Խաքանի Շիրվանի

Խաքանի Շիրվանի
պարս.՝ خاقانی
Ծնվել էմոտ 1121[1]
ԾննդավայրՇիրվան, Իրան[2]
Վախճանվել էմոտ 1199
Վախճանի վայրԹավրիզ, Իրան
ԳերեզմանԲանաստեղծների դամբարան
Մասնագիտությունբանաստեղծ և գրող
Լեզուպարսկերեն և արաբերեն
Քաղաքացիություն Շիրվանշահերի պետություն
Ժանրերբանաստեղծություն
պոեմ
Խաքանի Շիրվանի Վիքիքաղվածքում
 Khaqani Վիքիպահեստում

Խաքանի Շիրվանի (նաև՝ Խականի, Խաղանի, պարս.՝ خاقانی شروانی, իսկական անունը՝ Աֆզալադդին Բադիլ իբն Ալի իբն Օսման, մոտ 1121[1], Շիրվան, Իրան[2] - մոտ 1199, Թավրիզ, Իրան)[3], պարսիկ բանաստեղծ և արձակագիր։ Հայրը մուսուլման է եղել, իսկ մայրը՝ իսլամն ընդունած նեստորական քրիստոնյա[4]։ Վաղ երիտասարդության տարիներին գրական ճանաչում ստանալով՝ Խաքանին հրավիրվել է շիրվանշահերի պալատ։ Գրել է ներբող-կասիդաներ՝ Խաքանի (թագավորին պատկանող) կեղծանունով։ 1156 թվականին ճանապարհորդել է Մերձավոր Արևելքում, որի տպավորությունների արդյունք են Տիզբոնի ավերակների վերաբերյալ «Մադաինի ավերակները» (հայերեն հրատարակություն՝ «Մեդաին») փիլիսոփայական կասիդան և «Երկու Իրաքների նվերը» պոեմը (ավարտել է 1157 թվականին)։ 1159 թվականին Շիրվանից գաղտնի հեռանալու փորձի համար շահ Ահսաթանի հրամանով Խաքանին բանտարկվել է։ Այդ ժամանակ էլ գրել է «Բանտայիններ» կասիդաների շարանը, որը բանաստեղծի խռովարար ոգու արտահայտությունն է։

Խաքանին ստեղծագործել է պարսկերեն և արաբերեն։ Զարգացրել ու կատարելագործել է գազելի ու կասիդայի ժանրերը։ Նրա պոեզիայում հիմնականը սիրո, մարդկային անհատի երջանկության, ազատության թեմաներն են։ Խաքանիի պոեզիան իր ազդեցությունն է թողել Միջին Արևելքի գրականության զարգացման վրա։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խաքանին ծնվել է Շիրվանում (այժմյան Ադրբեջանի Հանրապետության արևելյան մասը), արհեստավորի ընտանիքում[4]։ Հայրը մուսուլման է եղել, իսկ մայրը՝ նեստորական քրիստոնյա նախկին ստրկուհի, որը ընդունել է իսլամը։ Խաքանին գրում է, թե նրա մայրը եղել է «մեծ Փիլիպոսի» հետնորդներից․ որոշ գիտնականներ նույնացնում են «մեծ Փիլիպոսին» հռոմեական կայսր Փիլիպոս I-ի հետ[5]։ Խաքանին վաղ տարիքում կորցրել հորը։ Դաստիարակվել է հորեղբոր՝ բժիշկ Քաֆի-ադ-Դին Օմարի մոտ։ Հետագայում Խաքանին իր հորեղբոր մասին գրել է գովասանքի բանաստեղծություն, որում հորեղբորը համեմատել է նրա անվանակից Օմար Խայյամի[6]։

Խաքանին վաղ երիտասարդության տարիներին ցուցաբերել է մեծ ստեղծագործական ունակություններ և դարձել շիրվանշահ Մանուչիհր III-ի գովերգուն։ Նրա վաղ երիտասարդությունից պահպանվել են մի քանի բանաստեղծություններ։ Այս շրջանում գրել է «Հաքաիքի» (փնտրող) ծածկանունով։ Շիրվանշահերը կրում էին «խաքան» (արքա, կայսր) տիտղոսը, որից բանաստեղծը հետագայում ընդունեց Խաքանի (արքայական կամ թագավորին պատկանող) ծածկանունը[7]։ Որոշ ավանդությունների համաձայն՝ Խաքանին իբր թե եղել է հայտնի բանաստեղծ Աբուլ-Ալա Գանջևիի աշակերտը և փեսան, սակայն դա չի հաստատվում Խաքանիի ստեղծագործություններում[4]։ Խաքանին իր պատանեկության տարիներին որոշել է ուխտագնացություն կատարել Մեքքա՝ հակառակ իր հովանավորի ցանկությանը։ Շիրվանից հեռանալու իր առաջին փորձի ժամանակ մոտակա Բայլականում նրան ձերբակալեցին Մանուչիհրի կամակատարները։ Անհնազանդության համար նա 5[8] կամ 7[5] ամիս բանտարկվել է Դերբենդի մոտ գտնվող Շաբարան ամրոցում։ Խաքանին բանտում է մնացել մինչև 1156-7 թվականները, երբ նրան հաջողվեց փախչել բանտից։ Այնուհետև ճանապարհորդել է Մերձավոր Արևելքով[5]։ Նրա ճամփորդությունները հիմք են ծառայել իր հայտնի «Երկու Իրաքների նվերը» (Թոհֆաթ ալ-Էրաքայն) պոեմի համար, որն ավարտել է 1157 թվականին[7]։ Տիզբոնի ավերակների տպավորություններից ներշնչված գրել է «Մադաինի ավերակները» (հայերեն հրատարակություն՝ «Մեդաին») փիլիսոփայական կասիդան։

