Լեո Մաթեմատիկոս

Լեո Մաթեմատիկոս
Ծնվել էմոտ 790
Թեսալիա, Բյուզանդական կայսրություն
Մահացել էոչ վաղ քան 869
Կոստանդնուպոլիս, Բյուզանդական կայսրություն
Քաղաքացիություն Բյուզանդական կայսրություն
Դավանանքուղղափառություն
Մասնագիտությունմաթեմատիկոս, փիլիսոփա, կրոնական ծառայող, գրող, բժիշկ, աստղագետ և էպիգրամաների հեղինակ
Գործունեության ոլորտմաթեմատիկա
Պաշտոն(ներ)Մետրոպոլիտ
Տիրապետում է լեզուներինհին հունարեն[1]

Լեո Մաթեմատիկոս (կամ Լեո Փիլիսոփա [2], մոտ 790, Թեսալիա, Բյուզանդական կայսրություն - ոչ վաղ քան 869, Կոստանդնուպոլիս, Բյուզանդական կայսրություն), բյուզանդացի մաթեմատիկոս և մեխանիկ։ Սալոնիկի արքեպիսկոպոսը 840-843 թվականներին, Կոստանդնուպոլիսի Մագնավրա ավագ դպրոցի հիմնադիրը [3]։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեո Մաթեմատիկոսը ծնվել է Կոստանդնուպոլիսում (այնտեղ էլ մահացել է)։ Նրա հայկական ծագումը հիշատակվում է մի շարք աղբյուրներում[4][5][6][7], հիմնված է նրա կենսագրությունից ստացված հաղորդագրության վրա, որտեղ նա հիշատակվում է որպես Հովհաննես VII Պոլսո պատրիարքի ազգական[8]։ Նախնական կրթությունը ստացել է Կոստանդնուպոլիսում, ուսումը շարունակել է Անդրոս կղզում, որտեղ սովորել է թվաբանություն, փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն, հռետորություն[9]։ Նա աշխատել է բազմաթիվ գրադարանների ձեռագրերով, հավաքել մեծ գրադարան, որում ներկայացված էին Արքիմեդի, Էվկլիդեսի, Պտղոմեոսի գործերը։

Իր ժամանակի համար Լեո Մաթեմատիկոսը բացառապես կրթված անձնավորություն է եղել։ Նա տիրապետել է մաթեմատիկա, ֆիզիկա, մեխանիկա, փիլիսոփայություն առարկաներին, հետաքրքրված է եղել բժշկությամբ և աստղագիտությամբ, ուսումնասիրել է հին հեղինակների գործերը [2]։

820 թվականից ի վեր նա դասավանդել է Էվկլիդեսյան երկրաչափություն` Քառասուն Սեբաստացի նահատակների եկեղեցում գտնվող դպրոցում [3]։ 840 թվականին եպիսկոպոսի աստիճան ստանալով՝ Լեո Մաթեմատիկոսը երեք տարի զբաղեցրել է Սալոնիկյան արքեպիսկոպոսի աթոռը։ 843 թվականին, երբ կայսրությունում վերականգնվում է պատկերապաշտությունը, նրան հեռացնում են արքեպիսկոպոսական աթոռից պատկերատյացության, պատկերամարտության համար, որից հետո նա վերադարձել է մայրաքաղաք և շարունակել զբաղվել ուսուցչական և գիտական գործունեությամբ (հետագայում հրաժարվել է իր պատկերատյաց հայացքներից և հաշտվել Ուղղափառ եկեղեցու հետ)։

Գիտական գործունեություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մաթեմատիկայում Լեոն պարբերաբար օգտագործել է տառերը՝ որպես թվաբանական խորհրդանիշեր, կանխատեսելով հանրահաշվի[2]ձևավորումը։ Նա մեծապես պարզեցրել է Դիոֆանտի բարդ սիմվոլիզմը և մեծ քայլեր կատարել մաթեմատիկայի հանրահաշվական ուղղության զարգացման գործում [10]։

