Իռլանդատյացություն

Թոմաս Նաստի ամերիկյան քաղաքական ծաղրանկարը, որը վերնագրված է «Իռլանդական սովորական գործելաձև»։ Պատկերում ներկայացված է հարբած իռլանդացի՝ նստած վառոդի տակառի վրա՝ վառելով փոշու տակառը և օդում ճոճելով շիշը։ Հրատարակվել է 1871 թվականի սեպտեմբերի 2-ին «Harper's Weekly» ամսագրում։

Իռլանդատյացություն, երբեմն անվանվում է նաև հիբերնատյացություն կամ հիբերնոֆոբիա, էթնիկ հակակրանքի վրա հիմնված տրամադրություններ իռլանդացիների նկատմամբ։ Այդպիսի տրամադրությունները կարող են ներառել ճնշում, հալածանք, խտրականություն կամ ատելություն իռլանդացիների՝ որպես էթնիկ խմբի կամ ազգության նկատմամբ։ Այն կարող է ուղղված լինել ընդհանուր առմամբ Իռլանդիա կղզու բնակիչների դեմ, սակայն երբեմն էթնիկ պատկանելությամբ պայմանավորված խտրականության թիրախում են նաև իռլանդացի ներգաղթյալներև և իռլանդական սփյուռքի ներկայացուցիչները։

Իռլանդացիների նկատմամբ հակասական տրամադրությունները ի հայտ են եկել միջնադարից ի վեր, վաղ ժամանակակից դարաշրջանում և լուսավորության դարաշրջանում։ Դրա մասին վկայում է իռլանդացիների տարբեր ժամանակահատվածների ներգաղթը Մեծ Բրիտանիա, Հյուսիսային Ամերիկա, Ավստրալիա, Նոր Զելանդիա և Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն։ Հակասական տրամադրություններ առկա են նաև հենց Իռլանդիայի ներսում՝ սոցիալական, ռասայական և մշակութային որոշակի տարբերություններով պայմանավորված։ Այդպիսի հակասությունների պատճառների թվում կարելի է առանձնացնել աղանդավորությունը կամ մշակութային, կրոնական և քաղաքական հակամարտությունները (օրինակ՝ հակամարտությունը հյուսիսային Իռլանդիայում)։

Պատմականորեն իռլանդացիների նկատմամբ թշնամանքի առաջացման կարևորագույն պայմանների թվում եղել է նաև դավանանքը։ Դարերի ընթացքում հրահրվել է թշնամանք բոլոր այն իռլանդացիների նկատմամբ, ովքեր հաստատակամորեն հավատարիմ են մնացել կաթոլիկությանը՝ չնայած Էդվարդ VI-ի և հետագա կառավարիչների կողմից բողոքականություն ընդունելուն միտված մի շարք նախաձեռնություններին^[1]։ Փաստացի, Իռլանդիայում կրոնական մեծամասնությունը կառավարվում էր կրոնական փոքրամասնության կողմից, ինչը հանգեցնում էր բազմամյա սոցիալական բախումների։ 19-րդ դարի կեսերին՝ Մեծ սովի ժամանակ, որոշ ավետարանական բողոքականներ փորձում էին կրոնափոխ դարձնել սովամահ կաթոլիկներին՝ վերջիններիս սնունդ առաջարկելով^[2]։

Պատմություն

Մինչև նոր ժամանակներ

Գելական իռլանդացիների և նրանց մշակույթի նկատմամբ անգլիացիների բացասական վերաբերմունքը սկիզբ է առել դեռևս Անգլիայի թագավոր Հենրի II Պլանտագենետի օրոք։ 1155 թվականին Հռոմի պապ Ադրիան IV-ը թողարկում է «Laudabiliter» կոչվող պապական բուլլան, որը հետագայում Հենրիին հնարավորություն ընձեռեց նվաճել Իռլանդիան՝ որպես իռլանդական եկեղեցու վրա պապական վերահսկողության ամրապնդման միջոց^[3][4]։ Հռոմի պապ Ադրիանը այդ ժամանակահատվածում իռլանդացիներին անվանել է «կոպիտ և բարբարոս» ժողովուրդ։

