեղելի բաժնում և փողոցի վաճառակետերում զաթարով թաթախելու համար կամ զաթարի լցնումով^[18][19][20]։

Զաթարը օգտագործվում է,որպես համեմունք` մսի և բանջարեղենի համար կամ հումուսի մեջ համեմված<sup>[21]</sup>:Այն նաև ուտում են կաթնաշոռով (մածունը քամվում է,որպեսզի կծու, յուղալի պանիր պատրաստվի),հացով և ձիթապտղի յուղով նախաճաշի համար,ամենատարածվածը` Հորդանանում, Պաղեստինում, Իսրայելում, Սիրիայում և Լիբանանում է, ինչպես նաև արաբական աշխարհի այլ վայրերում^[22][23][24]։ Լիբանանի մասնագիտացված շենկլիշ (shanklish), չորացած կաթնաշոռի գնդիկները կարող են թաթախվել զաթարի մեջ` արտաքին ծածկույթը ձևավորելու համար^[25]։

Թարմ զաթար խոտաբույսը օգտագործվում է մի շարք ուտեստներում։ Բորեկը հացաթխման սովորական խմորեղեն է, որը կարելի է լցնել տարբեր բաղադրիչներով, ներառյալ զաթարով^[25]:Թարմ զաթարի տերևներից պատրաստված աղցանը (Արաբերեն` salatet al-zaatar al-akhdar), նույնպես հայտնի է ամբողջ Լևանթում<sup>[22]</sup>։ Բաղադրատոմսը շատ պարզ է, բաղադրիչներն են` թարմ ուրց, նրբորեն կտրված սոխ, սխտոր, կիտրոնի հյութ, ձիթապտղի յուղ և աղ^[22]։ Օմանում ավանդական ըմպելիք է զաթարը, որը նեծծվում է եռացող ջրի մեջ, բուսական թեյ պատրաստելու համար^[26]։

Ժողովրդական բժշկություն

Հին ժամանակներից ի վեր Մերձավոր Արևելքի մարդիկ մտածում էին,որ զաթարը կարող է օգտագործվել՝ ներքին մակաբույծները նվազեցնելու և ոչնչացնելու համար։

Պաղեստինում կա համոզմունք, որ զաթարը զգոն է դարձնում միտքը, և երեխաներին երբեմն խրախուսում են նախաճաշին զաթար ուտել նախքան դպրոց գնալը^[16]։

Մայմոնիդեսը (Ռամբամ)՝ միջնադարյան գիտնական և բժիշկ, բնակվում էր Իսպանիայում, Մարոկկոյում և Եգիպտոսում, նշանակեց զաթարը` իր առողջության առաջխաղացման հատկությունների համար^[27]։

Գրականություն

• Al-Fasi, D. (1936–1945). Solomon L. Skoss (ed.). The Hebrew-Arabic Dictionary of the Bible, Known as 'Kitāb Jāmiʿ al-Alfāẓ' (Agron) (Hebrew). Vol. 1–2. New Haven: Yale University Press.
• Allen, Gary (2007). The Herbalist in the Kitchen (Illustrated ed.). University of Illinois Press. ISBN 978-0-252-03162-5.
• Basan, Ghillie (2007). Middle Eastern Kitchen. with special photography by Jonathan Basan. Hippocrene Books. ISBN 978-0-7818-1190-3.
• Carter, Terry; Dunston, Lara; Humphreys, Andrew (2004). Syria & Lebanon. Lonely Planet. ISBN 978-1-86450-333-3.
• Cheshin, Amir S.; Hutman, Bill; Melamed, Avi (2001). Separate and Unequal: The Inside Story of Israeli Rule in East Jerusalem (Illustrated ed.). Harvard University Press. ISBN 978-0-674-00553-2.
• Dalby, Andrew (2000). Empire of pleasures: luxury and indulgence in the Roman world (Illustrated ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-18624-7.
• Dalby, Andrew (2002). Dangerous Tastes: The Story of Spices (Illustrated ed.). University of California Press. ISBN 978-0-520-23674-5.
• Faculté de Médecine de Paris (1818). Codex medicamentarius: sive Pharmacopoea Gallica jussu regis optimi et ex mandato summi rerum internarum regni administri. apud Hacquart.
• Gardner, Jo Ann (2004). Herbs in bloom: a guide to growing herbs as ornamental plants. illustrations by Holly S. Dougherty (Reprint, illustrated ed.). Timber Press. ISBN 978-0-88192-698-9.
• Ignace J Gelb; և այլք: (eds.). Assyrian dictionary, Volume 21. University of Chicago. Oriental Institute. ISBN 978-0-918986-05-4.
• Heine, Peter (2004). Food culture in the Near East, Middle East, and North Africa (Illustrated ed.). Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-32956-2.
• Ibn Ǧanāḥ, Yonah (1896). A. Berliner (ed.). Book of the Roots (Sepher Haschoraschim) (Hebrew). Berlin.
• Isser, Stanley Jerome (1976). The Dositheans: a Samaritan sect in late antiquity. Brill Archive. ISBN 978-90-04-04481-4.
• Kaufman, Cathy K. (2006). Cooking in ancient civilizations (Illustrated, annotated ed.). Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-33204-3.
• Lien, Marianne E.; Nerlich, Brigitte, eds. (2004). The Politics of Food. Berg Publishers. ISBN 978-1-85973-853-5.
• Maimonides (1963–1967). Mishnah, with Maimonides' Commentary (Hebrew). Vol. 1–3. Translated by Yosef Qafih. Jerusalem: Mossad Harav Kook.
• Manniche, Lise (1989). An ancient Egyptian herbal (Illustrated ed.). University of Texas Press. ISBN 978-0-292-70415-2.
• Marín, Manuela; Deguilhem, Randi (2002). Writing the feminine: women in Arab sources — Volume 1 of The Islamic Mediterranean. I.B. Tauris. ISBN 978-1-86064-697-3.
• Marks, Gil (2010). Encyclopedia of Jewish Food. John Wiley and Sons. ISBN 978-0-470-39130-3.
• Marshall Cavendish Corporation (2007). Peoples of Western Asia (Illustrated ed.). Marshall Cavendish. ISBN 978-0-7614-7677-1.
• Nabhan, Gary Paul (2004). Why some like it hot: food, genes, and cultural diversity. Island Press. ISBN 978-1-55963-466-3.
• Nathan ben Abraham (1955), «Perush Shishah Sidrei Mishnah - A Commentary on the Six Orders of the Mishnah», in Sachs, Mordecai Yehudah Leib (ed.), The Six Orders of the Mishnah: with the Commentaries of the Rishonim (Hebrew), vol. 1, Jerusalem: El ha-Meqorot, OCLC 233403923
• Ray, Krishnendu (2004). The Migrant's Table: Meals and Memories in Bengali-American Households. Temple University Press. ISBN 978-1-59213-096-2.
• The Poetry Society, ed. (2006). Poetry on a Plate: A Feast of Poems and Recipes (2nd ed.). Salt Publishing. ISBN 978-1-84471-114-7.
• Roberts, Margaret (2000). Margaret Roberts' A-Z Herbs: Identifying Herbs, How to Grow Herbs, the Uses. Struik. ISBN 978-1-86872-499-4.
• Savill, Joanna; O'Meara, Maeve (2005). The SBS eating guide to Sydney: a guide to Sydney's world of restaurants, cafes & food shops (10th, illustrated ed.). Allen & Unwin. ISBN 978-1-74114-578-6.
• Seidemann, Johannes (2005). World Spice Plants. Berlin: Springer. ISBN 978-3-540-22279-8.
• Swedenburg, Ted (2003). Memories of revolt: the 1936–1939 rebellion and the Palestinian national past. University of Arkansas Press. ISBN 978-1-55728-763-2.

