Կանաչ շարժում (Իրան)

Կանաչ շարժում (պարս.՝ جنبش سبز), քաղաքական շարժում Իրանում, որն առաջացել է 2009 թվականին այդ երկրում նախագահական ընտրությունների ենթադրյալ կեղծիքների դեմ ցույցերից։ Շարժման առաջնորդները համարվել են 2009 թվականի ընտրություններում պարտված Միր Հոսեյն Մուսավին (ով հետագայում ստեղծել է չգրանցված «Հույսի կանաչ ուղի» քաղաքական կուսակցությունը) և Իսլամական խորհրդատվական խորհրդի նախկին նախագահ Մեհդի Քարուբին։ Կանաչ շարժումն իր նպատակն է հռչակել Իրանում գոյություն ունեցող քաղաքական համակարգի բարեփոխումները և իր հակառակորդների կողմից մեղադրվել է դիվերսիոն հակապետական ​​և հակաիսլամական գործունեության մեջ^[1]։

Հանրային ընդվզում 2009 թվականի ընտրություններից հետո

Ցուցարար՝ «եղբորս սպանել են հարցնելու համար «ու՞ր է իմ ձայնը»» պաստառով

2009 թվականի հունիսի 12-ին Իրանում տեղի է ունեցել նախագահական ընտրություններ։ Դրանցում գործող նախագահ Մահմուդ Ահմադինեժադին հակադարձել է, մասնավորապես Իրանի նախկին վարչապետ Միր Հոսեյն Մուսավիին, ով բարեփոխիչի համբավ ունի^[2]։ Ընտրատեղամասերի փակումից կարճ ժամանակ անց Մուսավին հայտարարել է իր հաղթանակի մասին, սակայն ևս մեկ ժամ անց իրանական պետական IRNA լրատվական գործակալությունը հայտնել Է, որ հաղթող է ճանաչվել Ահմադինեժադը^[3]։ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի կողմից ընտրությունների նախնական արդյունքների հայտարարությունից հետո, որոնց համաձայն Ահմադինեժադը համոզիչ հաղթանակ է տարել, Մուսավիի կողմնակիցները զանգվածաբար դուրս են եկել փողոց, բախումներ են սկսվել ոստիկանության հետ^[2]։ Ինքը՝ Մուսավին, հայտարարել է, որ ընտրությունների արդյունքները կեղծվել են, և հրաժարվել է դրանք ճանաչել՝ դիմելով Սահմանադրության պահապանների խորհրդին՝ ձայների վերահաշվարկի պահանջով^[4]։ Եվս երկու օր անց Մուսավին հայտարարել է, որ ձայների մասնակի վերահաշվարկը, որի մասին որոշումն ընդունել է Սահմանադրության պահապանների խորհուրդը, իրեն չի գոհացրել, և հանդես է եկել կրկնակի ընտրություններ անցկացնելու պահանջով^[5]։ Այս պահանջին միացել է ևս մեկ պարտված թեկնածու՝ Իսլամական խորհրդատվական խորհրդի նախկին նախագահ Մեհդի Քարուբին, որը պաշտոնական արդյունքների համաձայն ստացել է ձայների մոտ 1 տոկոսը^[6]։

Այս ամբողջ ընթացքում շարունակվել են Մուսավիի կողմնակիցների զանգվածային ելույթները, Քարուբիի և նրանց բախումները ոստիկանության հետ։ Հուլիսի սկզբին անկարգությունների հետևանքով զոհվել է 20 մարդ, ավելի քան 1000 իրանցիներ ձերբակալվել են բողոքի ակցիաներին մասնակցելու համար^[7]։ Զանգվածային ելույթներ են տեղի ունեցել երեք պետական տոների՝ Երուսաղեմի օրվա (Ռամադանի վերջին ուրբաթ), ուսանողների օրվա (դեկտեմբերի 7) և Աշուրայի (Մուհարամի 10-րդ օր) օրերին^[8]։ Արդյունքում ձերբակալվածների թիվը հասել է 5 հազարի, ընտրություններից հետո 115 մարդ մահապատժի է ենթարկվել^[9]։