Նորմանդական ներխուժումը Իռլանդիա մեկնարկում է 1169 թվականին՝ Հռոմի Պապ Ալեքսանդր III- ի աջակցությամբ։ Նա նույնպես իռլանդացիներին անվանում է «բարբարոս ազգ»՝ «կեղտոտ գործելակերպով»^[5]։

Ջերալդ Ուելսացին ուղեկցում էր Հենրի թագավորի որդուն՝ Ջոնին, 1185 թվականին Իռլանդիա կատարած նրա ուղևորության ժամանակ։ Դրա ընթացքում նա գրում է Topographia Hibernica («Իռլանդիայի տեղագրություն») և Expugnatio Hibernia («Իռլանդիայի նվաճումը») աշխատությունները, որոնք երկուսն էլ շրջանառության մեջ են մտնում դարեր անց։ Այդ երկերում նշվում էր, որ թեև Իռլանդիան հարուստ երկիր էր, իռլանդացիները, այնուամենայնիվ, հետամնաց էին և ծույլ։

Նրանք իրենց արտերն օգտագործում են հիմնականում արոտավայրերի համար։ Այստեղ քիչ է մշակվում և ավելի սակավ ցանվում։ Սակայն, խնդիրը ոչ թե հողի որակն է, այլ արդյունաբերության բացակայությունը նրանց կողմից, ովքեր պետք է այն իրականացնեն։ Այս ծուլությունը նշանակում է, որ հանքանյութերի տարբեր տեսակներ, որոնցով լցված են երկրի թաքնված երակները, ոչ արդյունահանվում են, ոչ էլ շահագործվում։ Նրանք չեն նվիրվում կտավատի կամ բրդի արտադրությանը, ոչ էլ մեխանիկական կամ առևտրային գործողությունների։ Նվիրված միայն հանգստին և ծուլությանը, սա իսկապես բարբարոս մի ժողովուրդ է։ Նրանք իրենց ապրուստի համար կախված են կենդանիներից և ապրում են կենդանիների պես^[6]։

Ջերալդի տեսակետները անտիպ չէին, և նման տեսակետներ կարելի է գտնել Վիլյամ Մալմսբերիի և Ուիլյամ Նյուբուրգի գրվածքներում ևս։ Ինչ վերաբերում է իռլանդական ամուսնական և սեռական սովորույթներին, Ջերալդը հայտնում է մանրամասնություններ. «Նրանք տրվում են ինցեստին՝ ամուսնանալով կամ ավելի շուտ անառակելով իրենց մահացած եղբայրների կանանց հետ»։ Ավելի վաղ արքեպիսկոպոս Անսելմը մեղադրել էր իռլանդացիներին կանանց փոխանակության մեջ։ Աշխատությունում նշվում է՝ իբրև «իռլանդացիներն իրենց կանանց փոխանակում են այնպես, ինչպես մյուս տղամարդիկ փոխանակում են իրենց ձիերին»։

Այլ տեսակետներ կարելի է գտնել դարեր անց կրկնված սըր Հենրի Սիդնիի խոսքերում, որը երկու անգամ Իռլանդիայի լորդ տեղակալ էր թագուհի Էլիզաբեթ I-ի արքունիքում, և Էդմունդ Թրեմեյնի՝ նրա քարտուղարի խոսքերում։ Թրեմեյնի կարծիքով իռլանդացիները «պոռնկություն են անում, ամուսնություն չեն ունենում, հոշոտում, գողանում և կատարում են բոլոր զզվելիությունները՝ առանց խղճի»^[7]։ 1596 թվականին տարածված, բայց մինչև 1633 թվականը լույս տեսած «Իռլանդիայի ներկա վիճակի տեսակետը» գրքում անգլիացի պաշտոնյա և հայտնի բանաստեղծ Էդմունդ Սփենսերը իռլանդացիներին անվանել է «աթեիստներ կամ անհավատներ»։ «Իռլանդիայի մասին հակիրճ գրառման մեջ» գրքում Սպենսերը պնդում էր, որ «[Իռլանդիայում] Չի կարող լինել իշխանության համապատասխանություն, եթե չկա կրոնական համապատասխանություն... Չի կարող լինել հիմնավոր համաձայնություն երկու հավասար հակադրությունների միջև՝ անգլիացիների և իռլանդացիների միջև»^[8]։