Լեո Մաթեմատիկոսը մեխանիկայի ոլորտում ևս բանիմաց է եղել։ Բյուզանդական կայսրության ընդունելության մեծ դահլիճը զարդարված է եղել Լեո Մաթեմատիկոսի կողմից հորինված ավտոմատ մեխանիզմներով` մռնչացող առյուծների արձաններով, երգող ու ճախրող թռչուններով և ջրով շարժվող այլ մեխանիկական մոդելներով (այս հրաշալի մեխանիզմները նպատակ ունեին զարմացնել օտարերկրյա դեսպաններին՝ հաստատելով Բյուզանդական կայսրության հզորությունը)։

Հայտնաբերել է թեթև և ձայնային ազդանշանային համակարգը, որի միջոցով հաղորդագրություններ են փոխանցվել հարևան երկրներում (մասնավորապես՝ Արաբական խալիֆայություն) տեղի ունեցող իրադարձությունների վերաբերյալ [2]։ Ինչպես գրում է Կոստանդին Ծիրանածինը հին «Բյուզանդական դատարանի արարողությունների մասին» գրքում, Լեո Մաթեմատիկոսի լուսային հեռագիրը, որը ազդանշանային աշտարակների համակարգ էր, թույլ էր տալիս հաղորդագրություն փոխանցել Խալիֆաթի սահմանից դեպի Կոստանդնուպոլիս (ինչը շատ կարևոր էր արաբական կողմից կայսրության վրա մշտական արշավանքների պայմաններում)[11]։

Մագնավրայի բարձրագույն դպրոցի հիմնումը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեո Մաթեմատիկոսը մեծ դեր է ունեցել Բյուզանդիայում բարձրագույն կրթության վերածննդի գործում։ Դրանում նրան օգնել է Միխայիլ III կայսեր 842-867 հորեղբայր Վարդան։ Միխայիլ III-ը ղեկավարել է Բյուզանդական կառավարությունը 855 թվականից մինչև 866 թվականը (862-ին նա ստացավ կայսրից հետո երկրորդ կարևորագույն տիտղոսը` ցեզարի կոչումը)։ Վարդան հիմնադրել է (855 կամ 856 թվականին) աշխարհիկ Մագնավրայի բարձրագույն դպրոցը (անունը ստացել է Մագնավրա պալատում գտնվելու վայրով), որի ռեկտորն[3] էլ նշանակվել է Լեո Մաթեմատիկը [12]։ Վերջինս դպրոցը ղեկավարել է մինչև իր կյանքի վերջը, վերապատրաստել պաշտոնյաների, դիվանագետների, ռազմական ղեկավարների։ Դասավանդել է քերականություն, հռետորաբանություն և փիլիսոփայություն, ինչպես նաև բնական գիտություններ` թվաբանություն, երկրաչափություն, երաժշտություն և աստղագիտություն [2]։ Լեո Մաթեմատիկոսը չի խուսափել մոլեռանդ վանականների հարձակումներից, որոնք նրան մեղադրում էին գաղտնի հեթանոսության և կախարդության մեջ։ Նրան փրկել է կարողացել միայն կայսերական դատարանի հովանավորչությունը [13]։

Լեո Մաթեմատիկի աշակերտներից է եղել Փոթիոսը` Պոլսոապագա փառավոր պատրիարքը և սլավոնների լուսավորիչը՝ Սուրբ Կիրիլը (Կոստանդին)։

Պատմությունը հավաստում է, որ երբ նրա ուսանողներից մեկը[14] գերեվարվել է բյուզանդա-արաբական պատերազմների ժամանակ, Խալիֆ ալ Մամունն այնքան է տպավորվել նրա մաթեմատիկական գիտելիքներով, որ հրավիրել է Լեոյին գալ Բաղդադ[15]։ Լեոն խալիֆայից մի նամակ է վերցրել և այն ցույց տվել Բյուզանդական կայսր Թեոֆիլոսին, որը, զարմացած Լեոյի միջազգային հեղինակությամբ, նրան դպրոցով ապահովել է կա՛մ Մագնավրայում, կա՛մ Քառասուն նահատակների եկեղեցում[16]։