Ծանոթագրություններ

1. Aliza Green. «Za'atar». CHOW. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 9-ին.
2. Allen, 2007, p. 237.
3. Based on the Judeo-Arabic translation of the word in the works of Rabbi Saadia Gaon (in his Tafsir, a translation of the Pentateuch, Exo. 12:22); David ben Abraham al-Fasi|Al-Fasi, D. (1936), vol. 1, s.v. אזוב; Jonah ibn Janah|Ibn Ǧanāḥ, Yonah (1896), s.v. אזב - aleph, zayn, bet; Maimonides (1967), s.v. Nega'im 14:6; and Nathan ben Abraham I (1955), s.v. Uktzin 2:2. The problems with identification arise from Jewish oral tradition where it expressly prohibits Greek hyssop, and where the biblical plant is said to have been identical to the Arabic word, zaatar (Origanum syriacum), and which word is not to be associated with other ezobs that often bear an additional epithet, such as zaatar farsi = Persian-hyssop (Thymbra capitata) and zaatar rumi = Roman-hyssop (Satureja thymbra). See: The Mishnah (ed. Herbert Danby), Oxford University Press: Oxford 1977, s.v. Negai'im 14:6 (p. 696); Parah 11:7 [10:7] (p. 711).
4. Rozanne Gold (1994 թ․ հուլիսի 20). «A Region's Tastes Commingle in Israel». The New York Times. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
5. Florence Fabricant (1992 թ․ հոկտեմբերի 28). «Food Notes». The New York Times. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
6. Gelb, 1956, p. 74.
7. Allen, 2007, p. 230.
8. Faculté de Médecine de Paris, 1818, p. clxxviii.
9. Basan, 2007, p. 196.
10. «Multilingual Multiscript Plant Name Database: Sorting Origanum names». Michel H. Porcher, University of Melbourne. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 28-ին.
11. Philologos (2006 թ․ մայիսի 19). «Za'atar: On Language». The Jewish Daily Forward. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
12. Seidemann, 2005, p. 365.
13. Roberts, 2000, p. 84(չաշխատող հղում).
14. «Recipes of the West Bank Olive Harvest». NPR. 2007 թ․ նոյեմբերի 21. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 14-ին.
15. Nabhan, 2004, p. 88-89.
16. Swedenburg, 2003, p. 59.
17. Carter et al., 2004, p. 68.
18. Jacki Lyden (2005 թ․ մարտի 5). «Lebanese Writers Offer Alternate Views of Beirut». Weekend Edition Saturday. NPR. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
19. Joan Nathan (2008 թ․ նոյեմբերի 12). «A Short History of the Bagel». Slate (magazine). Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. {{cite news}}: Text "Slate" ignored (օգնություն)
20. Cheshin et al., 2001, p. 14.
21. Joan Nathan (1996 թ․ նոյեմբերի 9). «Diversity in the dining room helps ring in Israel's new year». Houston Chronicle. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 9-ին.
22. The Poetry Society, 2006, p. 5(չաշխատող հղում).
23. Marin and Deguilhem, 2002, p. 69.
24. Ray, 2004, p. 154.
25. Savill and O'Meara, 2005, p. 273.
26. Marshall Cavendish, 2007, p. 309.
27. Marks, 2010, p. 630

Արտաքին հղումներ

• Alexander Fleisher; Zhenia Fleisher (April–June 1988). «Identification of biblical hyssop and origin of the traditional use of oregano-group herbs in the Mediterranean region». Economic Botany. 42 (2): 232–241. doi:10.1007/bf02858924.