Էդամամե

Էդամամե
Ենթատեսակկերակուր, նախաճաշիկ և soy bean?
Առաջացման երկիր Ճապոնիա
 Edamame Վիքիպահեստում

Էդամամե (ճապ.՝ 枝豆), ջրի կամ գոլորշու վրա պատիճներով խաշված դեռահաս սոյայի ունդեր, ճապոնական խոհանոցի հանրահայտ խորտիկ՝ գարեջրի և արևմտյան այլ սպիրտային խմիչքների հետ մատուցվող[1]։ Ճապոնիայում ունդերը սովորաբար խաշում են շաքարով քաղցրացրած աղաջրում և մատուցում են առանց աղի։ Այլ խոհանոցներում էդամամեի հետ աղ են մատուցում։

Բացի Ճապոնիայից էդամամե կարելի է հանդիպել Չինաստանում, Հնդկաստանում, Մալազիայում, Ինդոնեզիայում[1]։ ԱՄՆ-ում «էդամամե» բառով կոչում են կանաչապատիճ սոյան, ինչը վաճառվում է սուպերմարկետներում սառեցված տեսքով։

Պատմություն և անվանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էդամամե և ճապոնական գարեջուր

Ճապոնական անվանումը բառացի նշանակում է «ունդ ցողունի վրա», էդամամեն սովորաբար վաճառում էին դեռևս ցողունին կպած։ «Էդամամե» բառի ամենահին գրավոր հիշատակությունը թվագրվում է 1275 թվականին, վանական Նիտիրենը նվիրատուին նամակ է գրել, որում շնորհակալություն է հայտնել տաճարում թողած էդամամեի համար[2]։ Էդամամեի՝ հոքուում հանդիպած առաջին հիշատակումը վերաբերում է 1638 թվականին[3]։ 18-րդ դարում Էդոյում (Տոկիո) անցկացվել է էդամամեի հատուկ տոնավաճառ[4]։

Չինացի բանաստեղծ Լու Յուն 1175 թվականին իր ստեղծագործությունների հավաքածուում հիշատակում է «լոբու արկղերը» (չինարեն ավանդ. 豆莢, հեշտ. 豆荚 , պինին: dòujiá, պալլ.: доуцзя), սակայն հայտնի չէ՝ դա նույնացվու՞մ է, արդյոք, էդամամե բառի հետ[2]։ Չինաստանում սոյայի տերևները ուտում էին սովի ժամանակ, 1406 թվականին Չժու Սուի հեղինակությամբ հրատարակվել է «Դեղային միջոցներ դժբախտության դեպքերում» (չինարեն ավանդ. 救荒本草, հեշտ. 救荒本草 , պինին: jiùhuāng běncǎo) հանրագիտարանը, որում ընդգծվում էր, որ սովի ժամանակ թույլատրվում է ուտել նաև կանաչ պատիճներ[2]։ 1620 թվականին առաջին անգամ կիրառվել է էդամամե՝ «մազոտ պատիճ» (չինարեն ավանդ. 毛豆, հեշտ. 毛豆 , պինին: máodòu, պալլ.: маодоу) անվանումը[2]։

1855-1856 թվականներին սոյայի կանաչ պատիճներն անգլերենով հիշատակվում են ամերիկյան մի քանի գրքերում[2]։ 1890 թվականի դեկտեմբերին էդամամեն՝ սոյայի խոշորասերմ տարատեսակը, ներմուծվել է ԱՄՆ, 25 տարի անց այն հիշատակվում է ԱՄՆ-ի գյուղդեպարտամենտի հաշվետվություններում[5]։

Ճապոներեն լեզվում էդամամեի համար գոյություն ունի նաև «լուսնով հիացած ունդեր» (ճապ.՝ 月見豆 (ցուկիմիմամե)) անվանումը[1]։

Անգլերեն լեզվի օքսֆորդյան բառարանում edamame բառը ներմուծվել է 2003 թվականին, Ուեբստերի բառարանում՝ 2008 թվականին[6]։ Եվրոպայում առաջին էդամամեն աճեցվել է Մեծ Բրիտանիայում 2008 թվականին[7], շուտով դրա մշակությանը սկսել է փորձարկվել նաև ԱՄՆ-ում[8]։

Մշակություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էդամամե Հյոգոյից

2001 թվականին Ճապոնիայում էդամամեի մշակության համար օգտագործվել է 124 քմ² մշակված հողատարածք[1]։ Նախապես էդամամեն ավելի շատ մշակում էին Կանտո մարզի հյուսիսային մասում, 21-րդ դարում այս ոլորտի առաջատարներն են Սայտաման, Տիբան, Գումման, Նիիգատան, Յամագատան և Ակիտան[1]։

Էդամամեն սովորաբար հավաքում են ձեռքով, որպեսզի պատիճները չվնասվեն[9]։ Կանաչ պատիճները հավաքում են մինչ լիովին հասունանալը՝ ծաղկելուց 35-40 օր անց[10]։ Կանաչ սերմերում շատ սախարոզ է պարունակվում, որի պատճառով դրանք քաղցր են, պարունակվող գլուտամինաթթվով, ասպարագինաթթվով և ալանինով է պայմանավորված Էդամամեի համը[1]։

Պատրաստում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդամամեի պատիճները խաշում են տաք ջրում կամ գոլորշու վրա, ջուրը կարող է աղի լինել կամ աղի ու շաքարի խառնուրդով[11][1]։

Ճապոնիայի մի քանի շրջաններում էդամամեն տրորում են շաքարի հետ մինչև մածուցիկ զանգված դառնալը և պատում են դանգոյով[1][12]։

Պատրաստի պատիճները պետք է ուտել թարմ վիճակում, կամ՝ համի կորուստը կանխելու համար սառեցնել[13]։

Սննդային արժեք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդամամեն, ինչպես սոյայից այլ մթերքները, հարուստ է սպիտակուցներով, սննդային մանրաթելերով և այնպիսի նյութերով, ինչպիսիք են ֆոլաթթուն, մանգանը, ֆոսֆորը և վիտամին K-ն[14]։ 100 գրամ էդամամեն պարունակում է 361 մգ օմեգա-3 պոլիչհագեցած ճարպաթթուներ և 1794 մգ օմեգա-6 պոլիչհագեցած ճարպաթթուներ[14]։

Մեկնաբանություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Կենսաբանական տերմինաբանության մեջ ընդավորների ընտանիքին պատկանող բույսերի պտուղը անվանվում է «ունդ», կենցաղային կիրառման մեջ այն կոչվում է «պատիճ»։ Ընդավորների սերմերը կենցաղում անվանվում են «ունդեր» (հատիկներ)։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 日本大百科全書
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Shurtleff&Aoyagi, 2009, էջ 7
  3. ↑ «枝豆» [Edamame]. Nihon Kokugo Daijiten (Japanese). Tokyo: Shogakukan. 2012. OCLC 56431036. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 6-ին.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  4. ↑ 世界大百科事典
  5. ↑ Shurtleff&Aoyagi, 2009, էջ 8
  6. ↑ «Edamame». Jōhō chishiki imidas (Japanese). Tōkyō: Shūeisha. 2012. OCLC 297351993. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 6-ին.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  7. ↑ Prince, Rose. «British grown edamame beans arrive in supermarkets». The Telegraph. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 7-ին.
  8. ↑ «Edamame: Is the future of American soy farmers' profits in edible soy beans for people?» (անգլերեն). Associated Press. 2013 թ․ մարտի 29. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  9. ↑ Shanmugasundaram, S.; Masuda, Ryoichi; Tsou, S.C.S.; Hong, T.L. (1991). Vegetable Soybean Research Needs for Production and Quality Improvement (PDF). Taipei: Asian Vegetable Research and Development Center. էջեր 93, 97–99, & 109-112. ISBN 9789290580478. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 6-ին.
  10. ↑ Fehr, W. R.; Caviness, C. E.; Burmood, D. T.; Pennington, J. S. (1971). «Stage of Development Descriptions for Soybeans, Glycine Max (L.) Merrill». Crop Science. 11 (6): 929–931. doi:10.2135/cropsci1971.0011183X001100060051x.
  11. ↑ Shurtleff&Aoyagi, 2009, էջ 271
  12. ↑ Shurtleff&Aoyagi, 2009, էջ 52
  13. ↑ Daley, Bill. «Edamame». Chicago Tribune. Արխիվացված է օրիգինալից 2015-05-18-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 7-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 «Edamame nutrition profile (frozen, unprepared)». NutritionData. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 8-ին.