Հակաիռլանդական տրամադրությունները նշանակալի դերակատարություն են ունեցել իռլանդացիների դեմ իրականացված վայրագությունների գործում։ Օրինակ՝ 1305 թվականին Փիրս Բերմինգհեմը ստանում է վարձատրություն և այլ պարգևներ՝ իռլանդական Օ'Քոնոր կլանի երեսուն անդամներին գլխատելու և նրանց Դուբլին ուղարկելու հետո։ 1317 թվականին իռլանդացի մատենագիրներից մեկի արտահայտած կարծիքի համաձայն՝ անգլիացու համար իռլանդացուն կամ անգլուհու համար իռլանդացուն սպանելն այնքան դյուրին է, որքան շանը սատկացնելը^[9]։

Ժամանակակից շրջան

Մեծ Բրիտանիայում բողոքականության ընդունումից հետո վաղ արդի ժամանակաշրջանում իռլանդացի կաթոլիկները ենթարկվում են ինչպես սոցիալական, այնպես էլ քաղաքական խտրականության՝ հկաթոլիկությունից հրաժարվելու փաստով պայմանավորված։ Այս խտրականությունը երբեմն դրսևորվում էր մեծ պուրիտանական կամ պրեսբիտերական բնակչություն ունեցող բնակավայրերում, ինչպիսիք են Իռլանդիայի հյուսիսարևելյան մասերը, Շոտլանդիայի կենտրոնական գոտին և Կանադայի որոշ շրջաններ^[10][11]։ Կրոնական կոնֆլիկտի քողի տակ ժամանակի ընթացքում սկսում է ի հայտ գալ քողարկված ազգայնականություն և էթնիկ հակակրանք, ինչպես Մեծ Բրիտանիայում իռլանացիների նկատմամբ, այնպես էլ Իռլանդիայում բրիտանացիների նկատմամբ^[12]։

Հակաիռլանդական տրամադրությունները ակներև են 18-րդ դարի մի քանի գրողների ստեղծագործություններում։ Նրանց թվում է ֆրանսիացի փիլիսոփա Վոլտերը, ով պատկերել է կաթոլիկ իռլանդացիներին որպես վայրենի և հետամնաց արարածների՝ պաշտպանելով բրիտանական իշխանությունը երկրում^[13]։

19-րդ դար

Իռլանդացի՝ պատկերված գորիլլայի տեսքով («Պարոն Գ. Օ'Ռիլա»)։

Իռլանդացի, որը պատկերված է որպես կապիկ Կոնգրեսում

Վիկտորիանական Բրիտանիայի և 19-րդ դարի Միացյալ Նահանգներում հակաիռլանդական տրամադրությունները գլխավորապես պայմանավորված էին հասարակության մեջ խոր արմատացած կարծրատիպերով, թե իռլանդացիները բռնի և ալկոհոլամոլ ժողովուրդ են^[14]։ Այնպիսի հեղինակավոր ամսագրեր, ինչպիսին է, օրինակ, «Punch»-ը, իռլանդացի անհատին ներկայացնում է որպես անասնական, կապկանման կամ դիվային հատկանիշներ ունեցող արարածի^[15][16]։

Նապոլեոնյան պատերազմների ավարտից հետո տեղի է ունենում գյուղատնտեսության ոլորտում գների աննախադեպ անկում։ Դրան հաջորդած դեպրեսիայի ժամանակահատվածում հարավային Անգլիայի ագարակագործները չեն կարողանում իրենց գյուղատնտեսական աշխատողներին վճարել սահմանված չափի աշխատավարձեր, քանի որ պատերազմից վերադարձած տղամարդկանց քանակով պայմանավորված առկա էր աշխատուժի ավելցուկ։ Աշխատուժի ավելցուկ կար, որին գումարվեց պատերազմներից վերադարձած տղամարդիկ։ 1829 թվականին այս խառնաշփոթին ավելանում է նաև իռլանդացի միգրանտ աշխատողների աննախադեպ հոսքը, որոնք պատրաստ էին աշխատել իրենց անգլիացի գործընկերների վաստակածի կեսի դիմաց^[17][18]։ Այս ամենը հերթական անգամ հակասությունների տեղիք է տալիս և Թանեթ կղզում տեղի ֆերմայի բանվորները հավաքում են իռլանդացի բանվորներին։ Ուիլյամ Քոբեթը այս կապակցությամբ գրել է.