Շարժման հետագա էվոլյուցիան

Սկսվելով որպես Մուսավիի կողմնակիցների շարժում՝ համոզվելով ընտրությունների արդյունքների կեղծման մեջ, «Ո՞ւր է իմ ձայնը» կարգախոսներով ժամանակի ընթացքում Իրանի Իսլամական Հանրապետությունում ստատուս քվոյի դեմ հասարակական բողոքը ձեռք է բերել նոր մասնակիցներ և նոր ծրագրային կարգախոսներ։ 2009 թվականի աշնանը միապետական ​​երիտասարդությունը միացել է Կանաչ շարժմանը, ինչպես այն անվանել են քաղաքագետներն ու մամուլը^[10], և Արևմուտքում իրանական սփյուռքի կողմից ուժեղացել է շարժմանը աջակցությունը։ Այն ժամանակ պետական համակարգի ամբողջական բարեփոխման և Սահմանադրության մեջ «Վիլայաթ Ալ-ֆակիհ» սկզբունքի վերացման պահանջները աջակցություն չեն առաջացրել հասարակական լայն շրջանակներում, և Իրանում արմատականացող շարժման աջակցությունը սկսել է նվազել^[11]։ Մասնավորապես, արմատականներից անհրաժեշտ է համարել հեռու մնալ Իրանի նախկին նախագահ Մոհամմադ Խաթամին^[1]։

Շարժման ֆորմալ առաջնորդները, չնայած նրա մասնակիցների կազմի փոփոխություններին, շարունակել են մնալ Մուսավին և Քարուբին (ընդդիմության մեկ այլ հոգևոր առաջնորդ՝ այաթոլլահ Հոսեյն-Ալի Մոնթազերին, որը հայտնի է մարդու իրավունքների համար պայքարով ինչպես շահի օրոք, այնպես էլ Իսլամական հեղափոխությունից հետո, մահացել է 2009 թվականի դեկտեմբերին^[12])։ Նրանք մի քանի անգամ ձերբակալվել են և, ի վերջո, ուղարկվել են խիստ տնային կալանքի^[10][13]։ Սակայն իշխանությունների կողմից հետապնդումները չեն խանգարել Մուսավիին շարունակել աշխատել ընդդիմադիր գաղափարախոսության և լայն հասարակական ճակատի ձևավորման ուղղությամբ՝ հենվելով մտավորականության և ուսանողության վրա^[11]։

2009 թվականի օգոստոսի 15-ին Մուսավին հայտարարել է «Հույսի կանաչ ուղի» (պարս.՝ شورای هماهنگی راه سبز امید)^[14], կազմակերպության ձևավորման մասին՝ հույս ունենալով, որ այն կդառնա «Կանաչ շարժման» կազմակերպչական մարմինը^[15][16]։ Ինքը՝ Մուսավին, իր ստեղծած կազմակերպությունը նկարագրել է որպես «անթիվ ինքնուրույն և անկախ սոցիալական ցանցեր», որոնք կազմում են «Կանաչ շարժման» մարմինը^[17]։ Մուսավիի խորհրդական Ալի Ռեզա Բեհեշտիի խոսքով՝ Մուսավին անվանման համար ընտրել է «ուղի» բառը, որպեսզի խուսափի այնպիսի տերմինաբանությունից, ինչպիսին է «կուսակցություն» կամ «շարժում»։ «Կանաչ» բառը նա ընտրել է, քանի որ հենց կանաչ գույնն էր օգտագործվում ցուցարարների կողմից, իսկ «հույս» բառը խոստում էր տալիս ընտրվելու դեպքում ստեղծել «հույսի» կառավարություն^[18]։ Այնուամենայնիվ, կանոնակարգված առաջնորդական կառույցներ և ներկազմակերպչական հիերարխիա, որոնք չեն եղել Կանաչ շարժման ստեղծման պահին, հետագայում չեն ստեղծվել^[19]։ Այն պայմաններում, երբ շարժման հոգևոր առաջնորդները և նրանց ընտանիքները գտնվել են տնային կալանքի տակ, «Հույսի կանաչ ուղու» ղեկավարումն իրականացրել է այսպես կոչված համակարգող խորհուրդը, որը գլխավորել են Մուսավիի և Քարուբիի ներկայացուցիչները արտասահմանում (համապատասխանաբար Արդեշիր Ամիր Արջոմանդը Ֆրանսիայում և Մոջթաբա Վահեդին ԱՄՆ-ում):.