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Боголюбов А. Н. Математики. Механики. Биографический справочник. — Киев: Наукова думка, 1983. — 639 с.
  • Культура Византии. Вторая половина VII — XII в. / Под ред. Удальцовой, Г. Г. Литаврина. — М.: Наука, 1989. — 680 с. — ISBN 5-02-008955-9.
  • Лев Математик и Философ. Сочинения / Перевод с греч., коммент., вступительная статья Т. А. Сениной (монахини Кассии). — СПб.: Алетейя, 2017. — 158 с. — (Новая Византийская библиотека). — ISBN 978-5-906910-09-7.
  • Поль Лемерль. Лев Философ (или Математик) и его время // Первый византийский гуманизм. Замечания и заметки об образовании и культуре в Византии от начала X века = Notes et remarques sur enseignement et culture a Byzance des origines au Xе siecle / Вступ. ст. и пер. с франц. Т. А. Сениной (монахини Кассии). — СПб.: «Свое издательство», 2012. — С. 215—258. — 490 с. — ISBN 9785-4386-5145-1.
  • Удальцова З. В. Византийская культура. — М.: Наука, 1988. — 288 с. — (Из истории мировой культуры). — ISBN 5-02-008917-6.
  • Pingree D. Leo the Mathematician // Dictionary of Scientific Biography.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Identifiants et Référentiels (ֆր.) — ABES, 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Удальцова, 1988, էջ 103
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Боголюбов, 1983, էջ 274
  4. ↑ Շտոկալո Ի. Զ. Հայրենականմաթեմատիկայի պատմությունը. Հատոր 1. Հին ժամանակներից մինչև XVIII դարի վերջ, Կիև։ Նաուկովա Դումկա, 1966, էջ 447
  5. ↑ Փիլիսոփայական հանրագիտարան [խմբագիր՝ Ֆ. Վ. Կոնստանտինովա], Լեո Մաթեմատիկոս, հատոր 3, Մոսկվա, 1964, էջեր 156—157
  6. ↑ Trkulja J., Lees C. Armenians in Constantinople, in: Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη, 2008
  7. ↑ H. C. Evans, W. D. Wixom, The Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, A.D. 843—1261. Metropolitan Museum of Art, New York, 574 pp, 1997, стр. 351
  8. ↑ Adontz N. Role of the Armenians in Byzantine Science // Armenian Review. — 1950. — Т. 3. — С. 55—73.
  9. ↑ Browning R. Byzantine Scholarship // Past and Present, 1964, 28. — P. 7—8.
  10. ↑ Культура Византии, 1989, էջ 300
  11. ↑ Культура Византии, 1989, էջ 317
  12. ↑ Культура Византии, 1989, էջ 394
  13. ↑ Удальцова, 1988, էջ 104
  14. ↑ Согласно Псевдо-Симеону, этот ученик был Бойдицес, который предал Аморий халифу.
  15. ↑ Согласно Иосифу Генезию и Феофану Континуату между 829 и 833 годами; Симеон Логофет делает халифом аль-Мутасима и ставит приглашение после исламского завоевания Армория осенью 838 года, ср. Treadgold, Warren T. Хронологическая точность Хроники Симеона Логотета за годы 813-845 (рус.) // :en:Dumbarton Oaks Papers|Документы Думбартона Окса : журнал. — 1979. — Т. 33. — С. 162. — doi:10.2307/1291437.
  16. ↑ Симеон говорит, что Магнавра, Континуатус, сорок мучеников (Treadgold, «Хронологическая точность», 186).
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 592)։