Այդժամ անգլիացի բանվորները ծանուցում ստացան, որ նրանք պետք է աշխատեն նույն գնով, ինչ իռլանդացիները... Նրանք զինվեցին իրենց զարկիչներով, գնացին մի քանի գոմեր, որտեղ աղքատ իռլանդացիները մռփել էին աղբի մեջ և ապա նրանց արթնացնելով սպառնալիքներ հնչեցրեցին՝ հորդորելով լքել կղզին։

Բրիտանիայում առանձնահատուկ էր տեղացիների կոպիտ և անհարգալից վերաբերմունքը իռլանդացի բանվորների նկատմամբ։ Իռլանդացի ֆերմերները և այլ աշխատողները ևս ենթարկվում էին բռնի սպառնալիքների և հրկիզման։ Այս հակասությունները առավել խորանալով վերածվեցին Ճոճվող խռովությունների։

Ինչպես մյուս ներգաղթյալ բնակչությանը, նրանք ևս երբեմն մեղադրվում էին քրոնիզմի մեջ և ենթարկվում իրենց կրոնական և մշակութային համոզմունքների խեղաթյուրման։ Իռլանդիայի կաթոլիկները հատկապես տուժում էին բողոքականների հարձակումներից^[15]։  

Լիվերպուլում, որտեղ Մեծ սովից հետո հաստատվում են մեծաքանակ իռլանդացիներ, ծավալվում է հակաիռլանդական նախապաշարմունքների մեծ ալիք։ Իռլանդական ծովով անցնող և քաղաքի ավելի աղքատ թաղամասերում բնակություն հաստատած մարդկանց մեծ թվաքանակը հանգեցնում է ֆիզիկական հարձակումների, որի արդյունքում սովորական պրակտիկա է դառնում իռլանդական առոգանությամբ կամ նույնիսկ իռլանդական անուններով մարդկանց աշխատանքից ազատումն ու աշխատանքային հնարավորություններից զրկումը։

1836 թվականին երիտասարդ Բենջամին Դիզրաելին գրել է.

Իռլանդացիներն ատում են մեր կարգերըը, մեր քաղաքակրթությունը, մեր ձեռնարկատիրական արդյունաբերությունը, մեր մաքուր կրոնը։ Այս վայրի, անխոհեմ, անտարբեր, անորոշ և սնահավատ ցեղը ոչ մի հարգանք չի տածում անգլիական ինքնության նկատմամբ։ Մարդկային երջանկության նրանց իդեալը տոհմական բծախնդիրների և կոպիտ կռապաշտության փոփոխությունն է։ Նրանց պատմությունը մոլեռանդության մասին է[19]։

1882 թվականին Մաամտրասնա քաղաքում՝ Իռլանդիայի Մայոյի և Գոլվեյ կոմսության սահմանին, սպանվում են հինգ անձինք։ Անդրադառնալով միջադեպին՝ «The Spectator»-ը գրել է հետևյալը.

Այս շաբաթ Դուբլինում հետաքննված Մաամտրասնայի ողբերգությունը, որը եզակի երևույթ է Միացյալ Թագավորության տարեգրության մեջ է, բացահայտորեն ցույց է տալիս երկու փաստ, որոնք անգլիացիները մեծապես հակված են մոռանալու։ Մեկը Իռլանդիայի որոշակի շրջաններում գյուղացիական մի դասի գոյությունն է, որոնց հազիվ թե կաելի է քաղաքակիրթ էակներ համարել, քանի որ նրանք ավելի մոտ են վայրենիներին, քան ցանկացած այլ սպիտակամորթ մարդ։ Մյուսը նրանց բնավորության արտասովոր և բացառիկ մռայլությունն է։ Իռլանդիայի հեռավոր վայրերում, հատկապես՝ Կոննուտում, մի քանի կղզիներում և մեկ կամ երկու լեռնային թաղամասերում, ապրում են մշակներ, ովքեր գիտելիքով, սովորություններով և կյանքի կարգապահությամբ չեն գերազանցում Մաորիներին կամ այլ պոլինեզիացիներին։ - Մաամտրասնայի ողբերգության մասին, The Spectator[20]