Բողոքի շարժման մեկնարկի տարելիցի կապակցությամբ՝ 2010 թվականի հունիսի 15-ին, հրապարակվել է կանաչ շարժման կանոնադրությունը։ Խարտիան հռչակել է մարդու իրավունքներին, բազմակարծությանը և իսլամի մարդասիրական մեկնաբանություններին հավատարիմ մնալու սկզբունքները՝ խոստանալով սահմանադրական կարգի շրջանակներում պայքարել ոչ բռնի ճանապարհով Իրանում հասարակական կարգի «մաքրման» և բարեփոխումների համար^[20]։ Սակայն ոչ կանաչ շարժումը, ոչ էլ «Հույսի կանաչ ուղին» ուղղված չեն եղել Իրանում պաշտոնական կարգավիճակ ստանալուն, ավելին շարժման մասնակիցների շրջանում 2012 թվականի խորհրդարանական ընտրությունների նախօրեին մտավախություն է եղել, որ շարժման հետ կապերի կասկածները կարող են վարկաբեկել բարեփոխումների ծրագիր առաջադրող թեկնածուներին, և արդյունքում որոշվել է ոչ թե պաշտոնապես ձևակերպել բարեփոխումների դաշինքը, այլ առաջադրել անվանապես անկախ թեկնածուներ, հիմնականում մեծ քաղաքներից դուրս։ Այս պայմաններում անկախ թեկնածուների թիվը կազմել է 700-1300 մարդ, որից ավելի քան 300-ը հաստատվել են տեղական ընտրական հանձնաժողովների կողմից^[1]։ Հաջորդ տարի նախագահական ընտրությունների նախաշեմին առաջատար չափավոր թեկնածու Հասան Ռոհանիին բազմիցս հարցեր են տրվել այն մասին, թե արդյոք նա կպայքարի կանաչ շարժման ակտիվիստներին տնային կալանքից ազատելու համար։ Ռոհանին, որը համերաշխ չէ եղել շարժման հետ, այնուամենայնիվ դրական է պատասխանել այդ հարցերին^[21]։

«Արաբական գարնան» սկսվելուն պես կանաչ շարժումը հանդես է եկել Թունիսում, Եգիպտոսում և Եմենում ցուցարարներին սատարող հայտարարություններով՝ զուգահեռներ անցկացնելով ռեպրեսիվ ռեժիմների դեմ արաբական ելույթների և 2009 թվականին Իրանում տեղի ունեցած իրադարձությունների միջև։ Արաբական երկրներում «իսլամական զարթոնքը» կանաչ շարժման գաղափարախոսների կողմից համեմատվել է նաև 1979 թվականի Իսլամական հեղափոխության հետ։ 2011-ի փետրվարին կանաչ շարժման կազմակերպած ցույցերին, ի պաշտպանություն արաբական երկրների ժողովրդավարական շարժման, մասնակցել են տասնյակ հազարավոր իրանցիներ^[22]։

Գնահատականներ

Իրանում Կանաչ շարժման ի հայտ գալն ու առաջին քայլերն Արևմուտքում դիտվեել են որպես Իրանում գործող վարչակարգի մոտալուտ վախճանի նշան, որը նման է «գունավոր հեղափոխություններին», իսկ ավելի ուշ՝ «արաբական գարնանը»։ Այս ընկալման լույսի ներքո, ինչպես Արևմտյան կառավարությունների, այնպես էլ իրանցի վտարանդիների և զինված ընդդիմության (ներառյալ MEK) կողմից, մեծ հույսեր էին դրվել Կանաչ շարժման վրա, ինչը, սակայն, չի արդարացվել։ Ի տարբերություն 1979 թվականին այլ երկրներում և հենց Իրանում ժամանակակից հեղափոխությունների հաջող օրինակների, կանաչ շարժումը չուներ ո'չ ձևավորված կառուցվածք, ո'չ խարիզմատիկ առաջնորդներ, ոչ էլ համակարգը փոխելու հեռահար նպատակներ՝ ուղղված լինելով միայն եղածի մեղմացմանը և ավելի թափանցիկությանը։ Կանաչ շարժման գաղափարախոսությունը հիմնականում լուրջ մարտահրավեր չի ներկայացրել ոչ Իրանում ձևավորված աստվածապետական կառույցներին, ոչ էլ երկրի գերագույն ղեկավարության վարած տնտեսական քաղաքականությանը։ Ոչ բռնի քաղաքական բողոքի վրա կենտրոնանալը նաև կտրուկ տարբերակում է կանաչ շարժումը 1979-ի հաջող Իսլամական հեղափոխությունից^[10][19]։

Չնայած ոչ բռնի բնույթին և գոյություն ունեցող կարգին հարաբերական հավատարմությանը, Իրանի պահպանողական հոգևորական շրջանակները սպառնալիք են տեսնում նույնիսկ չափավոր բարեփոխման մեջ, որը հռչակվել է կանաչ շարժման առաջնորդների կողմից։ Պետական մամուլում, հատկապես շարժման ձևավորումից հետո առաջին տարիներին, այն ներկայացել է որպես հակաիսլամական և հակահայրենասիրական՝ ուղղված պետական հեղաշրջում իրականացնելուն, բացահայտվում էին նրա արտասահմանյան ակտիվիստների կապերը ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի, Իսրայելի և Սաուդյան Արաբիայի հատուկ ծառայությունների հետ^{[1][11][23][24]}։