Շիրվան վերադառնալուն պես Խաքանին ձերբակալվել է Մանուչիհրի հաջորդ Ախսիթան I-ի կողմից։ Այդ ժամանակ գրել է «Բանտայիններ» կասիդաների շարանը, որը բանաստեղծի խռովարար ոգու արտահայտությունն է։ Այդ բանաստեղծություններից մեկը, որը հայտնի է որպես «քրիստոնեական» կասիդան, կոչվել է «գրական ապստամբության իր ամենահամարձակ գործողություններից մեկը»[8]։ Վ․ Մինորսկու կարծիքով այս կասիդայում հիշատակված հովանավորը հետագայի բյուզանդական կայսր Անդրոնիկոս Կոմնենոսն է[5]։

1173–1175 թվականներին Խաքանին հորինել է երգեր՝ փառաբանելով Շիրվանի՝ Կասպից ծովում Կիևյան Ռուսիայի դեմ տարած հաղթանակը։ Այս երգերում որոշ մանրամասներ է հաղորդել ռազմական գործողությունների մասին[5]։ Այս շրջանում Խաքանին կորցրել է իր առաջին կնոջը և երիտասարդ որդուն՝ Ռաշիդ-ադ-Դինին։ Եղերերգեր է հորինել իր սիրելիների մահվան առիթով։ Մոտավորապես նույն ժամանակ Խաքանին կրկին գնացել է ուխտագնացության, ինչից հետո հեռացել է արքունիքից և հաստատվել Թավրիզում։ Իր տապանաքարի արձանագրության համաձայն՝ Խաքանին մահացել է 1199 թվականի հուլիսին[9]։

Երկեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պարսկերեն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • دیوان خاقانی شروانی [Դիվան-ե Խաքանի Շիրվանի], Թեհրան, 1316 [1937]։

Հայերեն հրատարակություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Քառյակներ, բանաստեղծություններ, Երևան, «Հայաստան» հրատ․, 1965, 72 էջ։
  • Խաղանի, Երևան, «Միհր», 2014, 54 էջ։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 Gershevitch I., Yarshater E., Frye R. N., Jackson P., Avery P. The Cambridge History of Iran — Cambridge University Press, 1968. — Vol. 5. — P. 569.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Moin M. فرهنگ فارسی معین — Amir Kabir Publishers, 1972.
  3. ↑ Гулизаде, М. Хагани Ширвани // Большая советская энциклопедия / А. М. Прохоров. — 3-е издание. — М.: Сов. энциклопедия, 1978. — Т. 28. — С. 161.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Beelaert, Anna Livia (2010). «ḴĀQĀNI ŠERVĀNI i. Life». Encyclopaedia Iranica (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ մարտի 1-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Minorsky, V. (1945). «Khāqānī and Andronicus Comnenus». Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 11 (3): 550–578. doi:10.1017/S0041977X0007227X. JSTOR 609336.
  6. ↑ Aminrazavi, Mehdi (2011). The Wine Of Wisdom. Oneworld Publications. էջ 49. ISBN 978-9695191385.
  7. ↑ 7,0 7,1 Rypka, Jan (2011). History of Iranian Literature. Springer. ISBN 9789401034814.
  8. ↑ 8,0 8,1 Gould, Rebecca Ruth (2016). «Wearing the Belt of Oppression: Khāqāni's Christian Qasida and the Prison Poetry of Medieval Shirvān». Journal of Persianate Studies. 9 (1): 19–44. doi:10.1163/18747167-12341296.
  9. ↑ Clinton, Jerome W.; Vil'Čevskij, O. L. (1969). «The Chronograms of Khaqani». Iranian Studies. 2 (2/3): 97–105. doi:10.1080/00210866908701380. JSTOR 4310036.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • История персидской и таджикской литературы. — М.: Прогресс, 1970. — С. 200—207.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խաքանի Շիրվանի» հոդվածին։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խաքանի Շիրվանի» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 44) (հեղինակ — Լ․ Շեխոյան)։