19-րդ դարում բողոքական ամերիկացի նատիվիստների խտրականությունը իռլանդացի կաթոլիկների նկատմամբ հասնում է իր գագաթնակետին 1850-ականների կեսերին, երբ «Ոչինչ չգիտեմ» (Know-Nothing) շարժումը փորձ է կատարում հեռացնել կաթոլիկներին պետական պաշտոններից։

Ծանոթագրություններ

1. John Richardson, A Short History of the Attempts that have been Made to Convert the Popish Natives of Ireland, to the Establish'd Religion: with a Proposal for their Conversion, London, 1712, p. 15. Retrieved 8 August 1712.
2. "‘The Widow's Mite’: private relief during the Great Famine," from 18th–19th Century Social Perspectives, 18th–19th – Century History, Features, Issue 2 (Mar/Apr 2008), The Famine, Volume 16, reprinted online by History Ireland, 2015. Retrieved 8 August 2015.
3. «Laudabiliter: a new interpretation by Professor Anne Duggan». 2013 թ․ փետրվարի 13. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 8-ին.
4. Austin Lane Poole. From Domesday book to Magna Carta, 1087–1216. Oxford University Press 1993. pp. 303–304.
5. Hull, Eleanor. "POPE ADRIAN'S BULL "LAUDABILITER" AND NOTE UPON IT", from A History of Ireland and Her People (1931).
6. Gerald of Wales, Giraldus, John Joseph O'Meara. The History and Topography of Ireland. Penguin Classics, 1982. Page 102.
7. James West Davidson. Nation of Nations: A Concise Narrative of the American Republic. McGraw-Hill, 1996. Page 27.
8. Hastings, Adrian (1997). The Construction of Nationhood: Ethnicity, Religion and Nationalism. Cambridge: Cambridge University Press. 0-521-59391-3, 0-521-62544-0. pp. 83–84.
9. Travels to terra incognita: the Scottish Highlands and Hebrides in early modern travellers accounts. c1600-1800. Martin Rackwitz. Waxmann Verlag 2007.p33, p94
10. The Irish in Atlantic Canada, 1780–1900
11. IRISH IMMIGRANTS AND CANADIAN DESTINIES IN MARGARET ATWOOD'S "ALIAS GRACE" Ecaterina Hanţiu University of Oradea.
12. Irish society: sociological perspectives By Patrick Clancy
13. "Voltaire's writing, particular in this field of history, show by this stage in his career Ireland and the Catholic Irish had become shorthand reference to extreme religious fanaticism and general degeneracy".Gargett, Graham: "Some Reflections on Voltaire's L'lngenu and a Hitherto Neglected Source: the Questions sur les miracles" in The Secular City: Studies in the Enlightenment : Presented to Haydn Mason edited by T. D. Hemming, Edward Freeman, David Meakin University of Exeter Press, 1994 0859894169.
14. W. H. A. Williams (1996). 'Twas Only an Irishman's Dream: The Image of Ireland and the Irish in American Popular Song Lyrics, 1800–1920. University of Illinois Press. էջեր 148–49. ISBN 9780252065514.
15. Wohl, Anthony S. (1990) "Racism and Anti-Irish Prejudice in Victorian England". The Victorian Web
16. L.P. Curtis, Apes and Angels: The Irishman in Victorian Caricature (1971)
17. Brandon, Peter (2010). Discovering Sussex. Andover: Phillimore. էջ 51. ISBN 978-1-86077-616-8.
18. Griffin, Carl J (2010). «The Violent Captain Swing?». Past & Present. 209: 149–180. doi:10.1093/pastj/gtq035. JSTOR 40960936.
19. Robert Blake (1960). Disraeli. էջեր 152–53. ISBN 9780571287550.
20. «The Tragedy at Maamtrasna». The Spectator. 1882 թ․ նոյեմբերի 18. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 16-ին.