Ծանոթագրություններ

1. Дунаева Е.В. (2012 թ․ փետրվարի 20). «Иран накануне парламентских выборов. Часть 4: Есть ли шансы у реформаторов». Институт Ближнего Востока. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
2. «Полиция разогнала сторонников кандидата в президенты Ирана Мусави». РИА Новости. 2009 թ․ հունիսի 13. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
3. Robert F. Worth, Nazila Fathi. (2009 թ․ հունիսի 12). «Both Sides Claim Victory in Presidential Election in Iran». The New York Times. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
4. «Главный соперник Ахмадинежада призвал бойкотировать результаты выборов». РИА Новости. 2009 թ․ հունիսի 14. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
5. «Соперник Ахмадинеджада отказался от пересчета голосов». Лента.Ру. 2009 թ․ հունիսի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
6. «Экс-кандидат в президенты Ирана требует аннулировать итоги выборов». РИА Новости. 2009 թ․ հունիսի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
7. «Полиция заявляет о 20 погибших при беспорядках в Тегеране». РИА Новости. 2009 թ․ հուլիսի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
8. Nader Hashemi. Renegotiating Iran's post-revolutionary social contract: The Green Movement and the struggle for democracy in the Islamic Republic // Beyond the Arab Spring: The Evolving Ruling Bargain in the Middle East / Mehran Kamrava (Ed.). — Oxford University Press, 2014. — P. 207—208. — ISBN 9780199338924.
9. Robert Tait. (2010 թ․ հունիսի 9). «Iran election anniversary protests face severe crackdown». The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
10. Hamid Dabashi. (2013 թ․ հունիսի 12). «What happened to the Green Movement in Iran?» (անգլերեն). Al Jazeera. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
11. Дунаева Е.В. (2010 թ․ ապրիլի 7). «ИРИ вступает в Новый год. «Зеленые»: есть ли будущее?». Институт Ближнего Востока. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
12. Hashemi, 2014, էջ 208
13. «Что стало с «зеленым движением» в Иране». Deutsche Welle. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
14. «واژه نامه جریان های فعال در انتخابات ریاست جمهوری ایران - BBC Persian» (պարսկերեն). BBC Persian. 2013 թ․ հունիսի 13. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 21-ին.
15. «Khatami, Karroubi join Mousavi's Green movement». Press TV (անգլերեն). 2009 թ․ օգոստոսի 18. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 18-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 14-ին.
16. Borzou Daragahi, Ramin Mostaghim. (2009 թ․ օգոստոսի 16). «Mousavi forms new political front». The Los Angeles Times. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
17. «Iran's Mousavi to lead 'green hope' opposition» (անգլերեն). SMH. 2009 թ․ օգոստոսի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
18. «gooya news :: politics : جزييات "راه سبز اميد" از زبان عليرضا بهشتی: خاتمی و کروبی عضو شورای مرکزی هستند، کميته‌های "راه سبز اميد" در حال شکل گيری است، ايلنا» (պարսկերեն). News.gooya.com. 2009-08. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 26-ին.
19. Sundquist, Victor H. Iranian Democratization Part II: The Green Movement - Revolution or Civil Rights Movement? : [арх. 5 Մարտի 2016] // Journal of Strategic Security. — 2013. — Vol. 6, № 1. — P. 35—46. — doi:10.5038/1944-0472.6.1.3.
20. Hashemi, 2014, էջեր 209—211
21. Hashemi, 2014, էջ 215
22. Hashemi, 2014, էջեր 211—212
23. Christensen, C. Discourses of technology and liberation: State aid to net activists in an era of "Twitter Revolutions" // The Communication Review. — 2011. — Vol. 14, № 3. — P. 233—253. — doi:10.1080/10714421.2011.597263.
24. Burns, A.; Eltham, B. (2009). Twitter free Iran: An evaluation of Twitter's role in public diplomacy and information operations in Iran's 2009 election crisis (PDF). Communications Policy & Research Forum 2009. Sydney, Australia. էջեր 298–310. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
    Golkar, S. Liberation or Suppression Technologies? The Internet, the Green Movement and the Regime in Iran // International Journal of Emerging Technologies and Society. — 2011. — Vol. 9, № 1. — P. 50—70. — ISSN 1835-8780.